Ερευνητική εργασία «ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΘΕΟΦΑΝΗΣ Ο ΚΡΗΣ EL GRECO» «Θεοφάνης ο Κρης, ο βίος και η εποχή του» Διδάσκων : Γεώργιος Σαμουράκης Ομάδα : Γιώτα Ρινακάκη Έφη Καργάκη Σοφία Πολόβινα Χριστίνα Μπικάκη Τάξη : Α Γενικού Λυκείου Μοιρών 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος......σελ.3 Όνομα.. σελ.4 Κύπρος. σελ.6 Άγιο Όρος..σελ.6 Ο θάνατός του.....σελ.7 Η εποχή του.σελ.9 Το έργο του...σελ.11 Βιβλιογραφία σελ.13 2
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Μεγάλος αγιογράφος του 16ου αιώνα και κυριότερος εκπρόσωπος της Κρητικής Σχολής. Από την Κων/πολη, όπου γεννήθηκε η Μακεδονική Σχολή, η τέχνη πέρασε στο Μυστρά τα τέλη του 14ου αιώνα. Ο Μυστράς έγινε το κέντρο της αγιογραφίας στη γύρω περιοχή και αποτελεί το μεταίχμιο για τη μετάβαση στην Κρητική Σχολή. Ονομάστηκε Κρητική, γιατί αναπτύχθηκε στην Κρήτη και από εκεί διαδόθηκε σε άλλα μέρη. Αιώνας ακμής ήταν ο 16ος. Σε αντίθεση με τη Μακεδονική τεχνοτροπία, η Κρητική δεν απλώνει τα φωτίσματα και τα σαρκώματα. Ο προπλασμός (βάση) είναι σκούρος, στο χρώμα του κάστανου και οι γραμμές πιο στενές. Χαρακτηριστικό είναι η αυστηρές και ασκητικές μορφές σε σχέση με τις ελεύθερες και ρεαλιστικές της Μακεδονικής. Το πότε γεννήθηκε ο Θεοφάνης δεν το γνωρίζουμε. Το γεγονός όμως ότι το 1527 τον συναντάμε πρώτη φορά με δύο παιδιά, και ήδη μοναχό, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρέπει να είχε γεννηθεί γύρω στα τέλη του 15ου αιώνα. Ο Θεοφάνης ο Κρης έζησε στην Κύπρο και πιο συγκεκριμένα στη Μονή του Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου στην Πάφο για ένα διάστημα της ζωής του το 16 ο αιώνα.ο Θεοφάνης έγινε μοναχός μετά τον θάνατο της γυναίκας του, με την οποία είχε αποκτήσει δύο παιδιά, τον Συμεών και τον Νεόφυτο. Αυτό δείχνει ότι ο Θεοφάνης έδωσε στο δεύτερο παιδί του το όνομα του Κυπρίου Αγίου Νεοφύτου. Τα δύο παιδιά του Θεοφάνους καταγράφονται, 3
από γραπτές μαρτυρίες, ως συνεργάτες του σε κάποιες τοιχογραφίες και εικόνες και ως κληρονόμοι του. Την αγιογραφία ο Θεοφάνης τη διδάχτηκε στην Κρήτη. Κατά τα τέλη του 15ου αιώνα είχε ήδη γίνει η διαμόρφωση της Κρητικής ζωγραφικής. Οι αρχές της τεχνικής αυτής βρίσκονται στο συντηρητικό ρεύμα της Παλαιολογείου Αναγέννησης, που συναντάμε στο Μυστρά, κυρίως στην Περίβλεπτο και στην Κων/πολη, στο Καχριέ Τζαμί. Η διαμόρφωση της Σχολής αυτής στην Κρήτη, έγινε γιατί στο νησί αυτό υπήρχε από παλιά συντηρητική βυζαντινή παράδοση. Επίσης, το γεγονός ότι σπουδαίοι λόγιοι κατέφυγαν στην Κων/πολη, συνετέλεσε στην ανάπτυξή της. Παρά όμως τη συντηρητικότητά της, το νέο πνεύμα είναι διάχυτο στα έργα της και αυτό γίνεται αντιληπτό από το γεγονός ότι επέτρεψε ορισμένα στοιχεία της Ιταλικής Αναγέννησης. Άλλωστε στην Κρήτη, λόγω της γεωγραφικής της θέσης, έφταναν άφθονες χαλκογραφίες από τη Δύση. Ο Θεοφάνης, κατάφερε να μορφοποιήσει όλα τα διάχυτα στοιχεία της εποχής του και να γίνει ο κύριος εκπρόσωπός της. Δεν γνωρίζουμε αν στην Κρήτη υπάρχουν έργα του Θεοφάνη σε τοιχογραφίες ή σε φορητές εικόνες. Τον συναντούμε στα Μετέωρα, στην Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά το 1527, σύμφωνα με την υπάρχουσα επιγραφή στο πρώτο του αυτό έργο. Το 1535 τον συναντάμε στο Άγιο Όρος στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας, όπου εγκαταστάθηκε εκεί με τους γιους του και φιλοτέχνησε το καθολικό της μονής. Το 1543 εγκαταστάθηκε σε Λαυρεωτικό κελί στις Καρυές και με συνεργάτη το γιο του Συμεών ή Σιμωνή, τοιχογράφησε το καθολικό της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα στα 1545-46. Μετά από πολύχρονη αγιορείτικη δραστηριότητα, εγκατέλειψε το Άγιο Όρος και στα τέλη του 1558 επέστρεψε στην πατρίδα του τον Χάνδακα (Ηράκλειο). Εκεί, πεθαίνει την ίδια μέρα που κάνει τη διαθήκη του, στις 24 Φεβρουαρίου 1559. Από: cristiancrete.wikispaces\θεοφάνης ο Κρης 4
Η ΖΩΗ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑ Στη Κρήτη εμφανίζονται σε έγγραφα οι ζωγράφοι Ιωάννης και Γεώργιος, γιοι του Βερνάδου, με το επίθετο Striliza di Batha (Στρελίτζα ντι Μπαθά) στη τελευταία δεκαετία του 15 ου αιώνα. Με την οικογένεια αυτή, πρέπει να συνδέονται, με τρόπο ακόμη απροσδιόριστο, οι ακόλουθοι ζωγράφοι: το πιο εξέχον μέλος, ο μοναχός Θεοφάνης Στρελίτζας-Μπαθάς, τα παιδιά του, μοναχοί Συμεών και Νεόφυτος, καθώς και οι ζωγράφοι της δεύτερης πενταετίας του 16 ου αιώνα, Μάρκος, Θωμάς, Γεώργιος και ο αινιγματικός Πέρος. Η χρήση συνήθως του διπλού τύπου (Στρελίτζας- Μπαθάς ) ή του απλού τύπου (Στρελιτσας ή Μπαθάς) φαίνεται ότι γίνετε με τρόπο που δε βρίσκουμε εύκολα τις αιτίες του, ούτε μπορούμε να βεβαιώσουμε ότι εξαρτάται από το είδος ή τη σημασία του εγγράφου ή της επιγραφής. Εφόσον στην πρώτη και παλαιότερη επιγραφή του Θεοφάνη, στη μονή του Αναπαυσά, αναφέρεται μόνο το Στρελήτζας, βεβαιώνεται ότι αυτό είναι το κύριο οικογενειακό όνομα και ότι το δεύτερο, έχει για κάποιο λόγο προστεθεί, διότι συνοδεύεται συνήθως στα έγγραφα από το ενδεικτικό ο λεγόμενος. Το όνομα Στρελήτζας πρέπει να σχετίζεται με την παλαιά Ρώσικη λέξη strelizi, που σημαίνει μισθοφόρος 1. Η Ελληνικά εκφορά strelizα μπορεί να αποδοθεί στο γλωσσολογικό φαινόμενο της αφομοιώσεως, που απαντά και στην Κρήτη. Όσο για το όνομα Μπάθας έχει προταθεί να σχετιστεί με το ιταλικό Batta=Battista. Οι προτάσεις αυτές εξακολουθούν να αφήνουν ανοιχτό στης έρευνα το πρόβλημα της ετοιμολογίας του ονόματος μιας από τις πιο σημαντικές οικογένειες κρητικών ζωγράφων. Όπως διαπιστώθηκε στο προτασσόμενο σημείωμα, η οικογένεια των Στρελίτζα-Μπαθά ανήκει στη κατηγορία των ζωγράφων που καταφεύγουν από την τουρκοκρατημένη Ελλάδα στη βενετοκρατούμενη Κρήτη ριζών εκεί. Δεν είναι παράλογο να θεωρήσει κανείς ότι ο ζωγράφος Θεοφάνης Στρελίτζας, ο λεγόμενος Μπαθάς, είναι γόνος της ίδιας καλητεχνικής οικογενείας. Την άποψη αυτή ενισχύει η επικρατούσα στην Κρήτη συνήθεια, σύμφωνα με την οποία πολλά μέλη μιας οικογενείας ασκούν το ίδια επάγγελμα που το μεταβιβάζουν διαδοχικά στους απογόνους τους. Θα δούμε ότι αυτό συμβαίνει και στην ίδια την οικογένεια του Θεοφάνη, αλλά και στην ευρύτερη καλλιτεχνική οικογένεια των Μπαθάδων. Από: Μανώλης Χατζηδάκης -Ευγενία Δρακοπούλου <<Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830) Αθήνα 1997>> σελ.381 5
ΚΥΠΡΟΣ Σημαντικά στοιχεία για το "πέρασμα" από την Κύπρο και τα έργα του Θεοφάνους του Κρητός στο νησί προσκομίζει ο Κύπριος αγιογράφοςερευνητής Γιώργος Πέτρου, μετά τη συντήρηση και την αφαίρεση της επιζωγράφισης εικόνας της Παναγίας Εγκλειστριανής, που φυλάσσεται στη Μονή του Αγίου Νεοφύτου, αλλά και τη μελέτη αρχειακού υλικού, που βρίσκεται στη Βενετία και αφορά τον κορυφαίο αγιογράφο. Σήμερα, ο αγιογράφος Γ. Πέτρου και ο συνάδελφος του Κώστας Γερασίμου, ο οποίος τον βοήθησε στην έρευνα του, υποστηρίζουν ότι και μέρος των τοιχογραφιών του Καθολικού της Μονής του Αγίου Νεοφύτου μπορούν να αποδοθούν, μετά βεβαιότητας, στον Θεοφάνη. Τα νέα αυτά στοιχεία φωτίζουν μια άγνωστη περίοδο της ζωής του μεγάλου αγιογράφου και αναμένεται να προκαλέσουν έντονο επιστημονικό ενδιαφέρον. Από: Google: Θεοφάνης ο Κρης ΑΓΙΟ ΟΡΟΣ Το 1535, όταν πατριάρχης ήταν ο Ιερεμίας, ο Θεοφάνης έχει ήδη αποκτήσει πολύ φήμη, ώστε αυτόν να καλέσουν στο μεγαλύτερο μοναστήρι του Αγίου Όρους, στη Μονή της Μεγίστης Λαύρας, να εκτελέσει τις τοιχογραφίες του καθολικού, μεγάλης τρίκογχης εκκλησίας με νάρθηκα που είχε χτίσει στα 1004 ο ιδρυτής της Αγίας Λαύρας άγιος Αθανάσιος. Το 1536 ο Θεοφάνης αποκτά ένα <<κάθισμα>> στη Λαύρα, για να το έχει <<επί ζωής αυτού αυτός και ο παίδες του>>. Το 1540 το Φεβρουάριο, καθώς είχε, φαίνεται, εργαστεί αποδοτικά στην τράπεζα κι αλλού, μπορεί ο ζωγράφος να δώσει δέκα χιλιάδες άσπρα για ν αποκτήσει ένα άλλο, προφανώς καλύτερο <<κάθισμα>>, με αμπέλι και περιβολι, και ακόμα πεντακόσια άσπρα για ν αποκτήσει και μια παραθαλάσσια <<καύγια>> να την έχει αυτός και τα παιδιά του. Μόλις τον Οκτώβρη του 1540, όταν, φαίνεται, τα δυο παιδιά του μεγαλώνουν αρκετά, αγοράζει γι' αυτά από το μοναστήρι δύο <<αδελφάτα>>, δηλαδή δικαίωμα να είναι αδελφοί τις μονής, και ένα τρίτο αδελφάτο για εκείνον που μελλοντικά θα τους θάψει. Συμπεραίνουμε ότι ο Θεοφάνης προγραμματίζει να ζήσουν αυτός και τα παιδιά του και να πεθάνουν εκεί. Για λόγους που δεν ξέρουμε, ίσως 6
επαγγελματικούς, αλλάζει μετά τρία χρόνια το αρχικό αυτό πρόγραμμα και αποφασίζει να εγκατασταθεί στις Καρυές, το διοικητικό και εμπορικό κέντρο του Όρους, χωρίς όμως να κόψει τους δεσμούς του με τη Λαύρα. Γι αυτό ανταλλάσσει όλα του τα κτήματα, μέσα κι έξω από το μοναστήρι, μ ' ένα <<κελί>> της Λαύρας στις Καρυές, που λέγεται Πύργος, καθώς και με λιβάδι και περιβόλια της περιοχής. Αυτά θα τα κρατήσει έως ότου φύγει για τελευταία φορά για την πατρίδα του, το Ηράκλειο της Κρήτης. Είναι δύσκολο να μαντέψουμε πότε έγινε η αποχώρηση του Θεοφάνη από το Όρος, αλλά ότι όταν έφυγε είχε δηλώσει ότι θα ξαναγυρίσει, γιατί μόνο αρκετούς μήνες μετά το θάνατό του,το Φεβρουάριο του 1559 στο Ηράκλειο, η Μονή μεταβιβάζει σε άλλο μοναχό το κελί του Πύργου <<όπερ είχεν ο κυρ Θεοφάνης ο Ζωγράφος>>. Από: μανόλης Χατζηδάκης ο κρητικός ζωγράφος Θεοφάνης εκδ. Ι.Μ. Σταυρονικήτα-Άγιον Όρως 1986 Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ Τα σχετικά με το θάνατο του Θεοφάνη στο Ηράκλειο και τα κληρονομικά ζητήματα των παιδιών του μας πληροφορούν μια σειρά από ναταριακά έγγραφα που έγιναν στο Ηράκλειο και βρίσκονται τώρα στα βενετικά αρχεία Θεοφάνης έκανε το τεσταμένο, δια χειρός του κυρ Μανουήλ Ζάμουρου, γνωστού ναταρίου του Ηρακλείου,στης 24 Φεβρουαρίου 1559.Πέθανε την ίδια ημέρα και αυθημερόν ο ίδιος νοτάριος έκανε το ινβεντάριον μου.και τα δυο αυτά πολύτιμα κείμενα, όπου θα ήταν καταγραμμένα όλα τα υπάρχοντα του Θεοφάνη, δεν σώθηκαν, αλλά μαθαίνομε έμμεσα γι αυτά από τα νοταριακά έγγραφα, που σχετίζονται με την εκτέλεση της διαθήκης. Το πρώτο που συνάγεται είναι ότι ο Θεοφάνης είχε συγκεντρώσει αξιόλογη κινητή περιουσία-η ακίνητη στο Άγιο όρος δεν μεταβιβάζεται, που αποτελείται από κρασά. Ρούχα και μασαρία (έπιπλα), πράγματα που προϋποθέτουν ότι ο Θεοφάνης διέθετε ήδη μονιμότερη εγκατάσταση και στο Ηράκλειο. Αλλά το κύριο περιουσιακό στοιχείο πρέπει να ήταν τα χρυσά νομίσματα, δουκάτα χρυσά, μοντζενίγοι και αγιοκωνσταντινάτα, καθώς και ασήμι και ένας μαστραπάς αργυρός, όλος λαβοράδος και παραχρυσωμένος. Το ποσό των χρυσών νομισμάτων είναι άγνωστο, αλλά για να κληροδοτήσει στο νατάριο που έγραψε την διαθήκη του δια την ψυχή του, όταν ήταν ήδη ετοιμοθάνατος, 60υπέρπυρα, πρέπει να ήταν πολύ σημαντικό. Τα υπόλοιπα τα μοιράζονται τα παιδιά του, ο Συμεών 7
και ο Νεόφυτος καλόγεροι και οι δύο, με την διαφορά ότι ο Νεόφυτος καλόγεροι και ζωγράφοι και οι δύο, με την διαφορά ότι ο Νεόφυτος ως δευτερότοκος παίρνει μόνο τα μισά μετρητά, ενώ ο Συμεών ως πρωτότοκος, παίρνει και όλα τ άλλα ακίνητα και κινητά. Φαίνεται ότι το μερίδιο της κληρονομιάς επιτρέπει τουλάχιστον στο Συμεών να εμφανίζεται τον επόμενο χρόνο, το 1560, με ιδιοκτησία σπίτια στο Ηράκλειο, που νοικιάζει και ξενοικιάζει. Θα μπορούσε κανείς να λογαριάσει ότι τα περιουσιακά αυτά στοιχεία του Θεοφάνη, στα οποία θα πρέπει να προστεθούν και όσα είχε παλαιότερα ξοδέψει στο Άγιο όρος, για να μπορεί με τρόπο άνετο να διαβιώνει εκεί με τα παιδιά του, πρέπει να προέρχονται από σημαντικής έκτασης παραγωγή τοιχογραφιών, και φορητών εικόνων. Συνοψίζοντας τα σχετικά με τα βιοτικά του Θεοφάνη, συμπεραίνουμε ότι ο ζωγράφος πρέπει να γεννήθηκε στο Ηράκλειο, μέσα στην τελευταία δεκαπενταετία του 15 ου αιώνα, ότι ακολούθησε το οικογενειακό επάγγελμα, και ότι σε κατάλληλη ηλικία παντρεύτηκε και απόκτησε δύο παιδιά τον Συμεών και τον Νήφο- Νεόφυτο. Έπειτα για κάποιο λόγο, θάνατο της συζύγου έγινε μοναχός. Αυτά συνέβησαν πριν από το 1527, που είχε ήδη καλογερέψει. Στα χρόνια που μεσολάβησαν έως την επιστροφή του στην Κρήτη πρέπει να εργάσθηκε σε άλλους τόπους. Δεχόμαστε επιστροφή στα Μετέωρα και μετάβαση στη Κύπρο, ίσως και αλλού για να ζωγραφίσει τοιχογραφίες και εικόνες. Πολύ πιθανό και να επέστρεφε κατά διαστήματα στο Ηράκλειο. Από: Μανώλης Χατζηδάκης -Ευγενία Δρακοπούλου <<Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830) Αθήνα 1997>> σελ.381, 382, 383, 385, 386, 387, 388 8
Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ Την εποχή που έζησε ο Θεοφάνης, η Κρήτη ήταν υπό την κατοχή των Ενετών. Eπί Ενετοκρατίας η Κρήτη χωρίστηκε σε τέσσερα διαμερίσματα: Χάνδακα, Ρεθύμνου, Χανιών και Σητείας. Το διαμέρισμα του Ρεθύμνου ήταν χωρισμένο σε τρεις καστελλανίες: Milopotamo, San Basilio και Amari. Στην Κρήτη χρησιμοποιήθηκε από τους Ενετούς, καθεστώς φέουδων στρατιωτικής μορφής με διοικητικά χαρακτηριστικά ανάλογα της Ενετικής μητρόπολης. Ανώτατη αρχή ήταν ο δούκας με δύο συμβούλους(consiliari). Αυτοί συγκροτούσαν την τοπική διοίκηση(regimen). Ο δούκας είχε την έδρα του στον Χάνδακα και η θητεία του ήταν δύο χρόνια. Στα υπόλοιπα διαμερίσματα Χανίων, Ρεθύμνου, Σητείας την διοίκηση ασκούσαν οι ρέκτορες(rectores) με πολιτικές και στρατιωτικές εξουσίες. Στα Σφακιά υπήρχε καθεστώς ημιανεξαρτησίας. Την εξουσία είχε ο προνοητής (provveditor) με δέκα άντρες. Γενικός στρατιωτικός διοικητής ήταν ο καπιτάνιος(capitan general) με έδρα τον Χάνδακα. Κάθε διαμέρισμα είχε δικό του ταμείο(camera) με προϊστάμενο τον camerario. Στην κατώτερη ιεραρχία ανήκαν οι δικαστές (giudici), οι αγορανόμοι(giustiziarii) και οι αστυνόμοι(domini di nocte). Στο τέλος της θητείας τους οι ανώτεροι διοικητικοί υπάλληλοι υπέβαλλαν στη μητρόπολη έκθεση (relazione) με στοιχεία για την κατάσταση που επικρατούσε στο νησί, στο χώρο αρμοδιότητάς τους και κατέθεταν προτάσεις. Τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις των υπαλλήλων ήταν καταγεγραμμένα στα καπιτουλάρια(capitularia), λεπτομερώς. Οι καστελλάνοι όφειλαν να μεριμνούν για τον άρτιο εξοπλισμό των στρατιωτών, ήταν υποχρεωμένοι να ενημερώνουν το διοικητικό τους κέντρο για τις ποινές και τα πρόστιμα που είχαν επιβάλλει και να τηρούν βιβλίο με τα ονόματα των φρουρών. Απαγορεύονταν να κάνουν εμπόριο τροφίμων και να συμμετέχουν σε μυστήρια ορθοδόξων. Διάφορα συμβούλια με συμβουλευτικό κυρίως χαρακτήρα, πλαισίωναν τις ανώτατες αρχές: το Συμβούλιο των Φεουδαρχών(Consilium Feudatorum), το Μεγάλο Συμβούλιο(Consilium Maius) και το Συμβούλιο των Κλητών(Consilium Rogatorum). Το Συμβούλιο των Κλητών διόριζε ειδική επιτροπή τους Sapientes, οι οποίοι ήταν επιφορτισμένοι με την εισήγηση προτάσεων. Οι ευγενείς και αργότερα οι αστοί μπορούσαν να στέλνουν πρεσβείες στη μητρόπολη με διάφορα αιτήματα, που αφορούσαν συνήθως κατοχύρωση προνομίων. Από google: Ενετοί στη Κρήτη 9
ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Η πρώτη μνεία του ζωγράφου Θεοφάνη βρίσκεται στην ανορθόγραφη κτητορική επιγραφή του 1527, που βρίσκεται στο καθολικό της μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά στα Μετέωρα. Για τις δραστηριότητες του Θεοφάνη από το 1527 έως το 1535 δεν έχουμε ως τώρα καμία πληροφορία. Το 1535, όταν οικουμενικός πατριάρχης ήταν ο Ιερεμίας Α, ο Θεοφάνης είχε ήδη αποκτήσει αρκετή φήμη, ώστε αυτόν να καλέσουν στο μεγαλύτερο μοναστήρι του Αγίου Όρους, στη μονή της Μεγίστης Λαύρας, να εκτελέσει τις τοιχογραφίες του καθολικού, μεγάλης τρίκογχης βυζαντινής εκκλησίας με νάρθηκα, που είχε χρίσει στα 1004 ο ιδρυτής της Λαύρας άγιος Αθανάσιος. Επιβεβαιώνεται έμμεσα ότι είναι έργα του Θεοφάνη οι εικόνες οι εικόνες που έγιναν τότε, προσαρμοσμένες στις διαστάσεις του νέου εικονοστασίου, δεσποτικές, δωδεκάορτο, καθώς και ο μεγάλος σταυρός με τα δύο λυπηρά που έχουν σωθεί σε λαμπρή κατάσταση, έργα που τα είχαμε ήδη αποδώσει όλα στο Θεοφάνη (1969). Στον ίδιο ζωγράφο έχουν αποδοθεί, χωρίς τούτο να έχει γίνει ως τώρα αποδεκτό από όλους, και οι τοιχογραφίες στην Τράπεζα της Λαύρας, που σκεπάζουν τις τεράστιες εσωτερικές επιφάνειες, καθώς και όλη την πρόσοψη. Σύμφωνα με τα έντυπα Προσκυνητάρια, ο μεγάλος φίλος και χορηγός της Λαύρας μητροπολίτης Σερρών Γεννάδιος έχει ανακαινίσει τη στέγη της Τράπεζας και έχει χορηγήσει για τις τοιχογραφίες της. Τα περιστατικά του βίου του Θεοφάνη συμφωνούν με την άποψη αυτή, γιατί ο ίδιος το 1536 γίνετε αδελφός της μονής, όπου διαμένει μαζί με τα δύο παιδιά του έως το 1543. Θα ήταν άλλωστε περίεργο να αναθέσει τότε η μονή σε άλλο ζωγράφο την εκτέλεση αυτού του τεράστιου έργου. Πραγματικά μια σειρά σημειωμάτων στον κώδικα των αδελφάτων της μονής μας παρέχει πολύτιμες πληροφορίες για τις σχέσεις του Θεοφάνη και των παιδιών του με το μοναστήρι. Το 1536 ο κυρ Θεοφάνης ο ζωγράφος αποκτά αποκτά ένα κάθισμα στη Λαύρα, για να το έχει επί ζωής αυτού και οι παίδες αυτού. Το 1540 τον Φεβρουάριο, καθώς έχει, φαίνεται, εργασθεί αποδοτικά στην Τράπεζα και αλλού, μπορεί ο ζωγράφος να δώσει 10.000 άσπρα για να αποκτήσει κάτι άλλο, προφανώς καλύτερο, κάθισμα, με αμπέλι και περιβόλι, και ακόμα 500 άσπρα για να αποκτήσει και μια παραθαλάσσια καύγια, να την έχει αυτός και τα παιδιά του. Μόλις τον Οκτώβριο του 1540, όταν, φαίνεται, τα δύο παιδιά του έχουν μεγαλώσει αρκετά, αγοράζει για αυτά από το μοναστήρι δύο αδελφάτα, δηλαδή δικαίωμα κατοικίας και συντήρησης από τη μονή, και ένα τρίτο αδελφάτο για εκείνον που μελλοντικά θα τους θάψει. Συμπεραίνουμε ότι ο Θεοφάνης προγραμματίζει να ζήσουν αυτός και τα παιδιά του και να πεθάνουν όλοι εκεί. 10
Για λόγους που δε ξέρουμε, ίσως επαγγελματικούς, αλλάζει μετά τρία χρόνια (1543) το αρχικό αυτό πρόγραμμα και αποφασίζει να εγκατασταθεί στις Καρυές, το διοικητικό και εμπορικό κέντρο του Όρους, χωρίς όμως να κόψει τους δεσμούς του με τη Λαύρα. Γι αυτό το λόγο ανταλλάσει όλα του τα κτήματα, μέσα και έξω από το μοναστήρι, με ένα κελί της Λαύρας στις Καρυές, που λέγεται Πύργος, καθώς και με λιβάδια και περιβόλια της περιοχής. Αυτά θα τα κρατήσει έως ότου φύγει για τελευταία φορά για την πατρίδα το, το Ηράκλειο της Κρήτης. Είναι δύσκολο να μαντέψουμε, πότε έγινε η οριστική αποχώρηση του Θεοφάνη από το Όρος, αλλά φαίνεται ότι, όταν έφυγε, είχε δηλώσει ότι θα ξαναγύριζε, γιατί μόνον τον Αύγουστο του 1559, δηλαδή αρκετούς μήνες μετά το θάνατό του- τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους στο Ηράκλειο- η μονή μεταβιβάζει σε άλλο μοναχό το κελί του Πύργου, όπερ είχε ο κυρ Θεοφάνης ο ζωγράφος. Πάντως, όπως θα δούμε αμέσως, είχε πάρει μαζί του φεύγοντας όσα μετρητά και πολύτιμα πράγματα είχε συγκεντρώσει στο Άγιο Όρος. Στο Ηράκλειο ο Θεοφάνης είχε πάει τουλάχιστον μία φορά, γιατί σύμφωνα με ανέκδοτο έγγραφο των νοταριακών αρχείων του Ηρακλείου, το 1552 είχε δανίσει στον ηρακλειώτη Αντώνιο Βασμούλο χρηματικό ποσό 400 δουκάτων, το οποίο εξόφλησε τον επόμενο χρόνο από το γιο του Βασμούλου και τις συναλλαγματικές επέστρεψε ο γιος του Θεοφάνη, Συμεών, προφανώς γιατί ο ίδιος έλειπε. Από: Μανώλης Χατζηδάκης -Ευγενία Δρακοπούλου <<Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830) Αθήνα 1997>> σελ.382, 383, 385 11
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Μανώλης Χατζηδάκης -Ευγενία Δρακοπούλου, «Έλληνες Ζωγράφοι μετά την Άλωση (1450-1830)», Αθήνα 1997, σελ.381, 382, 383, 385, 386, 387, 388 Μανόλης Χατζηδάκης «ο κρητικός ζωγράφος Θεοφάνης» εκδ. Ι.Μ. Σταυρονικήτα-Άγιον Όρος 1986 Θεοφάνης ο Κρης cristiancrete.wikispaces\ Θεοφάνης ο Κρης, http://christiancrete.wikispaces.com Ενετοί στη Κρήτη, http://papoutsakis.blogspot.gr 12