ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ Α. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ-ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Ν. ΕΛΛΑΔΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ Α. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Δρ. ΒΙΟΛΟΓΟΣ ΑΘΗΝΑ 2008 0

Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΓΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΕΙΤΑΙ ΚΑΤΑ 80% ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΕΝΩΣΗ (ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΤΑΜΕΙΟ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ) ΚΑΙ 20% ΑΠΟ ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑΣ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΝΟΤ. ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΙΔΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ Ε.Π «ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ» Γ ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΣΤΗΡΙΞΗΣ

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ Οι Εφορείες Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας έχουν ένα ιδιαίτερο χαρακτήρα σε σύγκριση με τις υπόλοιπες αρχαιολογικές Εφορείες του Υπουργείου Πολιτισμού. Λόγω της φύσης του αντικειμένου τους, που αφορά στην έρευνα των σπηλαίων από κάθε επιστημονική άποψη, έχουν εκ των πραγμάτων αποκτήσει χαρακτήρα περισσότερο ερευνητικό. Μεταξύ άλλων, ερευνάται και το γενικότερο περιβάλλον των σπηλαίων, παλαιό ή σύγχρονο, και οι συνθήκες επιβίωσης διαφόρων οργανισμών και μικροοργανισμών σε αυτές τις ιδιαίτερες συνθήκες σκότους και υγρασίας με απώτερο στόχο την προστασία τους από τις ανθρώπινες επεμβάσεις. Γιατί είναι γνωστό ότι, σε όσα σπήλαια μπαίνει ο άνθρωπος εξαφανίζονται σταδιακά οι υπόλοιποι οργανισμοί. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας οργάνωσε συστηματικά ένα αρχείο σπηλαίων για τα οποία είναι εξακριβωμένη η παρουσία διαφόρων ειδών πανίδας στο εσωτερικό τους. Η παρούσα έκδοση αποτελεί ουσιαστικά τη δημοσιοποίηση αυτού του αρχείου και έχει σκοπό να ευαισθητοποιήσει τον αναγνώστη σχετικά με τη ζωή αυτών των έμβιων οργανισμών μέσα στα σπήλαια, που ίσως παραπέμπει και στην επιβίωση των πρωτόγονων ανθρώπων μέσα σε αυτά, πολλές φορές σε απόλυτο σκοτάδι, και προκαλεί την εύλογη απορία μας σήμερα όχι μόνο πως ζούσαν σε τέτοιες συνθήκες αλλά και πως δημιουργούσαν ζωγραφίζοντας και χαράσσοντας στα τοιχώματα των σπηλαίων μορφές της ζωής γύρω τους. Τη συγκέντρωση του υλικού και τον συντονισμό αυτής της έκδοσης ανέλαβε η βιολόγος της Εφορείας μας Δρ. Αλεξάνδρα Οικονόμου, στην οποία οφείλεται και η δημιουργία του αρχείου. Πιστεύουμε ότι θα αποτελέσει ένα καλό εγχειρίδιο στα χέρια νέων επιστημόνων που ενδιαφέρονται για το θέμα αλλά και χρήσιμο εργαλείο για όλους όσοι ασχολούνται με την ανάδειξη σπηλαίων. Αικατερίνη Κυπαρίσση Αποστολίκα Δρ. Αρχαιολόγος Διευθύντρια Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας- Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδος 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η ΠΑΝΙΔΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ ΘΕΣΣΑΛΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΗΠΕΙΡΟΣ ΕΠΤΑΝΗΣΑ ΘΡΑΚΗ ΚΡΗΤΗ ΝΗΣΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ ΠΕΛΑΓΟΥΣ ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 3

Η παρούσα έκδοση αποτελεί μια αρχική προσπάθεια καταγραφής της πανίδας των σπηλαίων της Ελλάδας, για τα οποία υπάρχουν πληροφορίες, που στόχο έχει να αποτελέσει τη βάση για μια ολοκληρωμένη μελέτη, που θα περιλαμβάνει όλα τα καταγεγραμμένα σπήλαια. Τα σχόλια και οι συμπληρώσεις είναι ευπρόσδεκτα για μία μελλοντική ολοκληρωμένη έκδοση. Χρησιμοποιήθηκε ανέκδοτο υλικό, από τα αρχεία της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού, τα Δελτία της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας και τις παρατηρήσεις σπηλαιολόγων ερευνητών. *Επιμέλεια έκδοσης: Β. Λαμπρινού, Κ. Τζωρτζάκου, Β. Κόης 4

Η ΠΑΝΙΔΑ ΤΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ Τα σπήλαια συνιστούν χώρους ιδιαίτερους, τόσο από μορφολογική άποψη όσο και από άποψη μικροκλίματος και συνθηκών που επικρατούν μέσα σε αυτά (έλλειψη φωτός, αυξημένη υγρασία, σταθερή θερμοκρασία κ.λ.π.). Για το λόγο αυτό, αποτελούν πολύ καλούς χώρους προστασίας ζωντανών οργανισμών που για διάφορους λόγους τα επέλεξαν ως ζωτικό τους χώρο. Έτσι λοιπόν η πανίδα, η οποία ζει και αναπτύσσεται εκεί αποτελεί αντικείμενο ειδικής μελέτης. Η έλλειψη φωτός έχει ως αποτέλεσμα να μην μπορεί να δημιουργηθεί ζωή μέσα στα σπήλαια. Η ζωή που υπάρχει εκεί είναι συνήθως μεταφερόμενη από το εξωτερικό περιβάλλον. Για να μελετήσουμε τους ζωικούς οργανισμούς των σπηλαίων, θα πρέπει καταρχήν να τους κατατάξουμε παίρνοντας υπόψη μας διάφορα μορφολογικά και οικολογικά κριτήρια, σύμφωνα με το σύστημα Schiner Racovitza. Παρατηρούμε λοιπόν την εξωτερική μορφή του σώματος και των εξαρτημάτων τους, την απουσία χρωστικών από το σώμα τους και την παντελή έλλειψη των οπτικών τους οργάνων. Επίσης εξετάζουμε το σημείο του σπηλαίου στο οποίο κατοικεί ο κάθε οργανισμός. Εάν δηλαδή αυτός βρίσκεται στην είσοδο του σπηλαίου ή όπως αλλιώς ονομάζεται εύφωτη ζώνη, στην ενδιάμεση ζώνη ή ζώνη μεταβλητής θερμοκρασίας, ή τέλος στη βαθύτερη ζώνη ή ζώνη σταθερής θερμοκρασίας. Έτσι λοιπόν σύμφωνα με τα παραπάνω οι σπηλαιόβιοι οργανισμοί χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες. Τρωγλόξενα: Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα έμβια όντα, τα οποία ζουν στην επιφάνεια της γης αλλά για κάποιο χρονικό διάστημα χρησιμοποιούν τα σπήλαια ως τόπους κατοικίας είτε για να προφυλαχθούν από εχθρούς είτε για να διαχειμάσουν σ αυτά (π.χ. νυχτερίδες, ποντίκια, αράχνες, δίπτερα κλπ). Τα περισσότερα βρίσκονται συνήθως κοντά στην είσοδο του σπηλαίου, στην εύφωτη ζώνη ενώ κάποια από αυτά τα συναντάμε και στην ενδιάμεση ζώνη, τη ζώνη μεταβλητής θερμοκρασίας. Τρωγλόφιλα: Ζώα που χρησιμοποιούν τα σπήλαια ως χώρους μόνιμης κατοικίας, αλλά μπορούν να ζήσουν και έξω από αυτά (Δολιχόποδα). Ζούν στην ενδιάμεση ζώνη των σπηλαίων και είναι απόλυτα προσαρμοσμένα στο περιβάλλον, είναι συνήθως τυφλά, με ιδιαίτερα αυξημένες τις αισθήσεις της αφής και της ακοής και το χρώμα τους είναι λευκοκίτρινο, καθώς δεν υπάρχει φώς που να επηρεάζει το χρώμα του δέρματός τους. 5

Τρωγλόβια : Είναι οργανισμοί που έχουν προσαρμοστεί πλήρως στο περιβάλλον του σπηλαίου και τις συνθήκες που επικρατούν μέσα σε αυτό. Είναι συνήθως μικροοργανισμοί, ορατοί μόνο με μικροσκόπιο, που ζουν κυρίως στο νερό και τους βρίσκουμε στη βαθύτερη ζώνη, τη ζώνη του σκότους. Η παρουσία του guano από περιττώματα εντομοφάγων νυχτερίδων, σπηλαιόβιων πτηνών και ορθόπτερων είναι παράγοντας που επηρεάζει την εξάπλωση των διαφόρων οργανισμών μέσα στο σπήλαιο. Υπάρχουν δύο είδη οργανισμών, οι οποίοι χρησιμοποιούν το guano ως τροφή: Οι γουανόβιοι, των οποίων ο βιολογικός κύκλος εξελίσσεται εξ ολοκλήρου μέσα στο guano και οι γουανόφιλοι, των οποίων μέρος μόνο του βιολογικού κύκλου εξελίσσεται μέσα σ αυτό. Οι οργανισμοί που τρέφονται από το guano καλούνται γουανοφάγοι και αυτοί που τρέφονται από τους γουανοφάγους σπηλαιόβιοι. Τα δύο αυτά είδη οργανισμών χαρακτηρίζονται ως συμβιωτικοί, αφού η ύπαρξη του ενός εξαρτάται από τον άλλο. Οι τρωγλόβιοι οργανισμοί αποφεύγουν το guano εξαιτίας της ενοχλητικής οσμής του και του θορύβου που προκαλούν οι νυχτερίδες. Έτσι ανάμεσα στις κοινωνίες των γουανοφάγων και των σπηλαιόβιων δεν υπάρχει ανταγωνισμός. Νυχτερίδες ή Χειρόπτερα Ο κατ εξοχήν κάτοικος των σπηλαίων είναι οι νυχτερίδες. Ωστόσο ο πληθυσμός τους στα τουριστικά αξιοποιημένα σπήλαια μειώνεται συνεχώς, λόγω της αυξημένης ανθρώπινης παρουσίας σ αυτά. Οι νυχτερίδες ή χειρόπτερα είναι τα μοναδικά θηλαστικά που πετούν. Στην Ελλάδα υπάρχουν 24 είδη. Έχουν τρίχωμα και θηλάζουν τα μικρά τους. Οι πτέρυγές τους είναι δερμάτινες μεμβράνες, βλέπουν καλά αλλά η πιο αναπτυγμένη αίσθησή τους είναι η ακοή. Στο σκοτάδι χρησιμοποιούν την αντήχηση για να συλλαμβάνουν τη λεία τους και να προσανατολίζονται. Στην Ελλάδα οι νυχτερίδες τρέφονται αποκλειστικά με έντομα, ενώ το χειμώνα πέφτουν σε χειμέρια νάρκη. Σήμερα πολλά είδη νυχτερίδων απειλούνται με εξαφάνιση εξαιτίας της καταστροφής των βιότοπών τους (δάση, σπηλιές, παλιά κτίρια κ.α.) και της μείωσης από ανθρώπινες δραστηριότητες των πληθυσμών των εντόμων που αποτελούν την τροφή τους. 6

Ένας από τους κύριους στόχους της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας- Σπηλαιολογίας είναι η προστασία του εσωτερικού των σπηλαίων και της ζωής που υπάρχει μέσα σε αυτά, από εξωτερικούς παράγοντες και κυρίως από τις επεμβάσεις του ανθρώπου, όταν πρόκειται για τουριστική αξιοποίηση ή για οποιαδήποτε άλλη χρήση. Η εξαφάνιση κάποιων ειδών μπορεί να δημιουργήσει σημαντικά οικολογικά προβλήματα. Η Εφορεία θέλοντας να συμβάλει στην προσπάθεια προστασίας των ποικίλων σπηλαιόβιων οργανισμών, προχώρησε στη σύνταξη ενός αρχείου, εκείνων των σπηλαίων, για τα οποία υπάρχουν πληροφορίες ότι φιλοξενούν διάφορα είδη πανίδας στο εσωτερικό τους. Το αρχείο * αυτό έχει στόχο, εκτός των άλλων, να βοηθήσει τους μελετητές, τους τεχνικούς που ασχολούνται με τις αξιοποιήσεις των σπηλαίων, τους σπηλαιολόγους, αλλά και γενικότερα να ευαισθητοποιήσει, σχετικά με τη ζωή στα σπήλαια, όλους όσοι έρχονται σε επαφή με αυτά, είτε ως ειδικευμένοι ερευνητές είτε ως απλοί επισκέπτες. *Το αρχείο έχει συνταχθεί κατά νομό και περιφέρεια. 7

8

Π ε λ ο π ό ν ν η σ ο ς Ν. Αρκαδίας 3. Σπήλαιο "Κάψιας", Δήμου Μαντινείας Εντοπίστηκαν αράχνες, μυριάποδα και αρκετά δολιχόποδα. Σε φυσική τομή στο επιφανειακό στρώμα της λάσπης, βρέθηκαν κελύφη που ανήκουν σε τρία είδη από αρτίγονα γαστερόποδα. i. Οικογένεια Planorbitae: Anisus (Tropidiscus) sp. ii. Οικογένεια Hydrobidae: Bythinia sp. iii. Οικογένεια Valvatidae: Valvata sp. (Α. Μπαρτσιώκας - Κ. Μερδενισιάνος - Κ. Ζαφειράτος ο ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ. ΑΘΗΝΑ -3 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 98) 2. Σπήλαιο "Λίμνης" Κολλινών, Δήμου Σκυρίτιδας. Στα πρώτα κυρίως τμήματα του σπηλαίου παρατηρήθηκαν και συλλέχθηκαν δολιχόποδα, μυριόποδα, κολεόπτερα, δίπτερα και αραχνίδες. Επίσης στα βαθύτερα τμήματα και κυρίως στη "μεγάλη αίθουσα", με τη λίμνη, παρατηρήθηκαν να πετάνε αρκετές νυχτερίδες. (Κ. Μερδενισιάνος, Άνθρωπος και Σπηλαιοπεριβάλλον Α Πανελλήνιο Σπηλαιολογικό Συνέδριο Πρακτικά, 998) 9

3. Σπηλαιοβάραθρο "Πρόπαντες", Παλαιοχωρίου, Δήμου Λεωνιδίου. Στο εσωτερικό του σπηλαίου παρατηρήθηκαν αρκετά δολιχόποδα και νυχτερίδες. (Αναφορά σε ΕΠΣ, Π. Ρωμανάς 995) Pipistrellus pipistrellus 0

Ν. Αχαΐας 3 2 4. Σπηλαιοβάραθρο Καλιακουδότρυπα Κάτω Λουσών, Δήμου Καλαβρύτων Στο εσωτερικό του βαράθρου το οποίο φωτίζεται από το φως της ημέρας φωλιάζουν τα πουλιά καλιακούδες. Στην επιφάνεια της λίμνης βρέθηκαν ψόφιες νυχτερίδες που πάνω τους έχουν αναπτυχθεί μύκητες. (Δ. ΕΣΕ ΧΙ, 7, 972, Ι. Ιωάννου) 2. Σπήλαιο Λιμνών Καστρίων, Δήμου Λευκασίου Πολλές νυχτερίδες και μεγάλες ποσότητες guano.υπάρχουν σπηλαιόβιοι οργανισμοί ο τρόπος εξάπλωσης των οποίων επηρεάζεται από την παρουσία του guano. Η παρουσία των νυχτερίδων είναι μέχρι τώρα μόνιμη κα δεν περιορίζεται στους χειμερινούς μήνες. Οι οργανισμοί που προσδιορίστηκαν είναι: γουανοφάγοι, γουανόφιλοι σπηλαιόβιοι. Επίσης βρέθηκε υδρόβια πανίδα (πρωτόζωα, καρκινοειδή) και υδρόβια χλωρίδα (κυανοφύκη, χλωροφύκη). (Μελέτη Πανεπιστημίου Πατρών, Τμήμα Βιολογίας, 988) 3. Ανώνυμο Λουσών, Δήμου Καλαβρύτων. Στην πρώτη αίθουσα λόγω της άμεσης επικοινωνίας με τον έξω χώρο παρατηρήθηκε έντονη ανάπτυξη φωτοσυνθετικής χλωρίδας στα τοιχώματα και τον λιθωματικό διάκοσμο. Στην ίδια αίθουσα διαπιστώθηκε η παρουσία μη σπηλαιόβιων πτηνών τα οποία χρησιμοποιούν το χώρο σαν κατοικία. Επίσης παρατηρήθηκαν αρκετά έντομα που προέρχονται από τον εξωτερικό χώρο. Σε κανένα θάλαμο δεν διαπιστώθηκαν ίχνη σπηλαιόβιων οργανισμών. (Αρχείο Ε.Π.Σ., Αυτοψία 989)

4. Ανώνυμο Ψωφίδος, Δήμου Αροανίας Έντονη παρουσία βατράχων της οικογένειας Bufus που προφανώς προέρχονται από τον εξωτερικό χώρο και οστά θηλαστικών που έχουν καταπέσει και εγκλωβιστεί πρόσφατα στο εσωτερικό. Δεν παρατηρήθηκαν ίχνη σπηλαιόβιων οργανισμών. (Αρχείο Ε.Π.Σ., Αυτοψία 986) Rinolophus hipposideros 2

Ν. Ηλείας. Σπήλαιο Προπαντή, Δήμου Ανδρίτσαινας Διαπιστώθηκε η ύπαρξη εντόμων Dolichopoda Petrochilosi και νυχτερίδων. (Δ. ΕΣΕ X, 3-4, 969 Α. Πετροχείλου.) 3

Ν. Κορινθίας. Σπήλαιο "Τρούπα Κολόνα" Αρχαίων Κλεονών, Δήμου Νεμέας. Νυχτερίδες, μυριόποδα και δίπτερα. (ΕΠΕΑΝ, Αυτοψία, Κ. Μερδενισιάνος 984) Diptera larva & Acarina 4

Ν. Λακωνίας 3 2 5 6 4. Σπήλαιο Άγιου Άνδρεα Καστανιάς, Δήμου Βοιών Εντός του σπηλαίου είναι διαδεδομένο το Dolichopoda Petrochilosi. Επίσης υπάρχουν πολλά σπηλαιόβια μυριάποδα. Οι νυχτερίδες είναι σπάνιες, αλλά λόγω της ύπαρξης πολλών σωρών από guano φαίνεται ότι παλαιότερα ήταν περισσότερες. (ΕΣΕ, Αυτοψία, Α. Πετροχείλου 983) 2. Σπήλαιο "Αλεπότρυπα" Διρού Δήμου Οιτύλου. Λίγες νυχτερίδες. Εντοπίστηκε το τρογλώβιο Dolichopoda Petrochilosi. Έχουν παρατηρηθεί επίσης τυφλά χέλια. ( Α. Πετροχείλου, Αυτοψία 98) 3. Σπήλαιο "Βλυχάδα" Διρού Δήμου Οιτύλου. Στο χερσαίο τμήμα του σπηλαίου εντοπίστηκαν δολιχόποδα και αράχνες. Στο λιμναίο τμήμα του σπηλαίου εντοπίστηκαν χέλια, γαρίδες και διάφοροι μικροοργανισμοί. (Β. Γιαννόπουλος, Ε.Π.Σ. Ν.Ε. Αυτοψία 998) 5

4. Σπήλαιο Βύθακας Διρού, Δήμου Οιτύλου. Παρατηρήθηκαν και συλλέχτηκαν: Δολιχόποδα, ισόποδα, αράχνες, σαλιγκάρια, διπλόποδα, σκορπιοί, κολεόπτερα, καθώς επίσης κουκουβάγιες και νυχτερίδες. (ΕΠΕΑΝ, Αναφορά, Κ. Μερδενισιάνος - Α. Μπαρτσιώκας, 984) 5. Σπήλαιο Κοραλλίων Διρού Δήμου Οιτύλου. Δολιχόποδα, ισόποδα, σαλιγκάρια, αράχνες και κολεόπτερα. (ΕΠΕΑΝ, Αναφορά, Κ. Μερδενισιάνος - Α. Μπαρτσιώκας, 984) 6. Σπήλαιο Κουκουρότρυπα Δρυάλου, Δήμου Οιτύλου. Σπηλαιόβια Dolichopoda Petrochilosi. (Δ. ΕΣΕ ΧΙ, -2, 97 Κ. Μερδενισιάνος) Ακρίδα στην είσοδο του σπηλαίου Λεοντάρι Αττικής 6

Ν. Μεσσηνίας 3 2. Σπήλαιο Μαύρη Τρούπα νήσου Σχίζας, Δήμου Μεθώνης. Μεγάλη ποσότητα guano αλλά κανένα ίχνος νυχτερίδας. Κανένα σπηλαιόβιο δεν βρέθηκε, αν και δεν έγινε επισταμένη έρευνα. (Δ. ΕΣΕ VI, 4, 96, Ι. Ιωάννου) 2. Σπήλαιο Νερότρυπα Συρρίζου Δήμου Αετού. Δεν διαπιστώθηκε η ύπαρξη κανενός εντόμου μέσα στο σπήλαιο, αν και δεν έγινε επισταμένη έρευνα. (Δ. ΕΣΕ X, 3-4, 969 Α. Πετροχείλου) 3. Σπήλαιο Σαρδέλη Γλυκορριζίου, Δήμου Αετού. Μέσα στο σπήλαιο ζουν νυχτερίδες. Ειδική έρευνα δεν έγινε για να διαπιστωθεί αν ζουν και αλλά είδη πανίδας. (Δ. ΕΣΕ VIII, 5, 966, Α. Πετροχείλου) 7

Σ τ ε ρ ε ά Ε λ λ ά δ α Ν. Αιτωλοακαρνανίας 2 3 4. Σπήλαιο "Δρακότρυπα" Αναβρυτής, Δήμου Αποδοτίας. i. Τρωγλόβια : Δολιχόποδα. ii. Τρωγλόφιλα : i) Λεπιδόπτερα, ii) Νυχτερίδες. iii. Τρωγλόξενα : Μυριάποδα. (Κ. Μερδενισιάνος, Σπήλαιο «Δρακότρυπα» Μελέτη και Συμπεράσματα 969-99) 2. Σπήλαιο "Ειδωλίων" Παλιάμπελων Δήμου Ανακτορίου. Στο σπήλαιο ζουν πολλές νυχτερίδες και δολιχόποδα. 3. Η Σπηλιά με τις Καλιακούδες Αμοργιανών, Δήμου Ινάχου. Άφθονες νυχτερίδες καθώς και πολλοί μικροοργανισμοί. (ΕΠΕΑΝ, Αναφορά Κ. Μερδενισιάνος 985) (ΕΣΕ, Αναφορά Σ. Κιρδής 993) 4. Σπήλαιο Κατοχής Δήμου Οινιάδων. Υπάρχουν πολλά δολιχόποδα και μυριόποδα. (Δ. ΕΣΕ VIII, 6-7, 966, Ι. Ιωάννου) 8

Ν. Αττικής 3 5 6 7 2 5 8. Σπήλαιο Αγ. Σοφίας, Καλάμου Κυθήρων Στο βάθος του σπηλαίου και στο κώνο ο οποίος έχει δημιουργηθεί κατά πάσα πιθανότητα από πτώση της οροφής, υπάρχει αρκετή ποσότητα guano. ( Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 987) 2. Σπήλαιο «Κουτούκι» Παιανίας Δήμου Παιανίας. Οι οργανισμοί που παρατηρήθηκαν είναι κυρίως ορθόπτερα όπως Dolichopoda petrohilosi καθώς και αρκετά αραχνοειδή. Τέλος, δια μέσου της φυσικής εισόδου εισέρχονται τρωγλόξενα είδη, όπως ποντίκια και φίδια. ( Μελέτη Συντήρησης Κουτούκι Παιανίας 2008) 3. Σπήλαιο Μεγάρων, Δήμου Μεγαρέων. Ελάχιστες νυχτερίδες (Δ. ΕΣΕ VIII,, 965, Τζ. Ζερβουδάκης) 9

4. Σπήλαιο Περιστέρι, Μεγαλοχωρίου Δήμου Μεθάνων. Δεν διαπιστώθηκε κανένα σπηλαιόβιο ζώο. Διαπιστώθηκε μόνο η ύπαρξη guano σε τρία σημεία του σπηλαίου στην αρχή και στο τέλος της νησίδας του πρώτου θαλάμου - αρκετή ποσότητα - στην αρχή του δεύτερου τμήματος του δευτέρου θαλάμου - ελάχιστη ποσότητα. (Δ. ΕΣΕ ΧΙΙ, 5, 974, Α. Πετροχείλου) 5. Σπηλαιοβάραθρα Προφήτη Ηλία, Άνω Γλυφάδας, Δήμου Γλυφάδας. Νυχτερίδες, μυριόποδα και δολιχόποδα (Δ. ΕΣΕ XI, 5, 970, Ι. Ιωάννου) 6. Σπήλαιο Προφήτης Ηλίας Ριζούπολης, Δήμου Αθηναίων. Άφθονο guano στο δάπεδό του. Στον πρώτο θάλαμο κοντά στην είσοδο του σπηλαίου στην οροφή του έχει σχηματιστεί λεπτό στρώμα υγρασίας μέσα στο οποίο έχουν αναπτυχθεί μικροοργανισμοί και ορισμένο είδος λειχήνων. ( Α. Πετροχείλου, Αυτοψία 967) 7. Σπήλαιο Σωτήρος, Τουρκοβούνια, Δήμου Αθηναίων. Καμία ένδειξη από σπηλαιόβια ζωή δεν παρατηρήθηκε. Βρέθηκαν μόνο ελάχιστες νυχτερίδες αλλά σε κανένα σημείο του σπηλαίου δεν παρατηρήθηκε guano. 8. Βάραθρο Χόνι Λάγκι, Μερέντα, Δήμου Μαρκοπούλου. Ένα είδος Ιούλιου γουανόβιου και νυχτερίδες στις αίθουσες Ρ και Ξ. 9. Σπήλαιο Ανώνυμο Αγίας Μαρίνας, Αίγινας Βρέθηκαν ίχνη guano. 0. Σπήλαιο Ανώνυμο, Καλάμου. Μη σπηλαιόβια έντομα στο χώρο του σπηλαίου. ( Δ. ΕΣΕ ΧΙΙ, 3,973, Ι. Ιωάννου) (Δ. ΕΣΕ VIII, 3, 965 Κ. Παλληκαρόπουλος) (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 996) ( Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 987) Araneideae (Κουτούκι Παιανίας) 20

Dolichopodo Κουτούκι Παιανίας 2

Ν. Βοιωτίας. Σπήλαιο "Ηρακλαίας", Δήμου Ορχομενού. Στο θάλαμο του "νέου τμήματος" διαπιστώθηκε η ύπαρξη μεγάλου αριθμού νυχτερίδων. (Δ. ΕΣΕ X, 3-4, 969, Α.Πετροχείλου) Cambarus setosus 22

Ν. Εύβοιας 2 5 8 2 3 6 0 9 7 4. Σπήλαιο Αγίας Τριάδας, Δήμου Καρύστου. Βρέθηκαν νυχτερίδες, δολιχόποδα, μυριάποδα, και κοντά στην είσοδο αράχνες. (ΣΠΕΛΕΟ, Π. Ρωμανάς, Ταξιδιώτης, τεύχος 6 Νοέμβριος 983) 2. Σπηλαιοβάραθρο "Αρεθούσας" Χαλκίδας. Βρέθηκαν νυχτερίδες, δολιχόποδα, καθώς και μυριάποδα. (Δ. ΕΣΕ ΧΙ, -2, 97, Ι. Ιωάννου) 3. Σπήλαιο "Βοϊδοκλέφτρα" Θεόλογος, Δήμου Διρφύων. Μέσα στο μικρό θάλαμο βρέθηκαν δολιχόποδα έντομα και αρκετές μαύρες αράχνες. (Θ. Σκούρας: "Σπηλιές της Εύβοιας", Αναφορά προς Εφ. Αρχ. Εύβοιας 979) 4. Σπήλαιο των Γκιάλπιδων ή "Μεταλλείο" στην παραλία Γκιάλπιδες, Δήμου Μαρμαρίου.. Στην μεγάλη αίθουσα ζουν αγριοπερίστερα, στα σκοτεινά τμήματα άφθονες νυχτερίδες, τρία είδη γονανοβίων και Dolichopoda Petrochilosi. (Δ. ΕΣΕ VII, 6, 964, Ι. Ζερβουδάκη) 5. Σπήλαιο "Εικονίσματα" Αττάλη, Δήμου Μεσσαπίων. Εντοπίστηκαν πολύ μεγάλες νυχτερίδες. (Θ. Σκούρας: "Σπηλιές της Εύβοιας", Αναφορά προς Εφ. Αρχ. Εύβοιας 979) 6. Σπήλαιο "Κουκουλιών" Φύλλα, Δήμου Ληλαντίων. Το σπήλαιο ήταν γεμάτο από κουκούλια αράχνης. 23

(Θ. Σκούρας: "Σπηλιές της Εύβοιας", Αναφορά προς Εφ. Αρχ. Εύβοιας 979) 7. "Μεγάλη σπηλιά" Οχτωνιάς, Δήμου Αυλώνος. Μέσα στη σπηλιά ζει ένα είδος βατράχου που τρέφεται με δολιχόποδα και άλλα σπηλαιόβια έντομα. Επίσης ζουν αράχνες και μυριάποδα. Δεν βρέθηκε ίχνος νυχτερίδας ούτε guano. (Θ. Σκούρας: "Σπηλιές της Εύβοιας", Αναφορά προς Εφ. Αρχ. Εύβοιας 979) 8. Σπήλαιο Πηγή Νύμφης, Δήμου Μεσσαπίων. Βρέθηκαν βάτραχοι οι οποίοι στάλθηκαν στο Ζωολογικό Εργαστήριο του Πανεπιστημίου της Toulouse καθώς και σπηλαιόβια έντομα του είδους Dolichopoda Macricapa. (Θ. Σκούρας: "Σπηλιές της Εύβοιας", Αναφορά προς Εφ. Αρχ. Εύβοιας 979) 9. Σπήλαιο Σκοτεινή Θαρρουνίων, Δήμου Ταμινέων. Διαπιστώθηκε η ύπαρξη ενός σαλιγκαριού (Speleopentorcula Seroni N-S) σπάνιου τύπου. Βρέθηκε επίσης αρκετή μικροπανίδα διαβιούσα εντός του σπηλαίου, όπως επίσης και νυχτερίδες. (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 983) 0. Ανώνυμο Σπήλαιο Πράσινου, Δήμου Ταμιναίων. Εντοπίσθηκαν αρκετά δολιχόποδα καθώς και μη σπηλαιόβια έντομα στο εσωτερικό του βαράθρου. (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 990) Astyanax jordani 24

Σκύρος. Σπηλιά του "Καρακασάνη" Σκύρος. Δολιχόποδα και αράχνες. 2. Σπήλαιο "Σαραόλακκος" Σκύρος. Δολιχόποδα και αράχνες. ( Δ. ΕΣΕ XVII, 980, Θ. Σκούρας) ( Δ. ΕΣΕ XVII, 980, Θ. Σκούρας) Manti religiosa στην είσοδο του σπηλαίου 25

Ν. Φ θ ι ώ τ ι δ α ς 2 3. Σπήλαιο Αγ. Αναργύρων Νεραΐδας, Δήμου Στυλίδος. Παλαιότερα υπήρχαν πάρα πολλές νυχτερίδες, πράγμα που διαπιστώνεται σήμερα από την ύπαρξη guano. Ο αριθμός τους τώρα είναι αισθητά μειωμένος. 2. Σπήλαιο «Κολάκα» Δήμου Αταλάντης. Βρέθηκαν νυχτερίδες. Δεν παρατηρήθηκε κανένα άλλο σπηλαιόβιο ζώο. 3. Σπήλαιο Περιοχής Τραγάνας, Δήμου Αταλάντης. Εντός του σπηλαίου ζουν νυχτερίδες. (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 988) (Δ. ΕΣΕ Χ, 3-4, 969 Ι. Ιωάννου) (Δ. ΕΣΕ VI,5, 962, Ι. Ιωάννου) 26

Ν. Φ ω κ ί δ α ς. Ανώνυμο Σπήλαιο Πολύδροσου, Δήμου Παρνασσού. Βρέθηκε μεγάλη ποσότητα guano. ( Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 989) Νυχτερίδες σε σπήλαιο 27

Θ ε σ σ α λ ί α Ν. Καρδίτσας. Σπηλαιοβάραθρο "Παλιούρι" Καρδίτσας. Συνελέγησαν μυριάποδα και νύμφες. Παρατηρήθηκαν επίσης νυχτερίδες και δολιχόποδα. (Δ. ΕΣΕ ΧΙ, 5-6, 972, Κ. Μερδενισιάνος) Collembola (Τομέας Οικολογίας και Ταξινομικής, Τμήμα Βιολογίας ΕΚΠΑ) 28

Ν. Λαρίσης 3 2 3 2. Σπήλαιο "Βρύση Ήλιου" ή "Λιάκ Τρύπα" Ραψάνης, Δήμου Κάτω Ολύμπου. Σε απόσταση 0μ. από την είσοδο, στο δάπεδο, στο πρώτο τμήμα του σπηλαίου, παρατηρήθηκε βάτραχος με διαστάσεις 0,5 9,5 χρώματος κίτρινου καφέ, με μικρά πορτοκαλιά στίγματα. ( Δ. ΕΣΕ ΧΙ, 3-4, 97, Ι. Ιωάννου) 2. Σπήλαιο "Ο Κρυφός Σπήλιος" Στομίου, Δήμου Ευρυμενών. Διαπιστώθηκε η ύπαρξη δολιχόποδων. Μέσα στο σπήλαιο βρέθηκαν επίσης μερικά οστά ζώου (αιγοειδούς) των οποίων η ύπαρξη δικαιολογείται μόνο από τη μεταφορά τους από μικρότερα σαρκοφάγα ζώα (αλεπούδες, ασβοί, κ.λ.π.). (Δ. ΕΣΕ ΧΙ, 8, 972, Α. Πετροχείλου) 29

3. Σπηλαιοβάραθρο "Τρύπα Μελίσσι" Κεφαλόβρυσο, Δήμου Ελλασόνος. Σε αρκετά σημεία του σπηλαίου υπάρχουν πλήθη νυχτερίδων και στρώματα guano. (ΣΠΕΛΕΟ, Αυτοψία 995) Myriapoda 30

Ν. Μαγνησίας 2. Σπήλαιο "Αντρον Χείρωνος", Δήμου Μηλέων. Κανένα σπηλαιόβιο ζώο δεν ζει μέσα στο σπήλαιο. (Δ. ΕΣΕ ΧΙΙ, 5, 974, Α. Πετροχείλου) 2. Σπήλαιο "Μαλάκι",Λεχώνια, Δήμου Αρτέμιδας. Παρατηρήθηκαν εκατοντάδες νυχτερίδες, αποτέλεσμα της ύπαρξης των οποίων είναι οι μεγάλες ποσότητες guano που καλύπτουν το δάπεδο. Λέγεται ότι στα νερά του υπόγειου ποταμού υπάρχουν χέλια. Στον πρώτο θάλαμο του σπηλαίου παρατηρήθηκαν διάφορα αραχνοειδή. (Δ. ΕΣΕ VIII, 8, 966, Ι. Ιωάννου) Dolichopoda petrohilosi 3

Ν. Τρικάλων 3 4 2. Σπήλαιο "Αγ. Γεωργίου" Θεόπετρας, Δήμου Βασιλικής. Παρατηρήθηκε μεγάλο πλήθος μη σπηλαιόβιων εντόμων, ιδίως στον χώρο αμέσως μετά το διάδρομο εισόδου, όπου τα τοιχώματα είναι σχεδόν πλήρως καλυμμένα από κουνούπια και ιστούς από αράχνες. Επίσης εντοπίστηκε ένας μικρός αριθμός από νυχτερίδες. ( Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 986) 2. Σπήλαιο του "Αέρα" Παλαιοκαρυάς, Δήμου Πύλης. Παρατηρήθηκαν πεταλούδες φαιού χρώματος και μικρού μεγέθους, τυφλές. (Δ. ΕΣΕ VI, 3, 96, Α. Πετροχείλου) 3. Σπήλαιο "Λέγκω" Δέσης, Δήμου Αιθήκων. Νυχτερίδες στα βαθύτερα τμήματα του σπηλαίου. 4. Σπήλαιο "Ανώνυμο" Ανταλλάξιμων Δήμου Καλλιδένδρου Στην Β' αίθουσα παρατηρήθηκαν μόνο λίγες νυχτερίδες. ( ΕΠΕΑΝ, Α. Τσεκλένης 985) ( Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 986) 32

Μ α κ ε δ ο ν ί α Ν. Δράμας 2. Σπήλαιο Ανώνυμο Περιοχή Δοσπάτη Ποταμών, Δήμου Κάτω Νευροκοπίου. Στο σπήλαιο κατοικούν νυχτερίδες. (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 993) 2. Σπήλαιο Πηγών Αγγίτη Κοκκινογείων, Δήμου Προσοτσάνης. Στο σπήλαιο κατοικούν νυχτερίδες. Διαπιστώθηκε η ύπαρξη μικρών άσπρων ψαριών, κοντά στην είσοδο του υπόγειου ποταμού στο απόλυτο σκοτάδι. Έγινε έρευνα, και μερικά είδη που βρέθηκαν διαπιστώθηκε ότι ήταν μύριενες με ξεθωριασμένο χρώμα που ζούσαν λίγες δεκάδες μέτρα από την έξοδο του ποταμού. Πιθανόν να έγιναν τρωγλόφιλες σε περιόδους ξηρασίας της κοίτης του ποταμού και να αποτραβήχτηκαν εκεί γιατί ίσως λίμναζαν νερά. Παρατηρήθηκαν επίσης και πολλά μυριόποδα στις αμμουδιές της κοίτης. (ΕΣΕ, Γ. Αβαγιανός, 978) 33

Ν. Ημαθίας. Σπήλαιο "40 Καμάρες" Νάουσας. Εντός του σπηλαίου υπάρχουν μεγάλες ποσότητες guano. (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 989) Δίπλουρο 34

Ν. Θεσσαλονίκης.Σπήλαιο "Δρακότρυπα" Βρασνών, Δήμου Αγίου Γεωργίου. Υπάρχουναποικίες νυχτερίδων, αράχνες, μυριάποδα και τρωγλόβια. (Α. Μπαρτσιώκας 995) Ψευδοσκορπιός 35

Ν. Καβάλας 3 2. Σπήλαιο " Αγία Ελένη" Ζυγού, Δήμου Φιλλίπων. Σε ορισμένα σημεία παρατηρήθηκε guano. 2. Το Σπήλαιο "Δρακότρυπα" Παναγιά Θάσου. Το σπήλαιο είναι γεμάτο από νυχτερίδες. (Δ. ΕΣΕ VII,7, 964, Α.Πετροχείλου) (ΕΣΕ, Κ. Ατακτίδης 977) 3. Σπήλαιο "Ορυχείο" Λεύκης, Καβάλας. Στον κεντρικό θάλαμο παρατηρήθηκε και φωτογραφήθηκε μουμιοποιημένος ποντικός. Πάνω του είχαν αναπτυχθεί μύκητες. Η μουμιοποίηση είναι μια απόδειξη της κακής κυκλοφορίας του αέρα μέσα στο σπήλαιο. Κανένα σπηλαιόβιο oν δεν εντοπίστηκε αν και δεν έγινε έρευνα με αυτό το σκοπό. (Δ. ΕΣΕ VIII, 5, 966, Ι. Ιωάννου) 36

Ν. Καστοριάς 2. Σπήλαιο «Δράκου» Καστοριάς Παρατηρήθηκαν νυχτερίδες στην "Μεγάλη αίθουσα" και πλήθος εντόμων κυρίως στο τμήμα από την είσοδο του σπηλαίου ως την αρχή της «Μεγάλης αίθουσας». (Δ. ΕΣΕ Χ, 3-4, 969, Κ. Παληκαρόπουλος) 2. Σπήλαιο "Η Τρύπα του Παταράγκου" Καστοριάς. Οι εντός του σπηλαίου νυχτερίδες ήταν ελάχιστες. Σε αρκετή απόσταση από την είσοδο βρέθηκαν γαιοσκώληκες και κώνωπες. (Δ. ΕΣΕ X,6, 970, Κ. Παληκαρόπουλος) 37

Ν. Κιλκίς. Σπήλαιο Αγ. Γεώργιος Κιλκίς. Σε ορισμένα σημεία του σπηλαίου βρέθηκε guano. (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 989) Proteus 38

Ν. Κοζάνης 2 3. Σπήλαιο Αγιότρυπα Eράτυρας, Δήμος Ασκίου. Παρατηρήθηκαν δολιχόποδα και μυριάποδα καθώς και κολεόπτερα. 2. Σπήλαιο "Του Βλάχου" Ζώνης, Δήμου Τσοτυλίου. Στο σπήλαιο ζουν λίγες νυχτερίδες 3. Σπηλαιο "Φερμπάκι" Δαμασκηνιάς, Δήμος Τσοτυλίου. Στο σπήλαιο διαβιούν άφθονες Νυχτερίδες. (Δ. ΕΣΕ, ΧΙ, -2, 97, Ι. Ιωάννου - Κ. Μερδενισιάνος) (Δ. ΕΣΕ VIII, 8,966, Κ. Παληκαρόπουλου - Λ. Παπαδή) (Δ. ΕΣΕ VIII, 8,966, Κ. Παληκαρόπουλου - Λ. Παπαδή) 39

Ν. Πέλλας. Σπήλαιο Λουτρών Λουτρακίου, Δήμου Αριδαίας. Υπάρχουν πολλές νυχτερίδες και δολιχόποδα καθώς επίσης αράχνες, μυριάποδα και κολεόπτερα. (Σπηλαιολογική ομάδα Καβάλας, Κ. Ατακτίδης) Isopoda (Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης) 40

Ν. Σερρών. Σπήλαιο Αλιστράτης, Δήμου Αλιστράτης. Η πανίδα του σπηλαίου είναι πλούσια σε αριθμό ειδών τρωγλόξενων, τρωγλόφιλων και τρωγλόβιων. Εξαιτίας της ύπαρξης μεγάλης ποσότητας guano στο σπήλαιο υπάρχουν πολλά τρωγλόφιλα, μικρά αρθρόποδα που ζουν σ αυτό όπως: δολιχόποδα (Lysiopetalidae sp.) ισόποδα (Alistratia beroni), χειλόποδα (Scolopentromorpha, Scutigeromorha) κολεόπτερα (Medon fusculum, Pristonychus terricola), δίπτερα, διάφορα είδη εντόμων όπως Diplura (Camboedidae sp.), Colembola (Acherontides spelaea, Mesapborura critica ) κλπ. Ο αριθμός των νυχτερίδων ήταν αρκετά μεγάλος αλλά λόγω της αξιοποίησης του σπηλαίου τα τελευταία χρόνια έχει ελαττωθεί σημαντικά. Τα είδη που παρατηρήθηκαν κυρίως είναι: Pipistrellus sp. Phinolophus Euryale, Rhinolaphus mebelyi, Myotis Myotis, Myotis blythi, Myotis capaccini, Miniopterus schreibersi, Lepus capensis, Rattus rattus, Vulpes vulpes, κλπ. (Δελτίο ΕΣΕ, ΧΧ, 989 Καλούστ Παραγκαμιάν) 4

Ν. Φλωρίνης. Σπήλαιο Ζοντάν Ψαράδων, Δήμου Πρεσπών. Εντοπίστηκαν λίγες νυχτερίδες. ( Δ. ΕΣΕ ΧIV,, 977, Γ. Μοσχονά) Rhinolophus ferroequinum Photo copyright 2003; J Kaczanow 42

Ή π ε ι ρ ο ς Ν. Θεσπρωτίας 7 4 5 6 3 2. Σπήλαιο Λακότρυπα Τσαμαντά, Δήμου Φιλιατών. Λίγα δολιχόποδα και αρκετά πουλιά, αποδημητικά και αρπακτικά. Νυχτερίδες δεν βρέθηκαν. (Δ.ΕΣΕ XVI,, 979, Μ. Παυλίδης) 2. Σπήλαιο Λεύκας Πολυνερίου Αργυροτόπου, Δήμου Συβότων. Εντοπίστηκαν λίγα δολιχόποδα, μυριόποδα, ελάχιστες νυχτερίδες και βάτραχοι. (Δ.ΕΣΕ XVI,, 979, Μ. Παυλίδης) 3. Σπήλαιο Μαυρομάτι Φανρεωμένης, Δήμου Φιλιατών. Λίγα δολιχόποδα (Δ.ΕΣΕ XVI,, 979, Μ. Παυλίδης) 4. Φαράγγι και φυσική γέφυρα Πέργουλα Τσαγκαρίου, Δήμου Φιλιατών. Σαυροειδή, αραχνοειδή και μυριάποδα. (Δ.ΕΣΕ XVI,, 979, Μ. Παυλίδης) 43

5. Σπήλαιο Σκάλας Ζωργιανού Αετού, Δήμου Φιλιατών. Ελάχιστα δολιχόποδα, υπήρχαν όμως αρκετές νυχτερίδες κα λίγα οστά από ζώα. (Δ.ΕΣΕ XVI,, 979, Μ. Παυλίδης) 6. Σπήλαιο Τρύπα Λιτζάνη Τσαγκαρίου, Δήμου Φιλιατών. Βρέθηκαν λίγα δολιχόποδα, όχι όμως νυχτερίδες. (Δ.ΕΣΕ XVI,, 979, Μ. Παυλίδης) 7. Βάραθρο Τρύπα Περιστερίων Αετού,Δήμου Φιλιατών. Παρατηρήθηκαν άφθονα δολιχόποδα, λίγα σαυροειδή και αρκετά περιστέρια. Νυχτερίδες δεν βρέθηκαν. (Δ.ΕΣΕ XVI,, 979, Μ. Παυλίδης) Rhinolophus ferroequinum Photo copyright 2003; J Kaczanow 44

Ν. Ιωαννίνων 3 4 2. Σπηλαιοβάραθρο Αλεπότρυπα Δήμου Ζίτσας Μέσα στο σπήλαιο υπάρχει αρκετό guano, το οποίο φανερώνει την ύπαρξη πανίδας. (Δ. ΕΣΕ, VIII, 2, 965, Α. Πετροχείλου) 2. Σπήλαιο Κατακομβών, Δήμου Δωδώνης. Βρέθηκαν νυχτερίδες και δολιχόποδα. (Δ. ΕΣΕ, ΧΙΙΙ, 5, 975, Α. Πετροχείλου) 45

3. Σπήλαιο Λιμνοσπηλιά, Νήσου Ιωαννίνων Βρέθηκαν νυχτερίδες, ενώ εντός των υδάτων εντοπίστηκαν ψάρια. 4. Σπήλαιο Περάματος, Δήμου Περάματος. Γουανοφάγοι Μυριάποδα : Ioulidae Schizophylus Salulosum Ορθόπτερα : Rhaphidophoridae Dolichopoda graeca Dolichopoda stereotisi Πλεκόπτερα: Ημίπτερα: Δίπτερα: Tipulidae Tipula oletacea Γουανόφιλοι : Χειλόποδα: Lithobiidae Lithobius forticatus (Δ. ΕΣΕ, ΧΙΙ, 3, 973, Α. Πετροχείλου) Σπηλαιόβιοι ή Τρωγλόβιοι Αραχνοειδή (Μελέτη Παν. Πατρών, Τμήμα Βιολογίας, 993) Niphargus 46

Ε π τ ά ν η σ α Ν. Λευκάδας. Το Αλαβάστρινο σπήλαιο, Δήμου Λευκάδας Διαπιστώθηκε η ύπαρξη λίγων ατόμων νυχτερίδων. (Δ. ΕΣΕ ΧΙ,5-6, 972, Α. Πετροχείλου) 47

Ν. Κέρκυρας. Σπήλαιο Γράβα Γαρδικίου Αγ. Ματθαίου, Δήμου Μελιτειέων. Την εποχή που έγινε η έρευνα παρατηρήθηκε μεγάλος αριθμός νυχτερίδων που κατοικούσαν σε εσοχή, στο κατώτερο τμήμα του σπηλαίου, στα αριστερά του μεγάλου ογκόλιθου της κεντρικής αίθουσας. (ΕΠΕΑΝ, Κ. Μερδενισιάνος, 984) 48

Ν. Κεφαλλονιάς 3 4 5 2.Σπήλαιο Αγγαλάκι, Πουλάτων, Δήμου Σάμης. Στην πρώτη αίθουσα διαβιεί μεγάλος αριθμός περιστεριών. Υπάρχουν μαρτυρίες ότι στη λίμνη υπήρχαν χέλια τυφλά. Στη δεύτερη αίθουσα εντοπίστηκαν αρκετά δολιχόποδα, ενώ στο τέλος της υπήρχαν νυχτερίδες που κατά το παρελθόν θα πρέπει να ήταν πολύ περισσότερες. ( Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 977) 2. Έγκοιλο Φτερούσο, Δήμου Αργοστολίου. Πιθανή ύπαρξη νυχτερίδων. ( ΣΠΕΛΕΟ, Αυτοψία 993) 3. Ανώνυμα έγκοιλα ΒΟΡΕΙΟ και ΝΟΤΙΟ, Χαβδάτων, Δήμου Παλικής Το ΒΟΡΕΙΟ πιθανόν να είναι καταφύγιο νυχτερίδων. ( ΣΠΕΛΕΟ, Αυτοψία 993) 4. Ανώνυμα έγκοιλα Καμιναράτων, Δήμου Παλικής Δρακόσπηλοι Πιθανό καταφύγιο νυχτερίδων. ( ΣΠΕΛΕΟ, Αυτοψία 993) 49

5. Ανώνυμα σπήλαια Πάνω και Κάτω, Μονοπολάτων, Δήμου Παλικής ΠΑΝΩ : Νυχτερίδες, φίδια, αρκετοί γυμνοσάλιαγκες και πολλά οστά σχετικά σύγχρονα (αιγοπροβάτων κ.λ.π.). ΚΑΤΩ : Νυχτερίδες και οστά ζώων. ( ΣΠΕΛΕΟ, Αυτοψία 993) Niphargus 50

Θ ρ ά κ η Ν. Έβρου. Σπήλαιο Κύκλωπος Πολυφήμου Μάκρης, Δήμου Αλεξανδρούπολης Διαπιστώθηκε η ύπαρξη αραχνοειδών, νυχτερίδων και ποντικιών. (Δ. ΕΣΕ, ΧΙ, 3-4, 97, Α. Πετροχείλου) 5

Ν. Ξάνθης. Σπήλαιο Μονής Ταξιαρχών, Δήμου Ξάνθης Βρέθηκαν λίγα άτομα νυχτερίδων. (Δ. ΕΣΕ, ΧΙ, 5-6, 972, Α. Πετροχείλου) 52

Ν. Ροδόπης. Σπήλαιο Κύκλωπος Πολυφήμου, Δήμου Μαρώνειας. Διαπιστώθηκε η ύπαρξη κολεόπτερων, μυριάποδων, κοχλιών και μεγάλος αριθμός νυχτερίδων. Παρά τις έρευνες Dolichopoda Petrochilosi δεν βρέθηκαν. ( Δ. ΕΣΕ ΧΙ,, 970, Α. Πτεροχείλου) 53

Κ ρ ή τ η Ν. Ηρακλείου 2 3 4. Σπήλαιο "Καμηλάρη", Δήμου Τυλίσου. Στο σπήλαιο διαβιούν αρκετές νυχτερίδες. 2. Σπήλαιο "Λαβύρινθος", Αμπελούζου, Δήμου Γόρτυνας. Μέσα στο σπήλαιο κατοικούν νυχτερίδες. (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 988) (Α. Πετροχείλου, Αναφορά 985) 3. Σπήλαιο "Νυχτεριδόσπηλος", Άνω Ασίτες, Δήμος Γοργολαΐνη. Βρέθηκαν πάρα πολλές νυχτερίδες. (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 984) 4.Σπήλαιο "Σάρχου", Δήμου Κρουσώνα. Άφθονες νυχτερίδες καθώς και διάφορα έντομα. (Δ. ΕΣΕ VII 2, 963, Τζ. Ζερβουδάκης) 54

Ν. Λασιθίου 3 2 4. Σπήλαιο "Δικταίου Άντρον", Ψυχρού, Δήμου Οροπέδιου Λασιθίου. Οικολογικοί θώκοι χειρόπτερων των οικογενειών Vespertillonidale και Phinolophidale εντοπίζονται κοντά στην είσοδο του σπηλαίου, στις τυφλές κόχες αριστερά και δεξιά των μονοπατιών ανόδου και καθόδου αντίστοιχα. Οικολογικοί θώκοι ορνιθοπανίδας εντοπίζονται στις εσοχές και τα κοιλώματα κοντά στην είσοδο του κάτω σπηλαίου και τα χαλάσματα του άνω σπηλαίου. Οικολογικοί θώκοι σπηλαιόβιων ασπόνδυλων ορθόπτερων εντοπίζονται στο εσωτερικό του σπηλαίου σε εσοχές των γεωλογικών σχηματισμών. ( ΤΑΠΑ, Περιβαλλοντική Μελέτη 995) 2. Σπήλαιο Θεργιόσπηλιος, Καβουσίου, Δήμου Ιεράπετρας Χαρακτηριστική η παρουσία πολλών νυχτερίδων. (Ελ. Κ. Πλατάκη. ΑΜΑΛΘΕΙΑ 979) 3. Σπήλαιο "Μιλάτου ", Δήμου Νεάπολης. Διαπιστώθηκε η ύπαρξη κολεόπτερων, μυριόποδων και αραχνών. (Δ. ΕΣΕ X, 6, 970, Α.Πετροχείλου) 4. Σπήλαιο "Πελεκητά", Ζάκρου, Δήμου Ιτάνου. Παρατηρήθηκαν μόνο νυχτερίδες. (Δ. ΕΣΕ X, 6, 970, Ι. Ιωάννου) 55

Ν. Ρεθύμνου 2 7 4 6 3 5. Σπήλαιο Δαίδαλου και Ίκαρου, Σακτουρίων, Δήμου Λάμπης Στο δάπεδο βρέθηκε στρώμα από guano. (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 983) 2. Σπήλαιο Λαχταριδόσπηλιος, Ατσιποπούλου, Δήμος Νικηφόρου Φωκά. Δεν βρέθηκαν νυχτερίδες ενώ παρατηρήθηκαν λεπιδόπτερα προς το βάθος. (Δ. ΕΣΕ VI 4, 96, Ελ. Πλατάκη. "Σπήλαια παρά το Ρέθυμνο") 3. Σπήλαιο Μεγάλος Περιστέρες, Αγίου Ιωάννου, Δήμου Κουλούκωνα Προς το βάθος του σπηλαίου παρατηρήθηκαν λεπιδόπτερα. (Δ. ΕΣΕ VI 4, 96, Ελ. Πλατάκη. "Σπήλαια παρά το Ρέθυμνο") 4. Σπήλαιο "Μελιδονίου", Δήμος Γεροποτάμου. Διαπιστώθηκε η ύπαρξη νυχτερίδων και στο δεξιό πλόκαμο Dolichopoda Petrochilosi (Δ. ΕΣΕ VIII 3, 965, Α. Πετροχείλου) 5. Σπήλαιο Μικρός Περιστέρες, Αγίου Ιωάννου, Δήμου Κουλούκωνα Στο βάθος βρέθηκαν λεπιδόπτερα ενώ στην οροφή λίγες φωλιές περιστεριών. (Δ. ΕΣΕ VI 4, 96, Ελ. Πλατάκη. "Σπήλαια παρά το Ρέθυμνο") 56

6. Το σπήλαιο Τρύπα του Σεντόνη Κοινότητα Ζωνιανών. Δεν βρέθηκαν νυχτερίδες, παρατηρήθηκε όμως ποσότητα guano. (Δ. ΕΣΕ VII 3, 963, Α. Πετροχείλου) 7. Ανώνυμο σπήλαιο στην περιοχή Λατζιμά, Πρίνου, Δήμου Αρκαδίου Βρέθηκαν παχιές επιχώσεις από guano νυχτερίδων. (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 985) Acarina (Τομέας Οικολογίας και Ταξινομικής, Τμήμα Βιολογίας ΕΚΠΑ) 57

Ν. Χανίων 3 2. Σπήλαιο "Καούρη", Παλαιοχώρας, Δήμου Πελεκάνου. Βρέθηκε κοίλωμα με άφθονα μικρά έντομα. Το σπήλαιο είναι ενδιαίτημα αγριοπερίστερων και χελιδονιών. (Δ. ΕΣΕ VI 4, 96, Ε.Κ. Πλατάκης) 2. Σπήλαιο "Κουρνά" περιοχή Κερατίδες, Δήμου Γεωργουπόλεως. Δύο άτομα του αυτού είδους του γένους Lithobius των Μυριάποδων. Βρέθηκαν επίσης μύκητες ινώδεις, λευκοί και υποκύανοι που μοιάζουν με σωρούς λεπτών ινών βάμβακος. 3. Σπήλαιο "Σκάλας Τρύπα" Αλικάμπου, Δήμου Κρυονερίδας. Στο δάπεδο του μεγάλου θαλάμου βρέθηκε ποσότητα guano. (Δ. ΕΣΕ VI 3, 96, Ε. Κ. Πλατάκη) (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψίες 983) 58

Ν η σ ι ά Α ι γ α ί ο υ Π ε λ ά γ ο υ ς Κυκλάδες : Αμοργός 2 4 3. Σπήλαιο Ανώνυμο Λαγγάδας, Δήμου Αμοργού Εντοπίστηκαν ελάχιστα δολιχόποδα καθώς και μερικά μη σπηλαιόβια έντομα στον χώρο της πρώτης αίθουσας και στην αρχή της δεύτερης. Η μεταφορά τους γίνεται κυρίως από πτηνά ακόμη και μέσα στους πλέον δυσπρόσιτος θαλάμους. Επίσης βρέθηκαν οστά από λίγα αιγοειδή τα οποία αφθονούν στην περιοχή. (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 986) 59

Κυκλάδες : Άνδρος 2. Σπήλαιο Αλαδινού ή Χάος ή Φόρον, Δήμου Άνδρου. Διαπιστώθηκε η ύπαρξη Dolichopoda Petrochilosi. (Δ. ΕΣΕ VII 3, 963, Α. Πετροχείλου) Κυκλάδες : Πάρος 3. Σπήλαιο των Δαιμόνων ή Καλαμπάκη, Δήμου Πάρου Διαπιστώθηκε η ύπαρξη του εντόμου Dolichopoda Petrochilosi. (Δ. ΕΣΕ XI 5, 970, Α. Πετροχείλου) 4. Λατομείο Μαρμάρων, Δήμου Πάρου Μέσα στο λατομείο κατοικούν νυχτερίδες. (Αρχείο ΕΠΣ Αυτοψία 989) Στο βάθος του σπηλαίου η Πανίδα είναι διάφανη 60

Λέσβος 2. Σπήλαιο Αγ. Ισιδώρου, Δήμου Πλωμαρίου. Εντός του σπηλαίου ζουν νυχτερίδες. Υπήρχε μεγάλη δυσοσμία από το guano και το αέριο που εκλύεται θεωρήθηκε επικίνδυνο. (Δ. ΕΣΕ VIII, 965, Α. Πετροχείλου) 2. Σπηλαιοβάραθρο Φούσα Πηγής, Δήμου Λουτροπόλεως Θερμής. Κατά την κάθοδο και την παραμονή στο βάραθρο βρέθηκαν κολεόπτερα, αραχνοειδή, δολιχόποδα, χειρόπτερα και στον πυθμένα τρωκτικά. ( ΕΣΕ 980, Γ. Αβαγιανός - Γ. Δαλαμάγκας - Κ. Ζούπη) Pipistrellus pipistrellus 6

Χίος 3 2 4. Σπήλαιο Αγ. Γάλλας, Δήμου Αμανής. Παρατηρήθηκε ένα πλήθος νυχτερίδων συγκεντρωμένων σε δύο σημεία του μεγάλου διαδρόμου. ( Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 987) 2. Σπήλαιο Λιθί, Δήμου Μαστιχοχωρίων. Δεν παρατηρήθηκε πανίδα στο εσωτερικό του σπηλαίου. Στο χώρο της εισόδου μόνο, βρέθηκαν αρκετά μη σπηλαιόβια έντομα και παρατηρήθηκε η ανάπτυξη ασθενούς φωτοσυνθετικής χλωρίδας στο δάπεδο και τα τοιχώματα οφειλόμενη προφανώς στον ανεμπόδιστο φωτισμό και αερισμό από την είσοδο. ( Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 987) 3. Σπήλαιο Σκούκλα Δήμου Καρδαμύλων. Παρατηρήθηκε μεγάλος αριθμός κολεόπτερων στο βάθος του σπηλαίου. (Δ. ΕΣΕ ΧΙ 3-4, 97, Α. Πετροχείλου) 4. Σπήλαιο Συκιάς Ολύμπων, Δήμου Μαστιχοχωρίων. Εντοπίστηκαν λίγες νυχτερίδες μέσα στον διάδρομο της βορειοανατολικής πλευράς του σπηλαίου. ( Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 987) 62

Δ ω δ ε κ ά ν η σ α Ρόδος.Σπήλαιο Κούμελο β, Δήμου Αρχαγγέλου. Αν και δεν διαπιστώθηκε η ύπαρξη νυχτερίδων, παρατηρήθηκε μικρή ποσότητα guano. (Προμελέτη Τουριστικής Αξιοποίησης, Α. Πετροχείλου, 984) 2.Σπήλαιο Παράστα Καστελόριζου. Το σπήλαιο χρησιμοποιείται ως αναπαυτήριο για τις φώκιες. (Αρχείο ΕΠΣ, Αυτοψία 982) 63

Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α. Βιολογικές επιπτώσεις των διαδικασιών τουριστικής αξιοποίησης στο περιβάλλον του σπηλαίου Λιμνών Καστριά Καλαβρύτων, Πανεπιστήμιο Πατρών Γενική Γραμματεία Έρευνας - Τεχνολογίας Επιστημονικός Υπεύθυνος ΔΡ. Ι. ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ- ΓΕΩΡΓΟΥΔΑΚΗ. 2. ΚΩΣΤΑ ΜΕΡΔΕΝΙΣΙΑΝΟΥ. Σπήλαιο Δρακότρυπα Αναβρυτής Ναυπακτίας. Μελέτη και συμπεράσματα 969-99. 3. ANT. ΜΠΑΡΤΣΙΩΚΑΣ 985 : Συστήματα οικολογικής κατάταξης της σπηλαιοπανίδας. 4. Εταιρεία Μελέτης & Προστασίας των Χειρόπτερων - ΙΔΡΥΤΙΚΗ ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ. Πρόγραμμα Μελέτης & Προστασίας Χειρόπτερων στην Ελλάδα.-Πρώτη Γνωριμία με τις Νυχτερίδες. 5. Δελτία Ε.Σ.Ε. (Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας) 6. Aρχείο Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας - Σπηλαιολογίας. 7. Αναφορές Ερευνητών που Υποβλήθηκαν στην Εφορία Παλαιοανθρωπολογίας - Σπηλαιολογίας. 8. Υλικό του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης 9. Φωτογραφικό Υλικό του Τομέα Οικολογίας και Ταξινομικής Τμήμα Βιολογίας ΕΠΚΑ 64

65