ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ Τμήμα Περιβάλλοντος Εργαστήριο Περιβαλλοντικής Επιχειρησιακής Πολιτικής & Διαχείρισης Οι Έλληνες, η Ανησυχία για το Περιβάλλον και οι Μη-Κυβερνητικές Περιβαλλοντικές Οργανώσεις (ΜΚ-ΠΟ) Λέκτορας Ιωσήφ A. Μποτετζάγιας Τηλ/φαξ: 22510 36294 Email: iosif@aegean.gr Αριθμός Αναφοράς Δημοσίευσης: 2008-001 Η συγκεκριμένη Αναφορά αποτελεί περίληψη της εξής δημοσίευσης: Μποτετζάγιας, Ι. (2008), "Η ελληνική κοινωνία, η ανησυχία για το Περιβάλλον και οι Μη-Κυβερνητικές Περιβαλλοντικές Οργανώσεις (ΜΚ-ΠΟ) ", στο Χριστ. Βερναρδάκης (επιμ.), VPRC: Η κοινή γνώμη στην Ελλάδα 2007. Βουλευτικές εκλογές, κομματικό σύστημα, πολιτική κουλτούρα, Αριστερά/Δεξιά σήμερα, Σαβάλλας, Αθήνα σ.σ. 257-280
Εισαγωγή Αν και η ατομική ανησυχία για την περιβαλλοντική υποβάθμιση ξεκινά σχεδόν ταυτόχρονα με την ανθρώπινη ιστορία, η οργάνωση αυτής της ανησυχίας σε θεσμοποιημένες ομάδες είναι σχετικά πρόσφατη. Χαρακτηριστικά αξίζει να αναφέρουμε ότι ενώ ήδη το 1661 ο Άγγλος φυσιοδίφης και ποιητής John Evelyn παραπονιέται για «Το Διαβολικό και θλιβερό Σύννεφο [από την καύση κάρβουνου]», το οποίο έκανε το Λονδίνο να μοιάζει «με τις Παρυφές της Κόλασης, (παρά) με την Σύναξη Νοημόνων Όντων», ο Σύλλογος για την Αποτροπή του Καπνού στο Μάντσεστερ (Manchester Association for the Prevention of Smoke), η πρώτη περιβαλλοντική οργάνωση της Βρετανίας και του κόσμου, ιδρύεται μόλις το 1843. Η υποστήριξη, καθώς και η δραστηριοποίηση μέσα, σε μια ΜΚ-ΠΟ αποτελούν μορφές ατομικής φιλοπεριβαλλοντικής συμπεριφοράς. Στην παρούσα εργασία δεν θα μας απασχολήσουν οι λόγοι για τους οποίους (α) ένα άτομο ανησυχεί για το περιβάλλον ή/και (β) επιλέγει να εκφράσει τις συγκεκριμένες συμπεριφορές, αλλά θα εξετάσουμε τα χαρακτηριστικά των ατόμων τα οποία τις εκδηλώνουν. Η εξέταση αυτή θα είναι τόσο συγκριτική (θα εξετάσουμε αν τα πορίσματα σχετικών ερευνών σε άλλες χώρες ισχύουν και για την Ελλάδα) όσο και διαχρονική (θα εξετάσουμε αν το φιλο-περιβαλλοντικό προφίλ των Ελλήνων έχει αλλάξει με την πάροδο του χρόνου). Παρότι η βιβλιογραφία για τις Ελληνικές ΜΚ-ΠΟ εμπλουτίζεται συνεχώς τα τελευταία χρόνια, γνωρίζουμε, όμως, πολύ λίγα πράγματα για την συμμετοχή των πολιτών σε αυτές τις οργανώσεις. Το κάτωθι διάγραμμα παρουσιάζει τα διαθέσιμα διαχρονικά στοιχεία: 2
Γράφημα 1: Σχέση Ελλήνων με ΜΚ-ΠΟ 12 10 8 % 6 4 2 0 1985 1988 1992 1995 1999 2003 Έτος Μέλος οργανώσεων προστασίας της φύσης Οικονομική ενίσχυση Ερμηνεύοντας το περιβαλλοντικό ενδιαφέρον και την συμμετοχή Γιατί ένα άτομο ενδιαφέρεται και ανησυχεί για την κατάσταση του περιβάλλοντος, σε μερικές περιπτώσεις μάλιστα στο βαθμό που να επιλέγει να γίνει μέλος ή/και να συνεισφέρει οικονομικά σε μία ΜΚ-ΠΟ; Η σχετική έρευνα στην διεθνή βιβλιογραφία έχει προσπαθήσει να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα με τρεις βασικούς τρόπους, ένας εκ των οποίων είναι στη βάση κοινωνικών-δομικών παραγόντων, όπως το φύλο, η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο, οι πολιτικές πεποιθήσεις κ.ο.κ. Σχετικά στην διεθνή έρευνα έχει υποστηριχθεί ότι τα νεαρά άτομα ενδιαφέρονται περισσότερο για το περιβάλλον. Επιπλέον, οι νέοι είναι περισσότερο πιθανόν να είναι ενεργοί στο (περιβαλλοντικό) κίνημα εξαιτίας της βιογραφικής διαθεσιμότητάς τους, του γεγονότος δηλαδή ότι δεν έχουν ακόμα οικογενειακές και επαγγελματικές υποχρεώσεις οι οποίες θα αποτελούσαν εμπόδιο στην συμμετοχή τους. Το πρόβλημα της βιογραφικής διαθεσιμότητας έχει θεωρηθεί υπεύθυνο και για το γεγονός ότι οι γυναίκες είναι λιγότερο ενεργές από τους άνδρες παρά το 3
γεγονός ότι σειρά ερευνών δεν βρήκε διαφορές στο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον των δύο φύλων ενώ επιπλέον έχει παρατηρηθεί ότι οι γυναίκες δραστηριοποιούνται σε περισσότερες φιλοπεριβαλλοντικές συμπεριφορές από ότι οι άνδρες. Τρεις ακόμη μεταβλητές, το υψηλό μορφωτικό επίπεδο, η ανώτερη οικονομικά τάξη και η οικονομική ικανοποίηση, είχαν απασχολήσει τους ερευνητές από πολύ νωρίς, καθώς είχε υποστηριχθεί ότι τα άτομα ανώτερης κοινωνικής τάξης θα έδειχναν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για το περιβάλλον. Από νωρίς, όμως, καταδείχθηκε ότι οι τρεις παράγοντες της κοινωνικής τάξης δεν είναι ισοδύναμοι ως ερμηνευτικές μεταβλητές του περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος και η γενική υπόθεση ( οι υψηλότερες τάξεις ενδιαφέρονται περισσότερο για το περιβάλλον ) δεν μπορεί να γίνει εύκολα αποδεκτή. Επίσης οι μελετητές έχουν εξετάσει την σχέση του τόπου διαμονής με το περιβαλλοντικό ενδιαφέρον. Σχετικά έχει υποστηριχθεί η θέση ότι οι κάτοικοι των αστικών περιοχών θα έχουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για το περιβάλλον από τους κατοίκους της υπαίθρου. Η ανασκόπηση των διαθέσιμων μελετών έδειξε ότι παρότι οι κάτοικοι των αστικών περιοχών δείχνουν εν γένει μεγαλύτερο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον, υπήρχαν σημαντικές διακυμάνσεις και διαφοροποιήσεις τόσο εντός όσο και μεταξύ των μελετών. Τέλος, αρκετές μελέτες είχαν υποστηρίξει ότι το περιβαλλοντικό ενδιαφέρον θα εξαρτάται και από την πολιτική τοποθέτηση του ερωτώμενου. Πρώτες έρευνες στις ΗΠΑ βρήκαν ότι η παρατηρούμενη διαφορά, ειδικά στο δικομματικό πολιτικό σύστημα των ΗΠΑ, δεν εδράζεται τόσο στην κομματική ταυτότητα του ερωτώμενου αλλά στην πολιτική του ιδεολογία. Επόμενες μελέτες υποστήριξαν αυτό το αποτέλεσμα: συγκεκριμένα η κομματική ταύτιση ερμηνεύει ελάχιστα (έως καθόλου) το περιβαλλοντικό ενδιαφέρον του ερωτώμενου ενώ αντίθετα υπάρχει σημαντική συσχέτιση ως προς την πολιτική του τοποθέτηση: τα «φιλελεύθερα» άτομα ενδιαφέρονται περισσότερο για το περιβάλλον απ ότι οι «συντηρητικοί». Κλείνοντας, αναφορικά με τις Μη Κυβερνητικές Περιβαλλοντικές Οργανώσεις πρόσφατη στοχευμένη συγκριτική έρευνα σε 38 χώρες έδειξε ότι, εν γένει, το προφίλ των ατόμων που είναι ενεργά στις ΜΚ-ΠΟ έχει ως εξής: άνδρας, με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, ο οποίος ανήκει στην ανώτερη οικονομικά τάξη και είναι οικονομικά ικανοποιημένος ενώ είναι λιγότερο πιθανόν να είναι μεγάλης ηλικίας. 4
Ανάλυση Βάσει του προηγούμενου θεωρητικού πλαισίου θα ελέγξουμε σε ποιο βαθμό η περιβαλλοντική ανησυχία των Ελλήνων και η επαφή τους με ΜΚ-ΠΟ στις αρχές του 21 ου αιώνα σχετίζονται με το φύλο του ερωτώμενου, την ηλικία του, το μορφωτικό του επίπεδο, το εισόδημά του, τον τόπο διαμονής του και τα πολιτικά του πιστεύω. Τα δεδομένα αντλούνται από τις Πανελλαδικές έρευνες της εταιρίας δημοσκοπήσεων V-PRC για τα έτη 2003-2007. Η περίπτωση της περιβαλλοντικής ανησυχίας Θεωρούμε ως δείκτη του ενδιαφέροντος για το περιβάλλον τον βαθμό ανησυχίας του ερωτώμενου για τον συγκεκριμένο τομέα σε σχέση με άλλους προτεινόμενους. Στις έρευνες τα άτομα καλούνταν να επιλέξουν τους τέσσερις τομείς οι οποίοι τους ανησυχούν περισσότερο από ένα σύνολο δεκατεσσάρων 1 : θεωρούμε, λοιπόν, ότι ένα άτομο ανησυχεί για το περιβάλλον αν το συμπεριλαμβάνει μεταξύ των τεσσάρων προτεραιοτήτων του, ενώ σε αντίθετη περίπτωση θεωρούμε ότι το άτομο «δεν ανησυχεί». Τα σχετικά ποσοστά των ατόμων που ανησυχούν για το περιβάλλον ανά έτος παρατίθενται στον Πίνακα 1. Πίνακας 1: Περιβαλλοντική ανησυχία των Ελλήνων ανά κατηγορία και έτος (%) Ερμηνευτική μεταβλητή/έτος 2003 2004 2005 2006 2007 Μέγεθος δείγματος 1279 1345 1252 1137 1203 Ποσοστό ατόμων που ανησυχούν 43.4 27.7 31.2 35.5 39.5 Φύλο: Άνδρες Γυναίκες 44.8 42.1 30.9 24.8 34.8 27.9 36.7 34.4 38.1 40.9 Ηλικιακή Ομάδα: 1 Η ακριβής διατύπωση της ερώτησης ήταν: «Από τους παρακάτω κοινωνικούς τομείς ποιος ή ποιοι θα λέγατε ότι σας ανησυχούν περισσότερο ως προς τα προβλήματα που συσσωρεύουν;». Μία από τις 14 κατηγορίες ήταν και η, «Περιβάλλον-Οικολογία (μόλυνση, ανακύκλωση, διατροφική αλυσίδα, προστασία βιοτόπων, προστασία χλωρίδας/πανίδας)». 5
15-17 18-24 25-34 35-44 45-54 55-64 > 65 ετών 43.9 46.3 42.7 48.8 39.8 39.7 42.0 22.4 25.6 30.5 30.5 29.3 22.5 27.2 21.7 37.3 31.9 34.1 33.2 28.4 24.5 15.0 32.5 36.7 39.8 38.9 38.5 28.2 Επίπεδο εκπαίδευσης: Κατώτερο 31.3 20.9 19.5 24.3 Μέσο 46.1 26.9 33.2 35.4 Ανώτερο 55.8 45.0 42.0 50.5 Τόπος διαμονής: Αγροτικός 29.7 18.1 21.2 30.0 Ημιαστικός 36.1 25.0 25.0 30.6 Αστικός 49.1 31.3 36.6 39.3 Συνολικό μηνιαίο οικογενειακό εισόδημα: <150.000 δρχ. 29.6 20.0 150-300.000 δρχ. 44.1 23.0 300-500.000 δρχ. 43.3 29.4 500-700.000 δρχ. 48.9 31.1 >700.000 δρχ. 50.9 31.9 <500 11.0 21.5 500-1000 31.9 31.2 1000-1500 27.1 38.0 1500-2000 33.6 42.6 2000-3000 48.1 39.5 >3000 33.3 30.5 Πολιτικές πεποιθήσεις (Κλίμακα 1-10): 49.6 39.1 45.0 36.2 45.7 36.6 36.1 39.5 44.5 42.5 33.6 32.0 41.2 41.9 39.0 40.2 39.5 - - - - - 20.7 32.0 37.4 39.0 35.2 53.1 Δεν έγινε η ερώτηση 6
Αριστερά (1-3) 45.1 26.7 30.4 38.0 Κέντρο (4-7) 36.7 24.3 25.0 26.6 Δεξιά (8-10) Από την στατιστική επεξεργασία των απαντήσεων προκύπτει ότι η ηλικία δεν σχετίζεται με το περιβαλλοντικό ενδιαφέρον: οι μικρότερες ηλικιακές ομάδες δεν είναι πιθανότερο να τοποθετούν το περιβάλλον μεταξύ των τεσσάρων πρώτων ανησυχιών τους από ότι άλλες, μεγαλύτερες, ηλικίες, αντίθετα από ό,τι προέβλεπε η θεωρία. Αντίστοιχα, ούτε το φύλο του ερωτώμενου δεν φαίνεται να σχετίζεται με την περιβαλλοντική ανησυχία, αν και αυτό το αποτέλεσμα είναι σύμφωνο με τις προηγούμενες έρευνες. Στατιστικά σημαντικές διαφορές παρατηρήθηκαν για τα περισσότερα έτη ως προς το οικογενειακό εισόδημα, τον τόπο διαμονής, το επίπεδο εκπαίδευσης και την πολιτική αυτοτοποθέτηση. Για δύο μεταβλητές, την εκπαίδευση και τον τόπο διαμονής, τα διαχρονικά αποτελέσματα μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι σχετίζονται με την περιβαλλοντική ανησυχία: οι συγκρίσεις μεταξύ των κατηγοριών δείχνουν ότι το μεν επίπεδο εκπαίδευσης σχετίζεται θετικά με την περιβαλλοντική ανησυχία, όπως προβλέπει και η θεωρία, ενώ, ως προς τον τόπο διαμονής, προκύπτει ότι οι κάτοικοι των αστικών περιοχών ανησυχούν περισσότερο, σε συμφωνία με προηγούμενες έρευνες. Για τις υπόλοιπες ερμηνευτικές μεταβλητές η κατάσταση είναι πιο θολή, καθώς δεν παρατηρήθηκαν στατιστικά σημαντικές διαφορές για την πλειονότητα των ετών. Στην βάση αυτή, για τα έτη που προέκυψαν διαφορές οι συγκρίσεις μεταξύ των κατηγοριών έδειξαν ότι (α) ως προς το οικογενειακό εισόδημα, η πιο φτωχή ομάδα του πληθυσμού (εισοδήματα κάτω των 150.000 δρχ ή 500 μηνιαίως) εν γένει ανησυχεί λιγότερο από τις υπόλοιπες, ενώ (β) τα άτομα τα οποία αυτόπροσδιορίζονται ως Αριστεροί ανησυχούν περισσότερο για το περιβάλλον. Η περίπτωση της επαφής με ΜΚ-ΠΟ Κατά την διάρκεια των ερευνών, στους ερωτώμενους παρουσιάστηκε ένας πίνακας με διάφορες μη-κυβερνητικές οργανώσεις, μεταξύ των οποίων και περιβαλλοντικές, και τους ζητήθηκε να αναφέρουν αν είχαν διαβάσει, ακούσει ή δει 7
κάτι σχετικό με την οργάνωση τον τελευταίο χρόνο : θεωρούμε ότι η θετική απάντηση σε αυτή την ερώτηση αποτελεί δείκτη της αναγνωρισιμότητας μιας ΜΚ- (Π)Ο. Βάσει αυτής της ερώτησης ξεχωρίζουμε κατ αρχήν όσους αναγνωρίζουν μία ΜΚ-ΠΟ από τους λοιπούς. Στην συνέχεια, για κάθε μία ΜΚ-ΠΟ που αναγνώρισε ο ερωτώμενος του ζητήθηκε να δηλώσει αν έτυχε ποτέ να έχει κάποια επαφή με αυτή την οργάνωση : υπήρχε η δυνατότητα πολλαπλών επιλογών από εννέα κατηγορίες 2 καθώς και η απάντηση Δεν είχα καμία επαφή. Έτσι μπορούμε να ομαδοποιήσουμε τους ερωτώμενους οι οποίοι έχουν αναγνωρίσει έστω και μία ΜΚ-ΠΟ- σε δύο υποκατηγορίες: σε αυτούς οι οποίοι δεν είχαν καμία επαφή και σε αυτούς οι οποίοι είχαν τουλάχιστον ένα είδος επαφής από τα εννέα. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται τα σχετικά ποσοστά Πίνακας 2: Επαφή Ελλήνων με ΜΚ-ΠΟ ανά κατηγορία και έτος (%) Ερμηνευτική 2003 2004 2005 2006 2007 μεταβλητή/έτος Μέγεθος δείγματος 1279 1345 1252 1137 1203 Αριθμός προτεινόμενων 15 15 10 10 7 ΜΚ-ΠΟ έρευνας Ποσοστό ατόμων που έχουν επαφή: Από το σύνολο: Από όσους αναγνωρίζουν 9.1 16.5 7.5 14.7 8.2 14.4 7.9 13.7 5.8 10.4 Αναγνωρίζουν έστω μία από τις προτεινόμενες ΜΚ-ΠΟ και έχουν επαφή: Φύλο: Άνδρες Γυναίκες 14.8 18.4 16.5 12.7 14.8 13.9 13.4 14.0 9.5 11.4 Ηλικιακή Ομάδα: 15-17 18-24 25-34 22.2 18.0 20.7 14.7 14.3 16.9 18.4 14.5 17.5 9.1 10.3 16.5 13.4 5.9 14.3 2 Ναι, έχω υπογράψει κείμενό της, Ναι, έχω εισφέρει χρήματα, Ναι, έχω αγοράσει έντυπά της, Ναι, έχω συμμετάσχει σε εκδηλώσεις της, Ναι, έχω διακινήσει ο/η ίδιος/α εντυπά της, Ναι, έχω δουλέψει εθελοντικά σε κάποια από τις δραστηριότητές της, Ναι, έχω συμμετάσχει σε κινητοποιήσεις/διαδηλώσεις/εκδηλώσεις/συγκεντρώσεις της, Ναι, είμαι ενεργό μέλος και Ναι, ήμουν ενεργό μέλος. 8
35-44 17.6 11.0 16.9 16.0 9.9 45-54 12.0 21.4 8.3 10.2 8.9 55-64 16.4 7.5 10.4 19.5 11.0 > 65 ετών 0.0 6.1 11.1 4.4 3.1 Επίπεδο εκπαίδευσης: Κατώτερο 4.6 7.5 5.3 10.5 5.5 Μέσο 15.6 14.6 13.6 11.4 8.9 Ανώτερο 24.7 18.2 20.6 20.0 14.8 Τόπος διαμονής: Αγροτικός 14.9 8.1 7.7 10.2 11.2 Ημιαστικός 10.3 14.1 7.8 19.8 7.7 Αστικός 17.7 16.1 17.1 13.6 10.7 Συνολικό μηνιαίο οικογενειακό εισόδημα: <150.000 δρχ. 8.8 6.7-150-300.000 δρχ. 14.6 11.1-300-500.000 δρχ. 12.2 12.8-500-700.000 δρχ. 21.4 17.5 - >700.000 δρχ. 27.3 25.9 - <500 21.4 7.7 0.0 500-1000 7.9 9.1 12.5 1000-1500 11.2 11.4 8.4 1500-2000 18.0 13.0 9.0 2000-3000 15.4 11.8 14.0 >3000 12.5 23.5 9.1 Από την στατιστική επεξεργασία των απαντήσεων προκύπτει ότι το φύλο και το μηνιαίο οικογενειακό εισόδημα δεν σχετίζονται με το εάν ένα άτομο, το οποίο γνωρίζει την ύπαρξη μιας ΜΚ-ΠΟ, θα επιλέξει να έχει κάποιου είδους επαφή μαζί της ή μη. Ομοίως δεν στοιχειοθετείται κάποια επίδραση της ηλικιακής ομάδας ή του τόπου διαμονής: μόνο σε δύο χρονιές παρατηρούμε μια στατιστικά σημαντική επίδραση το 2003 και το 2005, αντίστοιχα: το μεν 2003 τα άτομα άνω των 65 ετών 9
ήταν λιγότερο πιθανόν να έχουν επαφή με ΜΚ-ΠΟ από τις άλλες ηλικιακές ομάδες ενώ για το 2005 οι κάτοικοι των αστικών περιοχών ήταν πιο πιθανόν να έχουν επαφή από αυτούς των ημιαστικών και αγροτικών περιοχών. Αντίθετα, η μόνη μεταβλητή η οποία φαίνεται να σχετίζεται με την επαφή με μια ΜΚ-ΠΟ είναι το επίπεδο εκπαίδευσης του ερωτώμενου: εκτός από το 2004, παρατηρείται στατιστικά σημαντική σχέση, με το ανώτερο επίπεδο μόρφωσης να σχετίζεται με μεγαλύτερη πιθανότητα επαφής. Συμπεράσματα Στο παρόν κείμενο επιχειρήσαμε να διερευνήσουμε τα χαρακτηριστικά των Ελλήνων οι οποίοι δηλώνουν ότι ανησυχούν για το περιβάλλον και οι οποίοι έρχονται σε επαφή με μια Μη Κυβερνητική Περιβαλλοντική Οργάνωση. Προσπαθήσαμε να ελέγξουμε κατά πόσον μια σειρά από ερμηνευτικές μεταβλητές οι οποίες έχουν προταθεί από άλλες έρευνες είναι σχετικές και για το Ελληνικό πλαίσιο, στην πάροδο του χρόνου. Ως προς το γενικότερο περιβαλλοντικό ενδιαφέρον, τα αποτελέσματά μας έδειξαν ότι το Ελληνικό δείγμα βρίσκεται σε καλή συμφωνία με όσα έχουν παρατηρηθεί σε άλλες χώρες: τα άτομα με υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, που διαμένουν σε αστικές περιοχές φαίνεται να ανησυχούν περισσότερο. Το φύλο και η ηλικία δεν παίζουν ρόλο όπως και το εισόδημα (με την εξαίρεση των πλέον φτωχών τάξεων) ενώ οι πολιτικές πεποιθήσεις βρέθηκε ότι σχετίζονταν με την περιβαλλοντική ανησυχία για κάποια έτη, με τους αυτό-προσδιοριζόμενους ως Αριστερούς να ανησυχούν περισσότερο. Αναφορικά με την επαφή με τις ΜΚ-ΠΟ τα αποτελέσματα δεν ήταν τα αναμενόμενα: από την περιγραφή του ενεργό μέλος μιας ΜΚ-ΠΟ, όπως προκύπτει από την διεθνή βιβλιογραφία. ως άνδρας, με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, ο οποίος ανήκει στην ανώτερη οικονομικά τάξη και είναι οικονομικά ικανοποιημένος ενώ είναι λιγότερο πιθανόν να είναι μεγάλης ηλικίας μόνο το μορφωτικό επίπεδο βρέθηκε στατιστικά σημαντικό στην Ελληνική περίπτωση. Ασφαλώς δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι στην περίπτωση που μελετήθηκε εδώ, η εξαρτημένη μεταβλητή δεν ήταν το αν είναι κάποιος (ενεργό) μέλος αλλά η πολύ ευρύτερη επαφή με την ΜΚ- ΠΟ. Είναι πολύ πιθανόν ο ευρύς χαρακτήρας αυτής της μεταβλητής -με την 10
συμπερίληψη συμπεριφορών χαλαρών, όπως η αγορά εντύπων της οργάνωσης, όσο και έντονων συμπεριφορών, όπως το είμαι ενεργό μέλος - να ευθύνεται για την αδυναμία μας να εξαγάγουμε στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα: με άλλα λόγια, η μετρούμενη συμπεριφορά είναι τόσο ευρεία ώστε ο καθένας θα ήταν δυνατόν να την εκδηλώσει. 11