ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΤΕΜΠΛΟΥ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΘΗΝΩΝ «Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ»

ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΤΕΜΠΛΟΥ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΘΗΝΩΝ «Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ» ΑΘΗΝΑ 2012

ΕΡΓΟ: ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΕΙΚΟΝΩΝ ΤΕΜΠΛΟΥ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΘΗΝΩΝ «Ο ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ» ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ: ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ ΣΥΝΤΗΡΗΤΕΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σελ. 1-5 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ..Σελ. 6 ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ Σελ..7-56 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ Σελ..57-59 ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΥΓΙΕΙΝΗΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ.Σελ.60 3

ΜΕΛΕΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΕΙΚΟΝΩΝ ΜΑΡΜΑΡΙΝΟΥ ΤΕΜΠΛΟΥ ΤΟΥ ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΥ ΝΑΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο πλαίσιο συντήρησης και αποκατάστασης του Ορθόδοξου Καθεδρικού Ναού Αθηνών εντάσσεται και η συντήρηση των φορητών εικόνων του τέμπλου. Το μαρμάρινο τέμπλο περιλαμβάνει τη σειρά των τεσσάρων Δεσποτικών εικόνων, τον Αρχάγγελο Μιχαήλ στην είσοδο της πρόθεσης και τον Αρχάγγελο Γαβριήλ στην είσοδο του διακονικού. Στο μέσον αναπτύσσεται η σειρά των μεταλλείων που περιλαμβάνει τους προφήτες και τους αποστόλους. Η άνω ζώνη της επιφάνειας του τέμπλου περιλαμβάνει τις εικόνες του εορτολογίου. ΟΙ εικόνες κατασκευάστηκαν στη Ρώμη και είναι έργο του ΑΛΈΞΑΝΔΡΟΥ ΣΕΪΤΣ Επιγραφή εικόνας Θεοτόκου 4 Επιγραφή εικόνας Αρχαγγέλου Μιχαήλ

Οι εικόνες του 1862 φέρουν την επιγραφή: ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΕΪΤΣ ΕΠΟΙΕΙ ΡωΜΗ 1862 Οι εικόνες του 1866 φέρουν την επιγραφή: ΑΛΕΞ. ΣΑΪΤΖ ΡΩΜΗ 1866, η οποία δεν ανταποκρίνεται στην καλλιτεχνική ποιότητα των έργων. Τα στοιχεία που παρουσιάζονται και περιγράφονται συλλέχθηκαν κατόπιν παρατήρησης των εικόνων του μνημείου. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν τη βάση για τη σύνταξη ρεαλιστικών προτάσεων συντήρησης των εικόνων. Η μελέτη περιλαμβάνει της εξής γενικές ενότητες: 1. Περιγραφή της κατάστασης διατήρησης των εικόνων. 2. Φωτογραφική και σχεδιαστική τεκμηρίωση 3. Προτάσεις συντήρησης. 4. Συνθήκες Υγιεινής και Ασφάλειας κατά τη διάρκεια των εργασιών. 5

Περιγραφή της κατάστασης διατήρησης των εικόνων του Τέμπλου Δεσποτικές εικόνες Οι δεσποτικές και οι δύο Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ, είναι οι μεγαλύτερες σε μέγεθος εικόνες. Το υποστήριγμά τους είναι ξύλινο, οι χρωστικές έχουν τοποθετηθεί επάνω σε λεπτή λευκή προετοιμασία και ο κάμπος είναι χρυσός. Σε όλες τις εικόνες το φωτοστέφανο φέρει στικτή διακόσμηση. Το σχέδιο δεν φαίνεται να έχει χαραχθεί στην προετοιμασία, οι χρωστικές είναι λαδιού και απόδοση των μορφών βασίστηκε σε αναγεννησιακά πρότυπα. Η πίσω πλευρά των εικόνων δεν μπορεί να ελεγχθεί λόγω της επένδυσης - κατασκευή ντουλαπιών για τις ανάγκες του Ιερού Βήματος. Η κατάσταση διατήρησης του ξύλινου φορέα κρίνεται ικανοποιητική, διότι δεν παρατηρούνται ρωγμές στην ζωγραφική επιφάνεια, στρεβλώσεις και προσβολή ξυλοφάγων εντόμων. Ρωγμές παρουσιάζει η εικόνα του Αρχάγγελου Γαβριήλ κατά μήκος της ένωσης των πέντε τμημάτων που την αποτελούν. Επίσης η εικόνα του Χριστού φέρει λεπτή κατακόρυφη ρωγμή 10 εκατοστών περίπου στο κάτω μέρος. Η ζωγραφική επιφάνεια παρουσιάζει ένα λεπτό στρώμα επικαθήσεων, το οποίο ακόμα δεν έχει δημιουργήσει σοβαρά προβλήματα αδιαφάνειας. Οι χρυσωμένες επιφάνειες παρουσιάζουν τοπικές απώλειες στις περισσότερες εικόνες. Επίσης στη ζωγραφική επιφάνεια των εικόνων παρατηρούνται απολεπίσεις μικρής έκτασης. Σημειώνεται ότι λόγω αναστηλωτικών επεμβάσεων στο Μνημείο, το τέμπλο είναι προστατευμένο (σκαλωσιές κλπ.) με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η φωτογράφιση των εικόνων. Αρχάγγελος Μιχαήλ Ο Αρχάγγελος Μιχαήλ έχει διαστάσεις 0,76Χ1,95 μ. και φέρει επιγραφή στο κάτω αριστερό άκρο, όπου πραγματοποιήθηκε δείγμα καθαρισμού. Επάνω αριστερά έχει υποστεί μικρές απώλειες, στην περιοχή του χρυσού κάμπου και στο κεφάλι του. Άλλα προβλήματα δεν παρουσιάζει. Η πίσω πλευρά της εικόνας καλύπτεται με ξύλινο τελάρο. 6

7

Απολεπίσεις του χρυσού Επιγραφή Αρχαγγέλου Μιχαήλ 8

Λεπτομέρεια απολεπίσεων Πίσω πλευρά Αρχαγγέλου Μιχαήλ 9

Ο Ευαγγελισμός Διαστάσεις 1,21Χ2,40 μ. 10

11 Απώλειες χρυσού κάμπου

12 Μικρές απώλειες χρωστικών

Η Θεοτόκος Διαστάσεις 1,21Χ2,40μ. 13

Επιγραφή εικόνας Θεοτόκου Λεπτομέρεια εικόνας μικρές απολεπίσεις χρωστικών 14

Χριστός Διαστάσεις 1,21Χ2,40μ 15

Λεπτομέρεια επιγραφής του Χριστού Λεπτομέρεια κατακόρυφη λεπτή ρωγμή 16

Ιωάννης ο Πρόδρομος Διαστάσεις 1,21Χ2,40μ. 17

18 Λεπτομέρεια επιγραφής Ιωάννη

Αρχάγγελος Γαβριήλ Το υποστήριγμα της εικόνας του Αρχαγγέλου Γαβριήλ αποτελείται από τη συνένωση πέντε ξύλινων τμημάτων. Οι χρωστικές (ελαιοχρώματα) έχουν τοποθετηθεί σε λεπτό υπόστρωμα, χωρίς βερνίκι προστασίας. Στο κατώτερο τμήμα της εικόνας παρατηρούνται εκτεταμένες απολεπίσεις. Επίσης δημιουργήθηκαν κατακόρυφες ρωγμές στη ζωγραφική επιφάνεια λόγω μετακίνησης των ξύλινων τμημάτων που αποτελούν την εικόνα. 19 Διαστάσεις 0,76Χ1,95μ.

20 Λεπτομέρειες της εικόνας του Γαβριήλ

21 Λεπτομέρεια επιγραφής εικόνας Γαβριήλ

Οι Προφήτες Οι εικόνες της μεσαίας σειράς του τέμπλου αποδίδονται με ελαιοχρώματα σε σχήμα μεταλλείου με διάμετρο 0,52 εκ. Το υποστήριγμα των εικόνων με τους προφήτες τους αποστόλους και του δωδεκάορτου είναι από λεπτό μεταλλικό φύλλο (λαμαρίνα γαλβανισμένη χωρίς προετοιμασία), το οποίο λειτουργεί και ως υπόστρωμα του χρωματικού στρώματος. Η πρόσφυση των χρωστικών στην μεταλλική επιφάνεια είναι καλή, δεν παρατηρούνται ρωγμές και αποκολλήσεις χρωματικού στρώματος. Βερνίκι προστασίας δεν διαπιστώθηκε ότι υπάρχει. Η ζωγραφική επιφάνεια καλύπτεται από ένα λεπτό στρώμα επικαθήσεων και παρουσιάζει σε αρκετές εικόνες μικρές σε έκταση απώλειες χρωστικών. 22

23

24

25

26

27

28

29

Οι Απόστολοι Απόστολοι 30

31

32

33

34

35

36

37

38

39

40

41

Δωδεκάορτο Οι εικόνες στην άνω ζώνη της επιφάνειας του τέμπλου αποδίδονται επίσης με ελαιοχρώματα σε λεπτό μεταλλικό φύλο διαστάσεων 0,49Χ0,96 μ. χωρίς προετοιμασία. Η κατάσταση διατήρησής τους είναι καλή. Εκτός από το λεπτό στρώμα επικαθήσεων, παρατηρούνται μικρής έκτασης απολεπίσεις χρωστικών. 42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53 Απολεπίσεις χρωστικών

54 Ο Μυστικός Δείπνος Τύμπανο πυραμίδας επιστυλίου

55

56

Αίτια φθορών Οι εικόνες ως σύνθετα έργα, συνήθως, ομάδες: κατηγοριοποιούμε τα προβλήματά τους σε δύο - Προβλήματα της ζωγραφικής επιφάνειας και του υποστρώματος - Προβλήματα του υποστηρίγματος (ξύλινος φορέας κλπ) Ζωγραφική επιφάνεια προετοιμασία Οι φθορές στη ζωγραφική επιφάνεια οφείλονται στη φυσική γήρανση των υλικών κατασκευής, στις συνθήκες έκθεσης και στην έλλειψη συντήρησης. Υποστήριγμα Το υποστήριγμα, όπως προαναφέρθηκε στις δεσποτικές εικόνες είναι ξύλινο. Στους προφήτες, τους αποστόλους και στο δωδεκάορτο είναι μεταλλικό. Η κατάσταση διατήρησης του υποστηρίγματος και στις δύο περιπτώσεις κρίνεται ικανοποιητική. Προτάσεις συντήρησης Η επιλογή των υλικών θα γίνει με βάση τους διεθνείς κανόνες δεοντολογίας, καθώς και αυτούς που ισχύουν στην Ελλάδα, με πρωταρχικό γνώμονα την αρχή της αντιστρεψιμότητάς τους Στερέωση του χρωματικού στρώματος στα σημεία των φθορών με primal AC 33, σε χαμηλή συγκέντρωση 2-3 %, σε απιονισμένο νερό. Ο καθαρισμός της ζωγραφικής επιφάνειας αφαίρεση των επικαθήσεων, θα πραγματοποιηθεί με αφαιρετικό ρύπων E-ZY SURFACE CLEANER EMULSION MILD, σε αναλογία 1:1 με White Spirit ή Νaphtha. 57

Το παραπάνω αφαιρετικό είναι ήπιας μορφής, κατάλληλο για τον καθαρισμό ελαιογραφιών, δεν περιέχει όξινα στοιχεία και είναι φιλικό προς το περιβάλλον. Δείγματα καθαρισμού Δείγμα κάτω δεξιά στην εικόνα της Παναγίας Δείγμα κάτω αριστερά στην εικόνα του Ευαγγελισμού 58

Δείγμα στην εικόνα του Αρχαγγέλου Μιχαήλ Αισθητική παρουσίαση Η αισθητική αποκατάσταση στοχεύει στην παρουσίαση της συνολικής εικόνας των έργων, χωρίς να επηρεάζεται η αυθεντικότητά τους. Η χρωματική επέμβαση θα γίνει με την αντιστρέψιμη τεχνική της ακουαρέλας, σε απόλυτα ταιριαστό τόνο με το περιβάλλον, θεραπεύοντας τις φθορές, που προκαλούν διαταραχή στο ζωγραφικό σύνολο. 59

Συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας - οργάνωση εργοταξίου Κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης στο χώρο του μνημείου πρέπει να ληφθούν μέτρα που να εξασφαλίζουν τις απαραίτητες συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας τόσο των εργαζομένων όσο και των επισκεπτών. Τα ικριώματα πρέπει να είναι σταθερά και τα δάπεδα εργασίας ασφαλή. Η άνοδος στο δάπεδο εργασίας να γίνεται από το εσωτερικό της σκαλωσιάς και σε καμιά περίπτωση ο εργαζόμενος δεν πρέπει να βρεθεί έξω από αυτή. Στα δάπεδα εργασίας δεν θα τοποθετούνται εργαλεία που δεν πρόκειται να χρησιμοποιηθούν. Κάτω απ τα ικριώματα δεν θα επιτρέπεται η διέλευση και ο χώρος θα σηματοδοτείται με κόκκινη ταινία. Οι διαλύτες και τα επικίνδυνα υλικά θα αποθηκεύονται εκτός του εργοταξίου σε χώρο ασφαλή και ελεγχόμενο. Στην είσοδο του εργοταξίου θα τοποθετηθεί πίνακας με χρήσιμες πληροφορίες και τηλέφωνα. Στο χώρο εργασίας θα υπάρχει φορητό φαρμακείο και κατάλληλοι πυροσβεστήρες. Η είσοδος στο εργοτάξιο θα είναι μία και συγκεκριμένη και θα πρέπει να ορισθεί διαφορετικός διάδρομος για τη μεταφορά των απορριμμάτων και αποβλήτων. Για τους εργαζόμενους θα υπάρχει ατομικός εξοπλισμός προστασίας (μάσκες, ειδικά γάντια, γυαλιά κ.λ.π.) που θα χρησιμοποιείται υποχρεωτικά απ όλους. Ο υπεύθυνος συντηρητής θα καταγράφει σε ημερολόγιο εργασίας αναλυτικά τα υλικά, τις τεχνικές, καθώς και ότι στοιχεία συγκεντρώνονται κατά τη διάρκεια των εργασιών. Το ημερολόγιο θα συμπληρώνεται με φωτογραφική τεκμηρίωση των εργασιών. Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησης θα κατατεθεί στην αρμόδια υπηρεσία του ΥΠ.ΠΟ. φάκελος ο οποίος θα περιλαμβάνει φωτογραφική τεκμηρίωση των επεμβάσεων και αναλυτική περιγραφή μεθόδων υλικών που χρησιμοποιήθηκαν. Ηλίας Παπαγεωργίου Συντηρητής Αρχ/των & Έργων Τέχνης 60

61