ΕΝΟΤΗΤΑ 11 ΗΗ ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΙΤΕΙΙΑ Θέμα του διαλόγου στην ΠΟΛΙΤΕΙΑ είναι η φύση της δικαιοσύνης και της αδικίας. Για να διερευνηθεί αυτό το περίπλοκο θέμα, ο Σωκράτης πρότεινε να το εξετάσουν στο ευρύτερο πλαίσιο μιας πόλης κράτους. Με αυτόν τον τρόπο άρχισε μια θεωρητική κατασκευή μιας πόλης από την αρχή, από το πρωτόγονο στάδιο έως την πλήρη ανάπτυξή της. Η συζήτηση στρέφεται σ αυτό το σημείο στους αληθινούς φιλοσόφους ως σωτήρες της πολιτείας και στην εκπαίδευσή τους που πρέπει να κατατείνει στην ιδέα του αγαθού. Έχει προηγηθεί η τετραμερής διαίρεση όλων των ορατών και νοητών αντικειμένων: το πρώτο τμήμα παριστάνει τις εικόνες και τα κάθε λογής ομοιώματα το δεύτερο τμήμα τα αντικείμενα του ορατού κόσμου το τρίτο τα διανοητικά αντικείμενα της μαθηματικής επιστήμης το τέταρτο όσα αποτελούν το θέμα της διαλεκτικής (φιλοσοφίας). Σε αυτά αντιστοιχούν οι τέσσερις ενέργειες της ψυχής: εικασία πίστη διάνοια νόηση. Στο εξής ο Σωκράτης θα παρουσιάσει με την περίφημη εικόνα αλληγορία του σπηλαίου τη θέση του ανθρώπου απέναντι στην αληθινή πραγματικότητα, τον κόσμο των Ιδεών και το αγαθό. Ο Σωκράτης καλεί το Γλαύκωνα να παρομοιάσει τον κόσμο μ ένα μισοσκότεινο χώρο σαν σπηλιά και τους ανθρώπους με δεσμώτες. Χρησιμοποιεί λοιπόν την αλληγορία, μια πλατιά μεταφορά ή παρομοίωση, την οποία ο Σωκράτης χρησιμοποιεί ως μέθοδο όταν προσπαθεί να θεμελιώσει απόψεις που δεν είναι δυνατόν να στηριχτούν με τη διαλεκτική ή όταν θέλει να γίνει ιδιαίτερα κατανοητός. Το θέμα της αλληγορίας του σπηλαίου έχει τριμερή διαίρεση: α) Η επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση β) Η υποχρέωση που έχει ο φιλόσοφος να φωτίσει τους συνανθρώπους του γ) Η αντίθεση ανάμεσα στον κόσμο που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις μας (υλικός αισθητός κόσμος) και στον κόσμο της νόησης (κόσμος των ιδεών). Τα κυριότερα σύμβολα της αλληγορίας του σπηλαίου είναι: 1. Το σπήλαιο: Η αισθητή πραγματικότητα, που όμως δεν είναι αληθινή, αλλά κι η πολιτική κοινωνία, στην οποία δεν κυβερνούν φωτισμένοι και πεπαιδευμένοι. 2. Οι δεσμώτες: Οι άνθρωποι που δεν έχουν γνωρίσει την πραγματική αλήθεια, αλλά κινούνται στα σκοτάδια της αμάθειας, της άγνοιας, της πλάνης, της πνευματικής και ηθικής αποτελμάτωσης όλοι εκείνοι στους οποίους η καθημερινή ενασχόληση με τα προβλήματα της ζωής δεν τους επιτρέπει να φιλοσοφήσουν, να γνωρίσουν τον πραγματικό χώρο των ιδεών. 3. Οι σκιές και οι αντίλαλοι των ήχων: Όχι πραγματικά αντικείμενα και ήχοι, αλλά ομοιώματα, είδωλα και απόηχοι των πραγματικών όντων. 4. Το φως του ηλίου: Η πραγματική αλήθεια, η ύψιστη ιδέα, η ιδέα του αγαθού. 5. Είσοδος ανοιχτή στο φως: η δυνατότητα να περάσει κανείς από τον κόσμο του σπηλαίου στον κόσμο του φωτός. Μέσα σ ένα σπήλαιο που έχει είσοδο ανοιχτή προς το φως, ζουν από την παιδική τους ηλικία αλυσοδεμένοι άνθρωποι, ακινητοποιημένοι στα πόδια και στον αυχένα και αναγκάζονται να βλέπουν μόνο μπροστά σ ένα τοίχο, χωρίς να μπορούν να στρέψουν το κεφάλι τους. Ένα φως φωτιάς φέγγει μέσα στο σπήλαιο και αδύνατο φτάνει στο βάθος της σπηλιάς. Πάνω στην επιφάνεια της γης διάφοροι άνθρωποι περνούν κουβαλώντας αντικείμενα και οι σκιές των αντικειμένων πέφτουν επάνω στον τοίχο, στον οποίο είναι προσηλωμένοι οι δεσμώτες, μην έχοντας άλλη επιλογή. Έτσι, αυτοί βλέπουν μόνο είδωλα, νομίζοντας ότι είναι τα πραγματικά αντικείμενα. Οι σκιές των αντικειμένων που αντικρίζουν οι δεσμώτες είναι απεικάσματα των όντων που βρίσκονται στον κόσμο των ιδεών. Τα δεσμά είναι λοιπόν τα εμπόδια, τα οποία ο άνθρωπος συναντά στη ζωή και που τον απομακρύνουν από την αναζήτηση και τη θέαση του Αγαθού. Η άγνοια, η προσήλωση στα υλικά αγαθά και η επιδίωξη της υλικής ευημερίας αποπροσανατολίζουν τον άνθρωπο από τη δικαιοσύνη και το Αγαθό. Ο αισθητός κόσμος περιγράφεται σε σχέση με το νοητό κόσμο αλληγορικά. Παρομοιάζεται με τη σχέση που έχει το αντικείμενο με τη σκιά του. Οι άνθρωποι ζουν μέσα στο σκοτάδι του σπηλαίου. Διακατέχονται από άγνοια, αλλά δεν έχουν επίγνωση της άγνοιάς τους. Βλέπουν τις σκιές των όντων και νομίζουν ότι γνωρίζουν την αλήθεια. Έτσι η ζωή τους κυλά με τα προβλήματά της και οι άνθρωποι δέσμιοι των παθών, των προκαταλήψεων και των ψευδαισθήσεών τους απομακρύνονται όλο και - 1 -
περισσότερο από την αλήθεια, οδηγούνται σε αδιέξοδο. Οι κοινωνίες δεν είναι οργανωμένες με βάση τη δικαιοσύνη και την αξιοκρατία, αλλά οι δυνατοί ελέγχουν την εξουσία και αδικούν τους πολλούς. Στον Πλάτωνα συναντάμε σπέρματα της χριστιανικής διδασκαλίας, αφού η Καινή Διαθήκη αναφέρεται επίσης στο πραγματικό Φως και στην πραγματική αλήθεια που ενσαρκώνει ο Χριστός. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί εικόνες, μεταφορές, αλληγορίες, κι έτσι με απλό, ευχάριστο και ελκυστικό τρόπο καταφέρνει να μας δώσει την πραγματική διάσταση του φαινομενικού κόσμου και των ανθρώπων του. Η γλώσσα είναι ποιητική και το ύφος γλαφυρό. Κυριαρχούν τα επίθετα και τα σύνθετα ρήματα και η σύνδεση είναι παρατακτική. ΕΝΟΤΗΤΑ 12 ΗΗ Ο Σωκράτης στη συνέχεια χωρίζει τους ανθρώπους σε δυο κατηγορίες, τους απαίδευτους και τους πεπαιδευμένους, και τους εξετάζει κάτω από το πρίσμα της καταλληλότητας ή μη για τη διακυβέρνηση της πόλης. Οι απαίδευτοι είναι ακατάλληλοι για τη διακυβέρνηση της πόλης, όχι μόνο επειδή τους λείπει το βασικό προσόν, η παιδεία κι επομένως είναι αληθείας άπειροι, αλλά κυρίως επειδή δεν έχουν ως καθοδηγητή τους έναν υψηλό πολιτικό στόχο, αλλά κινούνται από ταπεινότερα κίνητρα, όπως το προσωπικό συμφέρον ή η προσωπική προβολή. Οι πεπαιδευμένοι, ενώ θα μπορούσαν να είναι κατάλληλοι, συνήθως αφιερώνουν τη ζωή τους στην ενασχόληση με την παιδεία κι έτσι η πολιτική δράση δεν εμπίπτει στα ενδιαφέροντά τους. Υποτιμούν τα καθημερινά και πρακτικά προβλήματα, αδιαφορούν για την κατάντια των συμπολιτών τους και μένουν απορροφημένοι στο χώρο της καθαρής θεωρητικής γνώσης, σαν να ζουν στα νησιά των Μακάρων (νησιά που σύμφωνα με τη μυθολογία τοποθετούνταν πέρα από τις στήλες του Η- ρακλή, πέρα από το σημερινό Γιβραλτάρ, στα οποία ζούσαν οι ήρωες, οι άνθρωποι της πρώτης γενιάς του ανθρώπινου γένους κι οι ευσεβείς μέσα σε απόλυτη γαλήνη, ευτυχία και αμεριμνησία). Ο Σωκράτης δείχνει θυμωμένος με αυτή την άρνηση των μορφωμένων να αναλάβουν πολιτικά καθήκοντα και να οδηγήσουν τους δεσμώτες στον κόσμο της αλήθειας και του υπέρτατου αγαθού. Θεωρεί λοιπόν ότι πρέπει να οδηγούμαστε έστω και στον εξαναγκασμό τέτοιων ανθρώπων στην ανάληψη πολιτικών ευθυνών, ώστε να ωφελήσουν με τις γνώσεις και την αρετή τους ολόκληρη την πόλη. Ο ίδιος ο Σωκράτης αισθάνεται ηθική ευθύνη, αφού εκείνος και οι συνομιλητές του είναι οι ιδρυτές αυτής της συμβολικής ιδεώδους πολιτείας και θεωρεί κατάντια κι εκφυλισμό την ισχύουσα κατάσταση. ΤΟ ΑΓΑΘΟΝ Το μέγιστο μάθημα για τον Πλάτωνα είναι η θέαση του αγαθού. Η έννοια βέβαια δεν είναι επαρκώς ξεκαθαρισμένη, αλλά σε γενικές γραμμές αγαθόν είναι: α) Το είναι και ότι διατηρεί το είναι β) Η τάξη, ο κόσμος, και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα γ) Ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη δ) Η ύψιστη αρχή και η πηγή του όντος και της γνώσης Το χαρακτηρίζει μέγιστον μάθημα δίνοντας του υπέρτατη αξία, χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους αφίκεσθαι, ιδείν και ίδωσι για να δείξει ότι είναι προσιτό και τις λέξεις αναβηναι, ανάβασιν, αναβάντες για να δείξει τη δυσκολία της κατάκτησης του. Επίσης παραδέχεται ότι η επιστροφή στο σπήλαιο αποτελεί κάθοδο, αλλά δεν παύει να θεωρεί την κάθοδο αυτή πολιτική και κοινωνική υποχρέωση κάθε πεπαιδευμένου. - 2 -
ΕΝΟΤΗΤΑ 13 ΗΗ Ο Γλαύκωνας υποβάλλει στο Σωκράτη την ένσταση ότι αν αναγκάζουν τους φιλόσοφους να επιστρέψουν στο σπήλιο, θα τους αδικήσουν, αφού θα τους αναγκάσουν να ζουν χειρότερα, ενώ θα μπρούσαν να ζουν καλύτερα. Ο Σωκράτης απαντά ότι ο νόμος και κατ επέκταση η ΠΟΛΙΤΕΙΑ που οραματίζεται δεν ενδιαφέρεται μόνο για την ευημερία και την ευτυχία μιας κοινωνικής τάξης, αλλά του συνόλου. Αυτό θα επιτευχθεί αν ενωθούν στην πόλη οι πολίτες σε ένα αρμονικό σύνολο με την πειθώ και τη βία. Παρόμοια εξάλλου άποψη εκφράζει και ο Περικλής: «Μια πολιτεία εξυπηρετεί περισσότερο το συμφέρον των πολιτών, αν στο σύνολο της ακμάζει, παρά να ευτυχεί ατομικά κάθε πολίτης, αλλά η πολιτεία στο σύνολό της δυστυχεί. Γιατί, όσο και αν ευτυχεί ένας πολίτης στις ιδιωτικές του υποθέσεις, όταν καταστρέφεται η πατρίδα, δυστυχεί αντίθετα, αν δυστυχεί σε πατρίδα που προκόβει, έχει πολλές ελπίδες να σωθεί». Το επιχείρημα του Σωκράτη μας δημιουργεί ένα προβληματισμό με ποιο τρόπο θα υποχρεωθούν οι φιλόσοφοι να αναλάβουν τη διοίκηση της πολιτείας; Με την πειθώ, απαντά ο Σωκράτης, κι αν αυτό δεν είναι δυνατό, με τη βία, με εξαναγκασμό. Μπορεί όμως μια πολιτεία, όσο κι αν ο επιδιωκόμενος σκοπός είναι το καλό του κοινωνικού συνόλου, των πολλών και όχι των λίγων, να στηριχτεί στη δύναμη της επιβολής και στην κρατική βία; Μπορεί η συμπεριφορά των πολλών να ρυθμίζεται από λίγους, έστω φωτισμένους ανθρώπους, με τη βία, όταν η πειθώ για διάφορους λόγους δεν επιτυγχάνεται; Ο Πλάτωνας θεωρεί ότι η πολιτεία πρέπει να εξασφαλίζει αρμονία και στις τρεις τάξεις των πολιτών. Αναφέρεται μάλιστα συχνά στην αρμονία αρχίζοντας απ τις δυνάμεις της ψυχής (επιθυμητικόν, θυμοειδές, λογιστικόν) και καταλήγοντας στις σχέσεις των πολιτών μεταξύ τους. Η αρμονία προκύπτει απ την υποταγή του κατώτερου στον ανώτερα και συνάμα από την ενσυνείδητη προσφορά της ανώτερης τάξης των φυλάκων αρχόντων / φιλοσόφων στο κοινωνικό σύνολο. Αυτή η αρμονία αποτελεί τη βάση της ιδανικής πολιτείας. Στον Πρωταγόρα εξάλλου ο νομός φέρνει την πειθαρχία και την τάξη μέσα στην πολιτεία και συνενώνει τους πολίτες με δεσμούς φιλίας. Οι νόμοι εφαρμόζονται στους πολίτες, κατά τον Πλάτωνα, με την πειθώ και τη βία. Ουσιαστικά οι φιλόσοφοι ενσαρκώνουν το νόμο και οι πολίτες οφείλουν σ αυτούς υπακοή. Όσοι δεν πείθονται υποτάσσονται με τη βία. Αλλά και για την ανώτερη τάξη υπάρχουν αυστηροί περιορισμοί. Η διαβίωση των φυλάκων διέπεται από αυστηρό πνεύμα λιτότητας. Δεν έχουν προσωπική περιουσία και η εξουσία δεν είναι μέσο πλουτισμού. Οι φιλόσοφοι βασιλείς επιπλέον δε διαθέτουν οικογένεια ώστε να είναι ολόψυχα αφιερωμένοι στο λειτούργημά τους. Μερικοί μελετητές υποστηρίζουν ότι αυτές οι ιδέες του Πλάτωνα προδίδουν την αριστοκρατική του καταγωγή. Άλλοι τις χαρακτηρίζουν αντιδημοκρατικές. Όσα πολιτεύματα επιχειρούν να επιβάλλουν ένα συγκεκριμένο τρόπο ζωής και συμπεριφοράς μέσω του νόμου είναι ολοκληρωτικά. Η βία όπως την παρουσιάζει ο Πλάτωνας εμφανίζεται κυρίως στον άπειρον παιδείας όχλον, αλλά και αφορά τους άρχοντες που είναι υποχρεωμένοι να διαβιούν με συγκεκριμένους κανόνες προκειμένου να εκλείψει η διαφθορά από το δημόσιο βίο. Δεν είναι εύκολο να υποστηρίξουμε βέβαια ότι πρέπει σε ένα κράτος να ασκείται βία, μερικές φορές όμως ίσως θεωρείται αναγκαία. Θεωρητικά οι άνθρωποι μέσα από την παιδεία πρέπει να συνειδητοποιούν τον κοινωνικό τους ρόλο και τον προορισμό τους και να κάνουν αυτό που πρέπει. Η ενσυνείδητη υπακοή στους νόμους επιλύει πολλά προβλήματα. Δυστυχώς σε κάποιους ο λόγος και η παιδεία δεν επιδρούν και τότε η πολιτεία κινδυνεύει από ηθική, πολιτική και κοινωνική κρίση, οπότε απαιτείται ακόμα και η εφαρμογή βίας. Ο Σωκράτης θεωρεί ότι είναι ηθικό χρέος των φιλοσόφων να αναλάβουν την πολιτική εξουσία και να δημιουργήσουν καλά οργανωμένες πολιτείες προς όφελος των πολλών, αφού αυτοί μόνο προικίστηκαν από τη φύση να μπορούν να ατενίσουν τον κόσμο των ιδεών. Είναι το ίδιο χρέος που έχουν γενικά όλοι οι πνευματικοί άνθρωποι μέσα σε κάθε κοινωνία. Ο ίδιος ο Πλάτωνας, θέλοντας να εφαρμόσει στην πράξη όσα πρέσβευε, έκανε τρία ταξίδια στη Σικελία. Την πρώτη φορά (398 π.χ.) ταξίδεψε για να διδάξει στο Διονύσιο Α την πολιτική αρετή και σοφία αλλά η προσπάθεια απέτυχε. Το ίδιο επιχείρησε για δεύτερη φορά το 367 π.χ. προκειμένου να - 3 -
διδάξει το Διονύσιο Β προσπάθεια που επίσης απέτυχε, καθώς ο Πλάτωνας πίστεψε αφελώς ότι μπορεί να τον μεταμορφώσει σε φιλόσοφο βασιλέα και ιδανικό κυβερνήτη. Το τρίτο και τελευταίο του ταξίδι (361 π.χ.) έληξε με τη θλιβερή εμπλοκή διάφορων Ακαδημεικών στην εμφύλια διαμάχη που ξέσπασε μεταξύ Διονυσίου του Β και Δίωνα και στα συνεχή πραξικοπήματα που ακολούθησαν. Για την απροθυμία ανάληψης της εξουσίας εκτός από την έλλειψη κινήτρων, όπως προσωπικό συμφέρον και τιμές, θα μπορούσε να δοθεί και μια άλλη ερμηνεία, ότι διστάζουν να αναλάβουν πολιτικά καθήκοντα όσοι έχουν συναίσθηση της μεγάλης ευθύνης και των δυσχερειών που συνεπάγεται η άσκηση της εξουσίας. Αυτή όμως η στάση δείχνει ακριβώς την καταλληλότητα αυτών των προσώπων για την άσκηση της εξουσίας, γιατί προεξοφλεί την ευσυνειδησία και την εντιμότητα και την ευσυνειδησία με την οποία θα ασκούσαν το πολιτικό έργο. Η αλληγορία του σπηλαίου συμπυκνώνει το νόημα του αγώνα του ανθρώπου να λυτρωθεί από τα δεσμά της φαινομενικότητας που τον κρατούν στην άγνοια και την πλάνη και να ορθωθεί στο φως της αλήθειας. Η γνώση και γενικότερα η παιδεία συνδέονται με τη δικαιοσύνη, καθώς είναι απαραίτητα στοιχεία προκειμένου ο άνθρωπος να απαλλαγεί από τα δεσμά του και να ζήσει μια ζωή α- νώτερη και ποιοτικότερη. Η δικαιοσύνη κατέχει τη σημαντικότερη θέση στη νέα πολιτεία που οραματίζεται ο Πλάτωνας. Ποιοι όμως μπορούν να συμβάλλουν στην επικράτηση της; Οι φιλόσοφοι. Αυτοί που κατορθώνουν να βγουν από το σπήλαιο και φωτισμένοι μπορούν να ελευθερώσουν και τους άλλους που ζουν στο δεσμωτήριο. Οι φιλόσοφοι όμως είναι απρόθυμοι να κατέβουν πάλι στο σπήλαιο, έτσι πρέπει να πειστούν ή να εξαναγκαστούν. ΕΝΟΤΗΤΑ 14 ΗΗ Υπενθυμίζεται ότι στην ΠΟΛΙΤΕΙΑ γίνεται συζήτηση για τη δικαιοσύνη στο πλαίσιο μιας ιδεώδους πολιτείας. Το έργο τελειώνει με τις αμοιβές και τις τιμωρίες στην άλλη ζωή. Ο Πλάτωνας βάζει τον Ή- ρα, ένα γενναίο πολεμιστή, γιό του Αρμενίου από την Παμφυλία, ο οποίος είχε πεθάνει, να γυρίζει ξανά στην επίγεια ζωή και να διηγείται όσα είχε δει κι ακούσει η ψυχή του στον άλλο κόσμο. Οι ψυχές των ανθρώπων, όταν έλθει ο θάνατος, δικάζονται από ένα δικαστήριο για τις πράξεις τους, οι δε ψυχές που είχαν διαπράξει αδικήματα πλήρωναν δεκαπλάσιες τιμές. Υπήρχαν και βαρύτερες τιμωρίες για όσους έδειχναν ασέβεια προς τους θεούς, τους γονείς ή είχαν διαπράξει φόνο. Δεκαπλάσιες ήταν και οι ανταμοιβές για όσες είχαν κάνει το καλό. Αφού περνούσαν αυτή τη δοκιμασία, προπορευόταν στο Λειμώνα κι ύστερα σ ένα τόπο που έβλεπαν ένα φως σαν ουράνιο τόξο στον ουρανό. Εκεί ήταν η Άτρακτος της ανάγκης και οι μοίρες. Τότε έπρεπε να διαλέξουν το είδος της ζωής που ήθελαν να ζήσουν κατά την επόμενη ενσάρκωσή τους. Ο μύθος αυτός κλείνει τον κύκλο του προβληματισμού του Πλάτωνα για τη δικαιοσύνη και γράφτηκε γιατί έπρεπε να αποδοθεί το δίκαιο στους ανθρώπους εκείνους που ζουν ενάρετα μέσα στην ΠΟΛΙΤΕΙΑ που οραματίστηκε και οι άδικοι να πληρώσουν για τις πράξεις τους. ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ - 4 -
Ο δαιμόνιος τόπος της Κρίσης Ουράνιο Χάσμα Γήινο Χάσμα Δικαστές ανόδου / Ουρανός Καθόδου / Άδης Ο Λειμώνας των Καθαρμών (Επταήμερη παραμονή των ψυχών) Η συμπαντική αρμονία Η άτρακτος της Ανάγκης και οι Μοίρες Η πεδιάδα της Λήθης Αμέλης ποταμός Ο εσχατολογικός μύθος του Ηρός αποτελεί και το τέλος της ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ. Ο μύθος αυτός συμβολίζει τη μεταφυσική της ψυχής. Εδώ ο Σωκράτης θέλει να τονίσει στο Γλαύκωνα ποιες είναι οι αμοιβές που περιμένουν τους δίκαιους στην άλλη ζωή. Ο Ήρ, αφού σκοτώθηκε σε μάχη, έμεινε δέκα μέρες άταφος ανάμεσα στα πτώματα των άλλων συντρόφων του. Τη δωδέκατη μέρα, όταν τον είχαν πάρει στο σπίτι του για να τον φροντίσουν και τον είχαν βάλει πάνω στη νεκρική φωτιά, ξαναγύρισε στη ζωή. Ο Πλάτωνας επινόησε αυτό το μύθο για να συμπληρώσει τη θεωρία του για την αθανασία της ψυχής. Ήθελε να τελειώσει με μια αισιόδοξη διδαχή η ψυχή είναι αθάνατη, ο δίκαιος επιβραβεύεται, και σε αυτόν τον κόσμο, αλλά και μεταθανάτια, ενώ οι κακοί κι οι τύραννοι τιμωρούνται σκληρά. Σύμφωνα με τον Ήρα, οι δικαστές κάθονταν ανάμεσα σε δύο μεγάλα χάσματα που οδηγούσαν στη γη και άλλα δύο που οδηγούσαν στον ουρανό. Διαχώριζαν τις ψυχές ανάλογα με τις πράξεις τους, όταν ακόμα ήταν ζωντανοί. Προς τον ουρανό πορεύονταν οι δίκαιοι, ενώ προς τον Άδη οι άδικοι. Οι δίκαιες ψυχές μετά από το ταξίδι τους στον ουρανό έβγαιναν από το άλλο χάσμα καθαρές κι έχοντας ανταμειφθεί, ενώ οι άδικες είχαν πληρώσει για όλα τα κρίματά και τις αδικίες τους κι έβγαιναν κατασκονισμένες και διψασμένες. Το ταξίδι διαρκούσε χίλια χρόνια. Μετά από αυτό οι ψυχές πορεύονταν σε ένα μέρος που λεγόταν Λειμώνας κι από εκεί σε ένα τοπο που υπήρχε ένα φως σαν ουράνιο τόξο. Το φως ήταν ο σύνδεσμος του ουρανού που κρατούσε την ουράνια περιφορά. Από τις ουρές των δεσμών κρεμόταν η άτρακτος της Ανάγκης, που ρύθμιζε τις περιφορές. Η άτρακτος είχε έναν κοίλο σφόνδυλο που περιείχε άλλους επτά. Στους κύκλους που σχημάτιζαν οι σφόνδυλοι ήταν καθισμένες Σειρήνες, καθεμιά βγάζοντας μια νότα, ενώ όλες μαζί παρήγαγαν μια αρμονία. Όλα αυτά παρακολουθούσαν καθισμένες σε θρόνους οι Μοίρες: η Λάχεση, η Κλωθώ και η Άτροπος. Οι ψυχές όταν έφταναν στο χώρο της ατράκτου την όγδοη μέρα, έπρεπε να διαλέξουν το είδος της ζωής που ήθελαν να ζήσουν. Ο εξάγγελος της Λάχεσης τοποθετούσε μπροστά τους πολλά υποδείγματα ζωής, ανέβαινε σε βήμα και απήγγειλε το Λόγο της Μοίρας καλώντας τις ψυχές να τραβήξουν τον κλήρο τους. Οι αφιλοσόφητες ψυχές διάλεγαν βίους ένδοξους, χωρίς να μπορούν να υπολογίσουν τη δυστυχία που κρύβουν μέσα τους τα αξιώματα και τα μεγαλεία. Αντίθετα όσες ψυχές είχαν δοκιμαστεί σκληρά διάλεγαν έναν ήρεμο βίο και πρόσεχαν να μην ξεγελαστούν. - 5 -
Μετά την επιλογή του τρόπου ζωής, οι ψυχές οδηγούνταν στον Αμέλητα ποταμό εκεί έπιναν νερό, ξεχνώντας για πάντα την προηγούμενη ζωή τους. Τα μεσάνυχτα μέσα σε βοή σεισμού και βροντής οι ψυχές ξαναγεννιούνταν μέσα στα νέα τους σώματα και ξεκινούσαν μια νέα ζωή από την αρχή. Τον Ήρα, όταν οι άλλες ψυχές οδηγήθηκαν στον Αμέλητα ποταμό για να πιουν το νερό της λησμονιάς δεν τον άφησαν να πιεί νερό κι έτσι επανήλθε στον πάνω κόσμο. Ο Πλάτωνας στο μύθο αυτό έχει αντλήσει στοιχεία από κάποια προφορική παράδοση, από τη λαϊκή πίστη από τις θεωρίες των ορφικών και των πυθαγορείων για τη μετεμψύχωση και από τις τελετουργίες των Ελευσίνιων μυστηρίων. Ενδεχομένως να υπάρχουν επιδράσεις από το Ζωροαστρισμό, την Ινδική φιλοσοφία και τον ασιατικό σαμανισμό. Το θέμα της κατάβασης στον κάτω κόσμο το συναντούμε και στη Νέκυια της Οδύσσειας. Ο Αρδιαίος είχε γίνει τύραννος σε κάποια πόλη της Παμφυλίας, σφετεριζόμενος την εξουσία και σκοτώνοντας τον πατέρα και τον αδερφό του. Είχε επίσης διαπράξει κι άλλες πολλές άδικες πράξεις, όσο ασκούσε την εξουσία. Στον κάτω κόσμο τιμωρούνταν ήδη χίλια χρόνια κι είχε έρθει η ώρα να βγει από το στόμιο στο δαιμόνιο τόπο για τη μετεμψύχωση. Το στόμιο όμως δε δεχόταν ούτε αυτόν ούτε άλλους τυράννους και εγκληματίες, αλλά μούγκριζε. Τον συνέλαβαν λοιπόν άνδρες κατακόκκινοι στην όψη, τον έδεσαν χειροπόδαρα, τον μαστίγωσαν, τον έσυραν πάνω σε αγκαθωτούς ασπάλαθους, τον διαπόμπευσαν και τον πέταξαν στον Τάρταρο, ένα σκοτεινό χάσμα στο βάθος της γης. Ο Πλάτωνας αναφερόμενος στον Αρδιαίο, το μεγάλο τύραννο, το δυνατό, σκληρό και άφοβο, τον απόλυτο μονάρχη που ζει μέσα στη χλιδή και την τρυφηλότητα, δείχνει ότι όλοι πληρώνουν και μάλιστα ακριβά το τίμημα της αλαζονείας και της αυθαιρεσίας. Η τιμωρία του δεν επέρχεται τόσο για εκδίκηση όσο για παραδειγματισμό των άλλων που περνούν και τον βλέπουν πληροφορούμενοι τους λόγους της δεινής θέσης του. Ο Πλάτωνας πίστευε ότι όσοι είχαν την απόλυτη εξουσία στα χέρια τους, προκειμένου να τη διατηρήσουν, διέπρατταν τα μεγαλύτερα εγκλήματα, καθώς η απόλυτη και ανεξέλεγκτη εξουσία διαφθείρει τους ανθρώπους. Η σκηνή της τιμωρίας του Αρδιαίου είναι πολύ σκληρή κι ανατριχιαστική. Οι λέξεις είναι επιλεγμένες με τέτοιο τρόπο, ώστε να προκύπτει μια εικόνα παραστατική και ρεαλιστική. Τα βασανιστήρια ήταν σχεδιασμένα έτσι ώστε να διαρκούν πολύ, όπως εξάλλου και τα βασανιστήρια των δικτατορικών καθεστώτων για να εξοντώσουν τους αντιφρονούντες. Άρα ο Πλάτωνας εκφράζει την έντονη αποδοκιμασία του για τα τυραννικά καθεστώτα κι αποκαλύπτεται για άλλη μια φορά ο πολιτικός και ηθικός χαρακτήρας της ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ. ΕΝΟΤΗΤΑ 15 ΗΗ Οι Μοίρες ως θεότητες, κόρες του Δία και της Ανάγκης, καθόριζαν τη ζωή των ανθρώπων και ήταν τρεις: η Λάχεσις (εκείνη που μοιράζει), η Κλωθώ (αυτή που κλώθει το νήμα της ζωής) κι η Άτροπος (αυτή που δεν τρέπεται, δε λυγίζει μπροστά στην πορεία του ανθρώπου όπως αυτή έχει χαραχτεί, κρατά ψαλίδι και κόβει το νήμα της ζωής). Στη λαϊκή αντίληψη οι όροι δεξιός και αριστερός είναι φορτισμένοι ο πρώτος με θετική σημασία κι ο δεύτερος με αρνητική. Έτσι δεξιός σημαίνει ευνοϊκός, ευχάριστος, ικανός, ενώ αριστερός κακότυχός, δυσάρεστος. Η εξωτερική περιφορά της ατράκτου που μένει πάντα ίδια, είναι ο δείκτης της θετικής ύ- παρξης, γι αυτό πάνω σ αυτή έρχεται το δεξί χέρι της Μοίρας των όντων, που είναι η Κλωθώ. Στο κέντρο του σύμπαντος, κατά τον Πλάτωνα, βρίσκεται η Ανάγκη. Η άτρακτος περιείχε επτά σφονδύλους τον ένα μέσα στον άλλο και σχηματίζονταν κύκλοι με περιφορά αντίθετη με αυτή της ατράκτου. Σε κάθε κύκλο καθόταν μια σειρήνα που τραγουδούσε μια διαφορετική μελωδία, αλλά το σύνολο του τραγουδιού αποτελούσε αρμονία. Την περιφορά παρακολουθούν από ίση απόσταση οι Μοίρες. Η Λάχεσις επεμβαίνει και στη εξωτερική και στην εσωτερική κίνηση έτσι ώστε το παρόν και το μέλλον να καθορίζεται από το παρελθόν. Η ίδια Μοίρα, καθισμένη στο θρόνο της, είναι μια μορφή κοσμικής τάξης κι εκείνη που διαθέτει τους κλήρους για τις μελλοντικές ζωές και τύχες των ψυχών. Ο ρόλος του Προφήτη είναι διαμεσολαβητικός. Παίρνει από τα πόδια της Λάχεσης τους κλήρους και τα υποδείγματα τρόπων ζωής. Ύστερα ανεβαίνει στο βήμα και ομιλεί προς το πλήθος των συγκεντρωμένων ψυχών. Τις ενημερώνει για το πώς θα επιλέξουν τον τρόπο ζωής τους και τι συνέπειες θα έχει αυτή η επιλογή. Η παρέκκλιση από τη φυσική σειρά των λέξεων, η έλλειψη ρήματος, η κλητική προσφώνηση, ο πυκνός και ηχηρός λόγος, η προστακτική που δηλώνει εκλογή, η φράση θεός αν- - 6 -
αίτιος προσδίδουν το ιερατικό ύφος του προφήτη και καθιστούν το λόγο επίσημο, κατηγορηματικό και μεγαλοπρεπή. Η φράση υμεις δαίμονα αιρήσεσθε δηλώνει ότι οι ψυχές είναι ελεύθερες να επιλέξουν τον τρόπο ζωής τους. Υπάρχει βέβαια ένας περιορισμός, ο κλήρος, που δηλώνεται με τις λέξεις λαχών / εξ ανάγκης. Ο καθένας θα επιλέξει με τη σειρά που θα κληρωθεί. Η λέξη ανάγκη δείχνει ότι η επιλογή, αν και ελεύθερη, είναι αμετάκλητη. Ο Πλάτωνας δίνει πολύ μεγάλη σημασία στην ελευθερία του ανθρώπου και υποστηρίζει ότι η αρετή μπορεί να κατακτηθεί απ όλους και ότι ο καθένας είναι ελεύθερος να κάνει τη σωστή επιλογή. Όταν μάλιστα ο άνθρωπος δεν έχει διαμορφώσει ακόμη το χαρακτήρα του, η μόρφωση και η αγωγή μπορούν να τον βοηθήσουν να επιλέξει έναν καλό τρόπο ζωής. Όταν όμως ο χαρακτήρας του διαμορφωθεί, τότε δεν μπορεί να αλλάξει. Η ελευθερία επιλογής σημαίνει ταυτόχρονα και ευθύνη του ανθρώπου για τις πράξεις του και το δίκαιο κάποια στιγμή θα αποδοθεί. Ο κακός τιμωρείται μετά θάνατον υποβιβαζόμενος σε μια κατώτερη μορφή ύπαρξης, για να πληρώσει την οφειλή του η κακή του πράξη οφείλεται στην κακή του θέληση. Αντίθετα ο ενάρετος αμείβεται κι έρχεται πιο κοντά στην τελειωτική του αποκατάσταση. - 7 -