Παραδοτέο 1 Τεχνική Έκθεση Υλοποίησης και αποτελεσμάτων 1 ης φάσης του Έργου «Χάραξη, χωροθέτηση και ήπιο καθαρισμό-σήμανση θεματικού μονοπατιού για την αρκούδα» στο πλαίσιο υλοποίησης της πράξης «Ecotourism Trails» - «Differentiation of tourist product: Eco-tourism trails in the cross-border area for the promotion of alternative tourism», το οποίο εντάσσεται στο «Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας, IPA Ελλάδας-Αλβανίας» Υπεύθυνος Συντονιστής: Νίκος Νικήσιανης, Δρ. Βιολογίας Θεσσαλονίκη, 4 Οκτωβρίου 2013 1
1. Εισαγωγή Σύνοψη αποτελεσμάτων 1 ης φάσης Το παρόν κείμενο αποτελεί το 1 ο παραδοτέο του έργου «Χάραξη, χωροθέτηση και ήπιο καθαρισμό-σήμανση θεματικού μονοπατιού για την αρκούδα», το οποίο έχει ανατεθεί από την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία με την επωνυμία «Καλλιστώ, Περιβαλλοντική Οργάνωση για την Άγρια Ζωή και τη Φύση» σε Ομάδα Έργου αποτελούμενη από τους Νικήσιανη Νικόλαο του Κωνσταντίνου, Δρ. Βιολογίας (συντονιστής του έργου), Γελαστοπούλου Ευτέρπη του Πέτρου, Κοινωνική Λειτουργό και Βυτανιώτης Βασίλειος του Αχιλλέα, Δασολόγο, σύμφωνα με τη σχετική σύμβαση, υπογεγραμμένη στις 30 Ιουλίου 2013. Το παραπάνω έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του ευρύτερου έργου «Ecotourism Trails» - «Differentiation of tourist product: Eco-tourism trails in the cross-border area for the promotion of alternative tourism», το οποίο εντάσσεται στο «Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας, IPA Ελλάδας-Αλβανίας» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και εθνικούς πόρους της Ελλάδας και της Αλβανίας. Υπεύθυνος του έργου από την πλευρά της «Καλλιστώ» έχει οριστεί ο Ψαρούδας Σπυρίδων του Αθανασίου, με την Απόφαση Δ.Σ. της «Καλλιστώ» με κωδικό ΑΔΣ/1/24.08.12. Σύμφωνα με τη σχετική σύμβαση, η «Καλλιστώ» έχει αναθέσει στην ομάδα έργου την παροχή υπηρεσιών που έχει ως σκοπό τη χάραξη, χωροθέτηση και ήπιο καθαρισμό-σήμανση θεματικού μονοπατιού για την αρκούδα, με τη συμμετοχή εθελοντών, που θα αναδεικνύει τόσο τη σημασία και τις οικολογικές απαιτήσεις του είδους, όσο και τις προϋποθέσεις συνύπαρξής του με τον άνθρωπο, στην περιοχή του έργου (διασυνοριακή περιοχή Ελλάδας-Αλβανίας). Στο παρόν 1 ο παραδοτέο περιγράφεται αναλυτικά η πορεία υλοποίησης και τα αποτελέσματα της πρώτης φάσης του έργου. Συγκεκριμένα, περιγράφεται η διαδικασία συγκρότησης της τελικής ομάδας έργου με την αναζήτηση και την προσέλκυση των εθελοντών/τριών και η υλοποίηση του προγράμματος εθελοντικής εργασίας που έλαβε χώρα τον Αύγουστο του 2013, με βασικό αντικείμενο τον καθαρισμό του μονοπατιού. Αναφέρονται επίσης τα βασικά χαρακτηριστικά του τελικού μονοπατιού. Τέλος, περιλαμβάνονται σε ξεχωριστά παραρτήματα χαρτογραφική αποτύπωση του μονοπατιού σε εικόνα χάρτη υψηλής ανάλυσης (Παράρτημα Ι), τα προτεινόμενα κείμενα για τις πινακίδες ερμηνείας τοπίου (Παράρτημα ΙΙ), έντυπο υλικό τεκμηρίωσης (Παράρτημα ΙΙΙ) και φωτογραφικό υλικό τεκμηρίωσης (Παράρτημα ΙV). 2
2. Πορεία Υλοποίησης του Έργου 2.1. Προετοιμασία Η σχετική σύμβαση ανάθεσης του έργου υπογράφθηκε στις 30 Ιουλίου, οπότε και ξεκίνησε η προετοιμασία υλοποίησης του έργου. Σε αυτή τη φάση, η ανάδοχη ομάδα έργου εκτέλεσε τις παρακάτω εργασίες: - Συγκέντρωσε και μελέτησε το διαθέσιμο υλικό για την περιοχή εκτέλεσης του έργου, όπως η «Ειδική Περιβαλλοντική Μελέτη Περιοχής Γράμμου Β.Δ. Βοΐου» (LIFE96NAT/GR/3222) αλλά και έντυπα προβολής της περιοχής και ενημέρωσης των επισκεπτών. - Παρέλαβε και μελέτησε τη σχετική μελέτη που υλοποίησε με ανάθεση έργου από την Καλλιστώ ο Τράγος Αθανάσιος στο πλαίσιο του ίδιου ευρύτερου έργου. Η μελέτη αυτή υποδεικνύει τις ανάγκες χωροθέτησης του παραπάνω μονοπατιού στην περιοχή Νεστορίου, περιγράφει τα βασικά χαρακτηριστικά και τα σημεία ενδιαφέροντος της περιοχής τα οποία λήφθηκαν υπόψη για την χάραξη-χωροθέτηση του μονοπατιού, καθώς και βασικές πληροφορίες για τη βιολογία, την οικολογία της αρκούδας, τα προβλήματα που δημιουργεί η συνύπαρξή της με τον άνθρωπο και τις προτεινόμενες λύσεις. - Επισκέφθηκε την περιοχή και μετά από επιτόπια έρευνα κατέληξε στη βέλτιστη δυνατή χωροθέτηση του μονοπατιού. - Προγραμμάτισε και υλοποίησε όλες τις αναγκαίες ενέργειες για την προετοιμασία της φιλοξενίας της ομάδας των εθελοντών (εύρεση χώρου φιλοξενίας σε συνεργασία με το Δήμο Νεστορίου, προμήθεια του κατάλληλου εξοπλισμού για τη σίτιση και τη στέγαση, αγορά του κατάλληλου εξοπλισμού για τις εργασίες καθαρισμού του μονοπατιού, εξασφάλιση των αναγκαίων οχημάτων για την καθημερινή μετακίνηση των εθελοντών, διαμόρφωση του τελικού προγράμματος ημερήσιας δραστηριότητας). 3
2.2. Συγκρότηση της ομάδας έργου Σύμφωνα με τη σχετική σύμβαση, η ομάδα έργου περιλαμβάνει εξαρχής 3 αμειβόμενα στελέχη. Οι επιμέρους αρμοδιότητες και καθήκοντα των αμειβόμενων στελεχών στην ομάδα έργου είχαν ως εξής: (1) Ο Νίκος Νικήσιανης αναλαμβάνει όλη τη συνεργασία και την επικοινωνία με το Φορέα Ανάθεσης, το Δήμο Νεστορίου και τους άλλους εμπλεκόμενους φορείς. Έχει την ευθύνη συντονισμού της ομάδας έργου, επεξεργασίας και παράδοσης των τελικών παραδοτέων προϊόντων. Είναι επίσης ο επιστημονικός υπεύθυνος του έργου και ανέλαβε την ευθύνη για την εκπαίδευση, το συντονισμό, την οργάνωση και την εμψύχωση της ομάδας των εθελοντών. Κατά τη διάρκεια του προγράμματος εθελοντικής εργασίας εκτέλεσε και χρέη οδηγού. Τέλος, ως Συντονιστής της Ομάδας Έργου, ανέλαβε την οργάνωση και την κάλυψη των δαπανών διαμονής και διατροφής των εθελοντών που συμμετείχαν στην υλοποίηση του έργου στην περιοχή. (2) Ο Βασίλης Βυτανιώτης προσέφερε επιστημονικές συμβουλές και υποστήριξη σε σχέση με το αντικείμενο του έργου, την προστασία της αρκούδας, τη χάραξη του μονοπατιού και τον εντοπισμό των σημείων ενδιαφέροντος, καθώς και την ευρύτερη περιοχή. (3) Η Έφη Γελαστοπούλου, ως κοινωνική λειτουργός, προσέφερε συμβουλές για τη διαδικασία προσέλκυσης, κινητοποίησης, εμψύχωσης και διαχείρισης της ομάδας εθελοντών. Η ομάδα έργου πλαισιώθηκε ακόμα από τη Μαρία Πετρίδου, Γεωπόνος, η οποία συνόδευσε την ομάδα την ομάδα των εθελοντών καθ όλη τη διάρκεια του προγράμματος και εκτέλεσε και χρέη οδηγού. Σύμφωνα επίσης με τη σχετική σύμβαση, η ομάδα έργου θα έπρεπε να πλαισιωθεί από έξι τουλάχιστο εθελοντές/τριες που θα συμμετέχουν στις σχετικές εργασίες καθαρισμού των μονοπατιών. Για την προσέλκυση/κινητοποίηση των εθελοντών αυτών έγινε σχετική δημόσια πρόσκληση μέσω ΜΜΕ, κοινωνικών δικτύων κ.λπ., με ευθύνη του συντονιστή και σε συνεργασία με την «Καλλιστώ». Η «Καλλιστώ» προώθησε ακόμα τη σχετική πρόσκληση στη δική της βάση δεδομένων. Η ανταπόκριση των εθελοντών/τριών υπήρξε μεγάλη και οι αιτήσεις συμμετοχής υπερέβησαν κατά πολύ τις ελάχιστες απαιτήσεις του Έργου. Έτσι, έγινε η κατάλληλη επιλογή ανάμεσα στους ενδιαφερόμενους, με κριτήρια τις σχετικές σπουδές, προηγούμενη εμπειρία ή συμμετοχή σε εθελοντικά προγράμματα, αλλά και τη διάθεση συμμετοχής. Επίσης, αποφασίστηκε η διεύρυνση της ομάδας των εθελοντών, ώστε να δοθεί η δυνατότητα σε περισσότερους ενδιαφερόμενους να συμμετέχουν, αλλά και να εξυπηρετηθούν καλύτερα οι ανάγκες του έργου. 4
Τελικά, συμμετείχαν συνολικά 19 εθελοντές και εθελόντριες, 14 στην 1 η περίοδο (11-18 Αυγούστου 2013) και 8 στη 2 η (18-25 Αυγούστου 2013): A/A Επίθετο Όνομα Περίοδος συμμετοχής Α' ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1 Αλμπανίδου Βασιλική 11 25/08/2013 2 Γιαννόπουλος Αριστείδης 11 25/08/2013 3 Σίμου Αλεξάνδρα 11 25/08/2013 4 Γιδάρη Μαρία 11 25/08/2013 5 Εξίογλου Μενέλαος 11 18/08/2013 6 Κίτσιου Ευτυχία 11 18/08/2013 7 Κλοκίτη Κυριακή 11 18/08/2013 8 Μουχλιανίτης Φοίβος 11 18/08/2013 9 Μπισιούκης Χρήστος 11 18/08/2013 10 Παπαδοπούλου Μαρία 11 18/08/2013 11 Σεμερτζή Άννα 11 18/08/2013 12 Τσιπίλη Παρθένα 11 18/08/2013 13 Φαβρικάνου Άννα 11 18/08/2013 14 Σόχαλης Νικόλαος 11 18/08/2013 Β' ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1 Αλμπανίδου Βασιλική 11 25/08/2013 3 Γιαννόπουλος Αριστείδης 11 25/08/2013 3 Σίμου Αλεξάνδρα 11 25/08/2013 4 Γιδάρη Μαρία 11 25/08/2013 2 Απαρτιάν Σουζάνα 18 25/08/2013 5 Ιωαννίδου Χριστίνα 18 25/08/2013 6 Κιουρεκτζιάν Βερονίκ 18 25/08/2013 7 Μποσδελεκίδου Γεωργία 18 25/08/2013 5
8 Στουρνά Έλλη 18 25/08/2013 Όπως προβλεπόταν τέλος από τη σχετική σύμβαση, η φιλοξενία και διατροφή των εθελοντών/τριων καλύφθηκε με επαρκή και αξιοπρεπή τρόπο από την Ομάδα Έργου. Το ίδιο ίσχυσε για τα έξοδα μετακίνησης, την ασφάλιση των εθελοντών και τον αναγκαίο εξοπλισμό. Η ομάδα των εθελοντών συντονίστηκε, ενημερώθηκε σχετικά, εκπαιδεύθηκε και καθοδηγήθηκε στο πεδίο από τα αμειβόμενα στελέχη της ομάδας έργου, με τελική ευθύνη του Συντονιστή της Ομάδας. 2.3. Εκτέλεση του προγράμματος εθελοντικής εργασίας Όπως προβλεπόταν από τη σχετική σύμβαση, η φιλοξενία και διατροφή των εθελοντών/τριων καλύφθηκε με επαρκή και αξιοπρεπή τρόπο με ευθύνη της ομάδας έργου. Συγκεκριμένα, μετά από σχετική αίτηση του Συντονιστή του Έργου, ο Δήμος Νεστορίου παραχώρησε για τη φιλοξενία των εθελοντών τα οικήματα του «Ιδρύματος Νεότητας» εντός του Νεστορίου. Η Ομάδα Έργου ανέλαβε επίσης με δικά της έξοδα την προμήθεια του αναγκαίου εξοπλισμού και των αναλώσιμων για την καθημερινή διατροφή των εθελοντών. Η ίδια εξασφάλισε επίσης τα έξοδα μετακίνησης, την ασφάλιση των εθελοντών και τον αναγκαίο εξοπλισμό για την υλοποίηση του έργου. Η ομάδα των εθελοντών συντονίστηκε, ενημερώθηκε σχετικά, εκπαιδεύθηκε και καθοδηγήθηκε στο πεδίο από τα αμειβόμενα στελέχη της ομάδας έργου, με τελική ευθύνη του Συντονιστή της Ομάδας. Το πρόγραμμα εθελοντικής εργασίας διήρκησε συνολικά δύο εβδομάδες (14 ημέρες). Κάθε ημέρα, τα περισσότερα μέλη της ομάδας των εθελοντών και των αμειβόμενων στελεχών αναχωρούσαν το πρωί για το μονοπάτι, όπου εκτελούσαν προοδευτικά τις εργασίες χάραξης και καθαρισμού. Η βασική εργασία κρατούσε περίπου 6 ώρες ημερησίως. Κάποια μέλη της ομάδας ανελάμβαναν διαδοχικά υποστηρικτικές εργασίες (μαγείρεμα, καθαριότητα κοκ). Όλες οι εργασίες χάραξης και καθαρισμού του μονοπατιού ολοκληρώθηκαν σύμφωνα με το πρόγραμμα στις 24 Αυγούστου. Τις ημέρες της παραμονής της, η ομάδα εκτέλεσε κάποιες επιπλέον εργασίες από αυτές που περιγράφονται στις ελάχιστες απαιτήσεις του έργου, όπως: 6
- Καθαρισμός των ειδικών ανακλαστήρων που τοποθετήθηκαν στο οδικό δίκτυο της περιοχής, με σκοπό την αποτροπή των διελεύσεων των άγριων ζώων και την αποφυγή των συγκρούσεων με διερχόμενα αυτοκίνητα. - Καθαρισμός και ήπια κλάδευση οπωροφόρων δέντρων που βρίσκονται σε παλιούς οπωρώνες στην περιοχή του μονοπατιού. Σημειώνεται ακόμα ότι μία ημέρα την εβδομάδα αφιερώθηκε σε περιηγήσεις της ομάδας στην ευρύτερη περιοχή του Γράμου (Γράμουστα, Καταφύκι, «Χάρος», Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης). 2.4. Συνοδευτικές εργασίες Μετά τη λήξη του βασικού προγράμματος εθελοντικής εργασίας, η Ομάδα Έργου συνέχισε την εργασία της ως εξής: - Ολοκληρώθηκε η κατάλληλη χαρτογραφική αποτύπωση του μονοπατιού. - Ολοκληρώθηκε η συλλογή του αναγκαίου υλικού και γράφτηκαν τα κείμενα που θα εμπεριέχονται στις ειδικές πινακίδες ερμηνείας τοπίου (βλ. παρακάτω, κεφ. 4). - Συγκεντρώθηκε το φωτογραφικό και άλλο υλικό και προετοιμάστηκαν τα παραδοτέα 1, 2 και 3, όπως περιγράφονται στη σχετική σύμβαση. Στη συνέχεια, αναμένεται να ολοκληρωθεί ομαλά το πρόγραμμα με την εκτύπωση των πινακίδων σήμανσης και ερμηνείας τοπίου και την τοποθέτησή τους στα προεπιλεγμένα σημεία εντός των ορισθέντων προθεσμιών. 7
3. Βασικά Χαρακτηριστικά του «Μονοπατιού της Αρκούδας» Σύντομη περιγραφή Το «Μονοπάτι της Αρκούδας» αποτελεί μία πεζοπορική, κυκλική, ορεινή διαδρομή στον ορεινό όγκο του Γράμου και συγκεκριμένα στα υψώματα βόρεια και δυτικά από το Νεστόριο. Βασικός σκοπό του είναι να προσφέρει προσφέρει στον επισκέπτη και την επισκέπτρια βασικές πληροφορίες για την αρκούδα, τις συνήθειες της, τα προβλήματα που δημιουργεί η συνύπαρξή της με τον άνθρωπο, αλλά και γενικότερα για τη φύση και την ιστορία της περιοχής. Για το σκοπό αυτό, έχει χαραχθεί με τέτοιο τρόπο ώστε να περνά από μία ποικιλία τύπων οικοτόπων της περιοχής που είναι σημαντικοί για την αρκούδα και την υπόλοιπη άγρια ζωή, όπως δάση οξιάς και βελανιδιάς, ανοιχτά ορεινά λιβάδια, κτηνοτροφικές ζώνες, ορεινά ρέματα, εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες και οπωρώνες. Η διαδρομή του αξιοποιεί υφιστάμενους παλιούς δρόμους ανάμεσα στα παλιά χωριά της περιοχής, σύγχρονους αγροτικούς και δασικούς δρόμους και δασικά μονοπάτια. Σε όλο του το μήκος, ο περιπατητής μπορεί να συναντήσει σημαντικές πηγές τροφοληψίας και βιοδηλωτικά ίχνη τόσο από αρκούδες, όσο κι από άλλα θηλαστικά (αγριογούρουνα, ζαρκάδια, λύκοι κα). Η διαδρομή, μετά από τον καθαρισμό και τη σήμανση, δεν παρουσιάζει σημαντικό βαθμό δυσκολίας. Οι κλίσεις είναι σχετικά μικρές και το μεγαλύτερο μήκος του μονοπατιού είναι δασωμένο. Μήκος και τμήματα Η διαδρομή έχει συνολικό μήκος 10.2 χλμ. Το 1ο τμήμα, (μήκος 3.95 χλμ), ξεκινά από την άκρη του Νεστορίου και φτάνει ως το Αμμόρεμα. Ο περιπατητής κινείται εδώ σε αγροτικούς χωματόδρομους, σε μία περιοχή κατ εξοχήν κτηνοτροφική, με αραιό δάσος και λιβάδια. Στην αρχή μάλιστα συναντά στάνες και βρύση για πότισμα των ζώων. Η διαδρομή ακολουθεί τον παλιό δρόμο Νεστορίου Αμμούδας Αλεβίτσα, βασικό άξονα του ορεινού όγκου του Γράμου, που ενώνει το κεντρικό με το βόρειο τμήμα. Σε κάποια τμήματα της ακολουθεί το σύγχρονο δασικό δρόμο, ενώ σε άλλα την παλιότερη χάραξη, όπου υπάρχουν ακόμα ίχνη της παλιάς λιθόστρωτης στράτας. 8
Το 2o τμήμα (μήκος 1.2 χλμ) ξεκινά από το Αμμόρεμα και ακολουθεί καλοχαραγμένο δασικό μονοπάτι μέσα σε δάσος οξιάς. Το μονοπάτι έχει σημαντική ανοδική κλίση και ακολουθεί σε τμήματά του παλιά λιθόστρωτη στράτα. Το 3ο τμήμα (μήκος 1,98 χλμ) ακολουθεί παλιό, δύσβατο δασικό δρόμο προς το παλιό χωριό, σε μία περιοχή που κυριαρχούν τα δάση οξιάς, ενώ απαντώνται και άλλα είδη (έλατο, μαύρη πεύκη). Το κομμάτι αυτό διαθέτει τις περισσότερες πηγές τροφοληψίας για την αρκούδα και την άγρια ζωή και εδώ ο διαβάτης θα συναντήσει και τα περισσότερα βιοδηλωτικά ίχνη. Στο παλιό χωριό «Όρσετς» όπου καταλήγει το τμήμα αυτό, θα συναντήσει βρύση, χαλάσματα σπιτιών και παλιά οπωροφόρα δέντρα (καρυδιές, φουντουκιές, καστανιές, κορομηλιές κα). Το 4 ο τμήμα (μήκος 3,25 χλμ) ακολουθεί καλοχαραγμένο μονοπάτι καθόδου από το παλιό χωριό ως τη σημερινή επαρχιακή οδό Νεστορίου Πεύκου. Η διαδρομή στην αρχή συναντά τα ερείπια της μικρής εκκλησίας του παλιού χωριού μέσα σε ανοιχτό λιβάδι και συνεχίζει μέσα από δρυοδάση και λιβάδια. Σε πολλά του σημεία προσφέρει θέα στην περιοχή του Νεστορίου. Στη συνέχεια, επιστροφή στο Νεστόριο από την άσφαλτο ή κάθοδο προς το ποτάμι, στη θέση του River Party. Πέρα από την παραπάνω κυκλική διαδρομή, έχει καθαριστεί και ένα επιπλέον τμήμα της παλιάς στράτας (μήκος 1,23 χλμ), το οποίο κατευθύνεται βορειοδυτικά από τη θέση του παλιού χωριού και συγκεκριμένα από τη βρύση, προς το σημερινό δασικό δρόμο που ενώνει το Νεστόριο με το βόρειο κομμάτι του Γράμου. Τεχνικά χαρακτηριστικά Συνολικό Μήκος: 10.2 χλμ Μέγιστο υψόμετρο: 1302 μ, Ελάχιστο Υψόμετρο: 864 μ Για την Ομάδα Έργου, Ο συντονιστής, Νικήσιανης Νικόλαος 9
Παράρτημα Ι: Χάρτης του «Μονοπατιού της Αρκούδας» 10
Παράρτημα ΙΙ: Πινακίδες ερμηνείας τοπίου Στη συνέχεια παρατίθενται τα κείμενα που θα περιέχονται στις θεματικές ενημερωτικές πινακίδες που θα τοποθετηθούν στην επόμενη φάση κατά μήκος του μονοπατιού. 1. Το μονοπάτι της αρκούδας Αφετηρία: Άνω Νεστόριο Κατάληξη: Αλιάκμονας (River Party) Ενδιάμεσος σταθμός: ερείπια Όρσετς Μήκος: 10,2 χλμ Μέγιστο υψόμετρο: 1302 μ, Ελάχιστο Υψόμετρο: 864 μ Μέση διάρκεια: 3 ώρες Μέσα από μία περιήγηση στα υψώματα, τα δάση και τα λιβάδια γύρω από το Νεστόριο, το «Μονοπάτι της αρκούδας» προσφέρει στον επισκέπτη και την επισκέπτρια βασικές πληροφορίες για την αρκούδα, τις συνήθειες της, τα προβλήματα που δημιουργεί η συνύπαρξή της με τον άνθρωπο, αλλά και γενικότερα για τη φύση και την ιστορία της περιοχής. Η διαδρομή μας ξεκινά δυτικά από το Νεστόριο. Για 4 χλμ, ακολουθούμε δασικούς δρόμους, μέσα από λιβάδια και αραιά δάση. Στο τέλος του δρόμου συνεχίζουμε βορειοδυτικά σε παλιό μονοπάτι, μέσα από δάσος οξιάς. Μετά από 1,2 χλμ ανάβασης συναντάμε παλιό, εγκαταλελειμμένο δρόμο που θα μας οδηγήσει σε άλλα 2 χλμ στα ερείπια του Όρσετς, όπου θα βρούμε και βρύση πόσιμο νερό. Από εκεί ξεκινάμε την κατάβασή μας (3,2 χλμ), μέσα από δάση βελανιδιάς και ανοιχτά λιβάδια προς το φαράγγι του Αλιάκμονα. Σε όλη αυτή την πορεία θα διαβούμε μέσα από μία μεγάλη ποικιλία οικοτόπων θα ανακαλύψουμε πηγές τροφοληψίας της αρκούδας (αλλά και δικής μας!), πατημασιές, κόπρανα και άλλα βιοδηλωτικά ίχνη θα συναντήσουμε τα ερείπια του παλιού χωριού, μέσα σε καρυδιές, φουντουκιές, κρανιές και κορομηλιές, καθώς και τα απομεινάρια της παλιάς πέτρινης στράτας. Το μονοπάτι διαθέτει πυκνή σήμανση, καθώς και ενημερωτικές πινακίδες με βασικές πληροφορίες για την αρκούδα και την περιοχή. Το «Μονοπάτι της Αρκούδας» καθαρίστηκε και σημάνθηκε από ομάδα στελεχών κι εθελοντών της Περιβαλλοντικής Οργάνωσης «Καλλιστώ» το καλοκαίρι του 2013. Η δράση αυτή έγινε στο πλαίσιο του έργου «EcotourismTrails» - «Differentiation of tourist product: Eco-tourism trails in the cross-border area for the promotion of alternative tourism» στο οποίο μετέχει η ΚΑΛΛΙΣΤΩ, σε συνεργασία με το Δήμο Νεστορίου και το Δήμο Κορυτσάς. Εικόνα: χάρτης του μονοπατιού, πατούσα (σήμα μονοπατιού) 11
2. Η καφέ αρκούδα Η καφέ αρκούδα, το είδος σύμβολο των βουνών της Πίνδου και ιδιαίτερα του Γράμου, είναι το πιο μεγαλόσωμο άγριο θηλαστικό των ευρωπαϊκών βουνών. Το ύψος των ενήλικων ζώων φτάνει το 1 μ., το μήκος τα 2 μ., ενώ το βάρος ενός ενήλικου ζώου κυμαίνεται από 70 έως και τα 350 κιλά (στα αρσενικά). Μία αρκούδα ζει κανονικά γύρω στα 20 με 25 χρόνια. Θεωρείται ζώο με εξαιρετική ευφυΐα, καλή μνήμη, σύνεση, αλλά και περιέργεια. Η αρκούδα στην Ελλάδα Πριν από δυο δεκαετίες, εξαιτίας του κατακερματισμού των βιοτόπων της, του παράνομου κυνηγιού και των δηλητηριασμένων δολωμάτων, ο πληθυσμός της αρκούδας είχε φτάσει σε επικίνδυνα χαμηλά επίπεδα. Σήμερα όμως υπολογίζεται ότι ο ελάχιστος πληθυσμός ξεπερνά τα 400 άτομα. Ο πληθυσμός αυτός απλώνεται μάλιστα πέρα από τους αρχικούς πυρήνες της Βόρειας Πίνδου και της Ροδόπης, καλύπτοντας νέες περιοχές, όπως η Νότια Πίνδος, ο Βόρας, το Πάϊκο, το Βέρμιο και ο Όλυμπος. Αν βρεθεί στο δρόμο μας; Οι αρκούδες έχουν συνηθίσει τη συμβίωση με τον άνθρωπο και δεν έχουν κανένα λόγο να είναι επιθετικές. Αν τύχει να βρεθούνε κοντά μας, θα προσπαθήσουν να απομακρυνθούν πρώτες το πιο πιθανό άλλωστε είναι να μας αντιληφθούν πρώτα αυτές, χάρη στην πολύ καλή όσφρηση και την ακοή τους. Σε σπάνιες ωστόσο περιπτώσεις, αν η αρκούδα νιώσει απειλή απέναντι στην ίδια ή τα μικρά της, όπως για παράδειγμα όταν εγκλωβιστεί σε ένα σημείο, μπορεί να γίνει επιθετική κυρίως για εκφοβισμό του «εισβολέα». Σε αυτή την περίπτωση, δεν έχουμε παρά να δείξουμε τις ειρηνικές μας προθέσεις και να απομακρυνθούμε ήρεμα και χωρίς θόρυβο. Εικόνα: αρκούδα, αρκουδάκι 3. Κτηνοτροφία Η ορεινή, εκτατική κτηνοτροφία υπήρξε πάντα μία πολύ σημαντική, οικολογικά και κοινωνικά, παραγωγική δραστηριότητα στα ελληνικά βουνά. Οι νομαδικοί πληθυσμοί των Βλάχων και των Σαρακατσάνων με τα μεγάλα κοπάδια των αιγοπροβάτων, διαμόρφωσαν για αιώνες το ορεινό τοπίο, συντελώντας στη δημιουργία εκτενών λιβαδιών. Στα λιβάδια αυτά αναπτύσσονται και ζουν πλήθος άλλων ειδών φυτών και ζώων, ενώ από τα κοπάδια αυτά τρέφονταν ανέκαθεν και τα μεγάλα σαρκοφάγα, όπως ο λύκος και πιο περιστασιακά η αρκούδα. Σήμερα η δραστηριότητα αυτή έχει συρρικνωθεί. Στην περιοχή του Γράμου όμως αρκετοί βοσκοί συνεχίζουν την παράδοση, παράγοντας προϊόντα, γάλα, τυρί και κρέας, πολύ πιο ποιοτικά, αλλά και πολύ πιο φιλικά προς το περιβάλλον, από τα προϊόντα της βιομηχανοποιημένης, εντατικής κτηνοτροφίας. Από τη σύγκρουση 12
Η αρκούδα αναζητά μεγάλο μέρος της τροφής της ανάμεσα στα χωριά και τα χωράφια των ανθρώπων. Μελίσσια, σιτάρια και καλαμπόκια, αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του διαιτολογίου της. Ακόμα μεγαλύτερες είναι οι ζημιές που προκαλεί ο λύκος στα κοπάδια. Δυστυχώς, οι απώλειες αυτές αποτελούν συχνά την αφορμή για παράνομες θανατώσεις άγριων ζώων, κυρίως με δηλητηριασμένα δολώματα. στη συνύπαρξη Η μακρά παράδοση συνύπαρξης άγριας ζωής και κτηνοτροφίας μπορεί και σήμερα να συνεχιστεί, με την υιοθέτηση και επιδότηση των κατάλληλων μέτρων πρόληψης και προφύλαξης της κτηνοτροφίας από της ζημιές, όπως είναι η σωστή φύλαξη και ο νυχτερινός ενσταυλισμός των ζώων, τα κατάλληλα σκυλιά φύλαξης (σαν τον ελληνικό ποιμενικό), οι ηλεκτροφόρες περιφράξεις στα μελίσσια και τα μαντριά, αλλά και με τη δίκαιη αποζημίωση των ζημιών από τον ΕΛΓΑ. Εικόνα: πρόβατο, κατσίκι, ποιμενικός σκύλος, ηλεκτροφόρα περίφραξη 4. Ο Γράμος Με την ψηλότερη κορυφή του να υψώνεται στα 2520 μ., πάνω από εκτενή αλπικά λιβάδια, ο Γράμος αποτελεί το τέταρτο ψηλότερο βουνό της Ελλάδας. Βρίσκεται στο βορειότερο άκρο της Πίνδου, ενώνοντας το Νομό της Καστοριάς με το Νομό Ιωαννίνων, τη Δυτική Μακεδονία με την Ήπειρο, αλλά και την Ελλάδα με τη γειτονική Αλβανία. Η άγρια ζωή του Γράμου Τα δάση, τα λιβάδια, οι κοιλάδες, τα φαράγγια κι οι βουνοκορφές του Γράμου σχηματίζουν ένα περίπλοκο οικολογικό μωσαϊκό. Στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων συναντάμε συνολικά πάνω από 487 είδη φυτών, ένας αριθμός εξαιρετικά μεγάλος για ένα μόνο βουνό. Ειδικά μάλιστα όταν 21 από αυτά είναι ενδημικά, δηλαδή υπάρχουν μόνο στο Γράμο ή στη γύρω περιοχή. Αυτή η ποικιλία οικοτόπων προσφέρει καταφύγιο σε μία εξίσου πλούσια πανίδα, η οποία περιλαμβάνει 15 είδη ψαριών, 142 είδη πουλιών -όπως το σπάνιο Διπλοσάινο, ο Λιβαδόκιρκος και το Μαυροκιρκίνεζο, ο Χρυσαετός και ο Σταυραετός κι ο μικρός και σπάνιος γύπας Ασπροπάρης- μία εξίσου πλούσια πανίδα ερπετών και αμφιβίων, αλλά και θηλαστικά, όπως αρκούδες, αγριόγιδα, ζαρκάδια, αγριογούρουνα, λιγοστοί λύκοι και αγριόγατες και πλήθος άλλων μικρών θηλαστικών. Η γεωλογική ιστορία Ο Γράμος χαρακτηρίζεται επίσης από μία ιδιαίτερη και μακρά γεωλογική ιστορία, αφού ήταν η πρώτη άκρη του ελλαδικού χώρου που ανυψώθηκε μέσα από τη θάλασσα. Η ιστορία αυτή επιβιώνει σήμερα μέσα από τα απολιθώματα και τα όστρακα που συναντά κανείς στους ασβεστόλιθους της ευρύτερης ζώνης του Γράμου. Αποτυπώνεται επίσης στο χαρακτηριστικό ανάγλυφο του βουνού, το οποίο περιλαμβάνει κορυφές που υπερβαίνουν τα 2000 μ., απόκρημνους γκρεμούς όπως ο Χάρος και εντυπωσιακά φαράγγια όπως αυτό του Νεστορίου ή το Καταφύκι κάτω από τη Γράμουστα. Εικόνα: χάρτης Γράμου, κορυφή; 5. Τα δάση του Γράμου 13
Τα δάση του Γράμου Τα δάση καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος του Γράμου. Χαμηλά στις κοιλάδες και τις ρεματιές αναπτύσσονται παραποτάμια δάση από ιτιές, σκλήθρα, σφενδάμια, φλαμουριές πλατάνια και φτελιές. Λίγο ψηλότερα κυριαρχούν τα διάφορα είδη της βελανιδιάς, μαζί με άλλα φυλλοβόλα δέντρα, όπως οι γαύροι, οι οστριές και τα οπωροφόρα. Η μεγαλύτερη έκταση ωστόσο, πάνω από τα 1000 μ. υψόμετρο, καλύπτεται από τα μεγάλα παραγωγικά δάση της Οξιάς και της Μαύρης Πεύκης. Εκεί θα συναντήσουμε ακόμα Έλατα και Ρόμπολα. Τα δάση αυτά αραιώνουν και τελικά σταματάνε στα μεγαλύτερα υψόμετρα, όταν το χιόνι, ο αέρας -αλλά και η βόσκηση- εμποδίζουν την ανάπτυξη τους. Την θέση τους καταλαμβάνουν τα αλπικά λιβάδια του Γράμου, ίσως τα πιο χαρακτηριστικά, εκτενή και όμορφα της χώρας. Το παιχνίδι της οξιάς και του πεύκου Η Οξιά (Fagus sylvatica) αποτελεί εδώ το κυρίαρχο δασικό είδος, προσφέροντας καταφύγιο στην αρκούδα και άλλα ζώα, αλλά και αποκλείοντας άλλα φυτικά και ζωικά είδη. Η μάχη αυτή έχει μεγάλο οικολογικό ενδιαφέρον. Στην αρχή, όταν το έδαφος είναι γυμνό και συνεπώς εκτεθειμένο στον ήλιο και σχετικά ξηρό, αναπτύσσονται πιο εύκολα τα κωνοφόρα, όπως η Μαύρη Πεύκη (Pinus nigra), τα οποία έχουν μικρότερες ανάγκες σε νερό και μεγαλύτερες σε φως. Όταν όμως το έδαφος αρχίζει να δασώνεται, τα φυλλοβόλα, όπως η Οξιά, ή χαμηλότερα η Βελανιδιά, κερδίζουν το πλεονέκτημα, αφού αντέχουν καλύτερα στη σκιά και χρειάζονται λιγότερο φως. Όσο έτσι εξελίσσεται μία δασική κοινότητα χωρίς ανατροπές και το κάθε είδος διαδέχεται ομαλά τα προηγούμενα, τα δάση της οξιάς και της βελανιδιάς τείνουν να κυριαρχήσουν στην τελική σύνθεση, αποκλείοντας σταδιακά όλα τα υπόλοιπα είδη. Αυτό μας βοηθά να καταλάβουμε γιατί τα κωνοφόρα ενθαρρύνουν τη φωτιά αν δεν καθαρίσει ποτέ το έδαφος, τότε είναι καταδικασμένα να ηττηθούν στο παιχνίδι της διαδοχής. Η σύνθετη αυτή μάχη εξελίσσεται έτσι χωρίς τελικό νικητή και μας υποδεικνύει ότι οι έννοιες της εξέλιξης, της διαδοχής ή της διαταραχής είναι τελικά πιο σύνθετες από ό,τι θέλουμε να πιστεύουμε. Εικόνα: Οξιά, Μαύρη πεύκη 6. Στράτες, δρόμοι και μονοπάτια Οι δρόμοι ενώνουν τους ανθρώπους Τα χωριά του Γράμου συνδέονταν από παλιά με στράτες και καλντερίμια, στρωμένα με πέτρες. Οι δρόμοι αυτοί, όπως και τα γεφύρια, είχαν στρατηγική οικονομική και πολιτική σημασία, για τους νομάδες κτηνοτρόφους, τους έμπορους και τις ορεινές κοινότητες. Τα απομεινάρια τους σήμερα, όπως αυτά που συναντάμε κατά μήκος του μονοπατιού, αποκαλύπτουν μία ζωή που χάνεται στο βάθος του χρόνου. Οι ίδιοι δρόμοι θα αποκτήσουν ακόμα μεγαλύτερη σημασία, στρατιωτική αυτή τη φορά, τη δεκαετία του 1940 και κυρίως κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου. Πρόσφατα επίσης, ένα πυκνό δίκτυο νέων και παλιότερων δασικών δρόμων θα συντελέσει στην υλοτομική εκμετάλλευση των δασών του Γράμου. αλλά και τα ζώα! 14
Οι δρόμοι αυτοί φέρνουν βέβαια πολλά προβλήματα στην άγρια ζωή διευκολύνουν την πρόσβαση οποιουδήποτε στην καρδιά του δάσους, αυξάνοντας τις πιέσεις από το κυνήγι, την όχληση και τα απορρίμματα. Ταυτόχρονα όμως επιτελούν και ιδιαίτερες οικολογικές λειτουργίες στα πρανή των δρόμων αυτών θα συναντήσουμε πχ χρήσιμα φυτά, όπως οι φωτόφιλες βατομουριές, ενώ τα ανοίγματά τους θα δώσουν μια ευκαιρία σε «κυριαρχούμενα» δασοπονικά είδη, σε αυτά δηλαδή που δεν μπορούν να φυτρώσουν εύκολα στον υπο-όροφο των πυκνών δασών, όπως τα έλατα (πολλά από τα οποία συναντάμε έτσι πάνω στο μήκος του μονοπατιού). Το ίδιο δίκτυο άλλωστε δρόμων και μονοπατιών ακολουθούν συχνά στις μετακινήσεις τους και τα άγρια ζώα κυρίως για εξοικονόμηση ενέργειας. Ειδικά η αρκούδα τείνει να εκμεταλλεύεται συστηματικά τους ορεινούς-δασικούς δρόμους για τις μετακινήσεις της, καθώς κάθε μέρα διανύει μεγάλες αποστάσεις για την αναζήτηση τροφής ή συντρόφου, που κυμαίνονται από 1-2 χλμ. ως πάνω από 40 χλμ. για μία ενήλικη αρσενική αρκούδα. Εικόνα: χάρτης γράμου με δρόμους (ίσως κι ιστορικός); 7. Στα ίχνη της αρκούδας Οι πατημασιές Είναι πολύ πιθανό να συναντήσουμε στη διαδρομή μας τις χαρακτηριστικές πατημασιές της αρκούδας, ιδιαίτερα στα σημεία με λάσπη. Το μέγεθός τους θα δείξουν αν πρόκειται για ενήλικο ζώο ή για κάποιο νέο αρκουδάκι, που πιθανά συνοδεύει τη μητέρα του. Η πορεία τους επίσης μπορούν να μας οδηγήσουν σε υποθέσεις για τις συνήθειές της. Αναζητώντας τροφή Πολλά ίχνη επίσης αφήνει η αρκούδα κατά την αναζήτηση της τροφής της. Οι μεγάλες αναποδογυρισμένες πέτρες είναι μάλλον δικό της έργο, με σκοπό την κατανάλωση ασπόνδυλων και εντόμων (κυρίως μυρμηγκιών) που βρίσκει κάτω από αυτές. Τα σπασμένα κλαδιά στις κορομηλιές και τα άλλα οπωροφόρα μαρτυρούν ότι εκεί τράφηκε κάποια αρκούδα και προσπάθησε πιθανά να ρίξει μερικά κλαδιά και για τα μικρά της. Στον κορμό των μεγάλων κωνοφόρων δέντρων και ακόμα περισσότερο στις κολώνες της ΔΕΗ μπορούμε να βρούμε τρίχες και χαρακιές από τα νύχια και τα δόντια των αρσενικών κυρίως ζώων. Οι αρσενικές αρκούδες είναι επίσης αυτές που έχουν σπάσει τις κορυφές των μικρών δέντρων δίπλα από το δρόμο, ένας κώδικας που τις βοηθά ίσως να κάνουν φανερή την παρουσία τους στην περιοχή στα θηλυκά και σε τυχόν ανταγωνιστές κατά την περίοδο της αναπαραγωγής. Είναι εξαιρετικά πιθανό τέλος να ανακαλύψουμε κόπρανα, το περιεχόμενο των οποίων (υπολείμματα από καρπούς όλων των ειδών ανάλογα με την εποχή: κεράσια, κορόμηλα, βατόμουρα, μήλα, γκόρτσα, βελανίδια, βελάνια οξυάς κλπ καθώς και κελύφη από έντομα κοκ) θα μας αποκαλύψει και τις διατροφικές της συνήθειες. Τα ίχνη άλλων ζώων Στο μονοπάτι μπορούμε επίσης να συναντήσουμε και τα ίχνη άλλων άγριων ζώων της περιοχής: τα χαρακτηριστικά σκαψίματα των αγριογούρουνων, που ψάχνουν για βολβούς οι φλοιοί των μικρών δέντρων που έχουν ξύσει με τα κέρατά τους τα ζαρκάδια οι πατημασιές και τα κόπρανα της αγριόγατας, του ασβού, του κουναβιού, της αλεπούς, ή πιθανά ακόμα του λύκου αν και τα τελευταία θα δυσκολευτούμε πολύ να τα 15
ξεχωρίσουμε από του σκύλου. Όλα αυτά τα βιοδηλωτικά ίχνη υποδεικνύουν τη συνεχή παρουσία και δραστηριότητα της άγριας ζωής και μας βοηθάνε να αποκτήσουμε μία πολύ πιο βαθειά και διεισδυτική οπτική του τοπίου. Εικόνα: πατημασίες αρκούδας (με προδιαγραφές) 8. Το «παλιό χωριό» Τα λίγα χαλάσματα που απομείνανε ανάμεσά τους κι αυτά μιας μικρής εκκλησίας, τα παλιά καλντερίμια, μία βρύση, οι καρυδιές, κορομηλιές και τα άλλα οπωροφόρα δέντρα, υποδεικνύουν τη θέση ενός ακόμα εγκαταλελειμμένου χωριού του Γράμου, του Όρσετς, γνωστό στους κατοίκους του Νεστορίου ως το «παλιό χωριό». Η ιστορία του Γράμου Ολόκληρος ο ορεινός όγκος εξάλλου είναι χαραγμένος από την ιστορία. Τα αλπικά λιβάδια υπήρξαν για αιώνες τα καλοκαιρινά βοσκοτόπια για τις νομαδικές κτηνοτροφικές κοινότητες των Βλάχων, των Αρβανιτόβλαχων και των Σαρακατσάνων. Πολλές από τις κοινότητες αυτές μετεξελίχθηκαν σε κέντρα διακομιστικού εμπορίου, βιοτεχνίας και τέχνης. Κατεβαίνοντας νοτιανατολικά, θα συναντούσαμε παλιότερα τα χωριά των μουσουλμάνων, των αλβανών μπέηδων και, στην ηπειρώτικη κοιλάδα του Σαραντάπορου, τα φημισμένα «μαστοροχώρια». Το μωσαϊκό συμπλήρωναν σλαβόφωνα χωριά, κοντά κυρίως στη σημερινή ελληνοαλβανική μεθόριο. Ο σύντομος 20 ος αιώνας Ο Γράμος βρέθηκε στο επίκεντρο όλων των μεγάλων συγκρούσεων του 20 ου αιώνα: από τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο ως την κατοχή και την Εθνική Αντίσταση, όταν το Νεστόριο πυρπολήθηκε από το ναζιστικό στρατό και οι κάτοικοί του αναζήτησαν καταφύγιο εδώ, στα γύρω υψώματα και στην περιοχή του παλιού χωριού. Στο Γράμο θα γραφτεί επίσης, μετά από μάχες δύο ετών, κι η τελευταία σελίδα του Εμφυλίου, στις 30 Αυγούστου 1949, με την ήττα των ανταρτών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Εδώ χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά και οι αμερικάνικες εμπρηστικές βόμβες, οι οποίες θα γίνουν διάσημες αργότερα ως «Ναπάλμ». Μετά τον Εμφύλιο, οι διώξεις, ο αποκλεισμός της μεθορίου περιοχής κι η μετανάστευση οδήγησαν τελικά σε ερήμωση τα περισσότερα ορεινά χωριά. Τα τελευταία χρόνια ωστόσο, η περιοχή δείχνει νέα σημάδια ζωής, στηριζόμενη πρώτα από όλα στο φυσικό της πλούτο. Εικόνα: χαλάσματα, όπλα 9. Η δίαιτα της αρκούδας Ένας σχεδόν- vegetarian γκουρμέ τύπος Οι αρκούδες των ελληνικών βουνών είναι ζώα παμφάγα. Προτιμούν ωστόσο τις φυτικές τροφές, οι οποίες αποτελούν το 85% του διαιτολογίου της. Τρέφονται με όλους τους διαθέσιμους καρπούς του δάσους: βατόμουρα, κορόμηλα, κεράσια, μήλα, αχλάδια, σμέουρα, καρπούς σορβιάς, καρπούς αγριοτριανταφυλλιάς, αγριοφράουλες. Συμπληρώνουν επίσης της διατροφή της με μέλι, μικρά και μεγάλα θηλαστικά, χελώνες, αλλά και έντομα και μικρά ασπόνδυλα. Την άνοιξη, όταν η αρκούδα επανέρχεται από τον χειμέριο λήθαργο έχοντας χάσει το 30% του βάρους της, ενώ δεν έχει αρχίσει ακόμη η καρποφορία, αναζητά άλλες συμπληρωματικές τροφικές πηγές όπως χόρτα, βολβούς και ρίζες. Το φθινόπωρο, 16
θέλοντας αυτή τη φορά να σωρεύσει λίπος για τον επερχόμενο χειμέριο λήθαργο, στρέφεται στους άφθονους καρπούς της βελανιδιάς, της οξιάς ή της καστανιάς. Πρόσκληση σε δείπνο Στο «Μονοπάτι της αρκούδας» συναντάμε πολλές από τις παραπάνω τροφικές πηγές της αρκούδας: οξιές, βελανιδιές, αγριοτριανταφυλλιές, κρανιές, φουντουκιές, μηλιές, κορομηλιές, βατομουριές, αγριοφραουλιές, καστανιές και καρυδιές. Πολλές από αυτές συνδέονται με τη μακρόχρονη συμβίωσή της με τον άνθρωπο: τα οπωροφόρα δέντρα αναπτύσσονται γύρω από τα παλιά χωριά, ενώ οι βατομουριές κι οι φραουλιές εκμεταλλεύονται τα ξέφωτα που δημιουργούνται στα πρανή των δασικών δρόμων. Τα ίδια φυτά άλλωστε μπορούν να προσφέρουν τους καρπούς τους και στους περιπατητές: ανάλογα με την εποχή, μπορούμε να γευτούμε κορόμηλα, αγριοφράουλες ή βατόμουρα, να μαζέψουμε φουντούκια, καρύδια, κράνα για ποτό και μαρμελάδα, ή αγριοτριαντάφυλλα για τα ροφήματά μας. Και μία ακόμα συμβουλή: χάρη στην εξαιρετική της όσφρηση αλλά και την εκλεπτυσμένη γεύση, η αρκούδα ξέρει να ξεχωρίζει εκείνα τα οπωροφόρα μα τους πιο ώριμους και γλυκούς καρπούς. Ακολουθώντας τα ίχνη της (σπασμένα κλαδιά, τρίχες στον κορμό ή κόπρανα), μπορούμε και εμείς να διαλέξουμε εύκολα τα πιο νόστιμα κορόμηλα! Εικόνα: καρποί (κορόμηλα, κράνα, τριαντάφυλλα, καρύδια, φουντούκια, βατόμουρα, αγριοφράουλες) 10. Τα αρχαία δρυοδάση Τα δάση της βελανιδιάς αποτελούν ίσως τα πιο αδικημένα δάση της ευρύτερης μεσογειακής περιοχής. Η ζώνη όπου κατά κανόνα αναπτύσσονται, από λίγες εκατοντάδες ως περίπου τα 1000 μ. υψόμετρο, έχει καταληφθεί σε μεγάλο ποσοστό από καλλιεργημένες και κατοικημένες εκτάσεις. Μικρά απομεινάρια έχουν έτσι απομείνει από τα αρχαία δρυοδάση που κάλυπταν τον ελλαδικό και μεσογειακό χώρο, καταλαμβάνοντας κομβική θέση στο μυθικό και συμβολικό κόσμο των λαών της περιοχής. Ακόμα και τώρα, τα δρυοδάση υποβάλλονται σε αποψιλωτικές υλοτομήσεις, με αποτέλεσμα να μένουν σε μικρό στάδιο ανάπτυξης, ή υποκαθιστούνταν από τεχνητές πευκοφυτείες. Τα δάση της βελανιδιάς όμως, όπως αυτό το αραιό δάσος με ώριμες βελανιδιές που απλώνεται στις πλαγιές πάνω από το Νεστόριο, έχουν μεγάλη οικολογική αξία. Η βελανιδιά αποδεικνύεται συνήθως πιο φιλόξενο είδος, επιτρέποντας την ανάπτυξη πολλών άλλων φυτών, φυλλοβόλων δέντρων και θάμνων. Θα συναντήσουμε έτσι οστριές, γάβρους, κράταιγους, αγριοτριανταφυλλιές, φουντουκιές και πολλά οπωροφόρα. Χάρη στους καρπούς της επίσης, τα δρυοδάση αποτελούν τον αγαπημένο βιότοπο πολλών ζώων, όπως η αρκούδα και το αγριογούρουνο αν και κάπως μακριά από το Γράμο, όλοι θυμόμαστε τα δρυοδάση όπου ο Δρούιδης μάζευε τα πολλά, σπάνια συστατικά του μαγικού ζωμού και ο Οβελίξ αγριογούρουνα! Εικόνα: βελανιδιά, φύλλο, βελανίδι 11. Φωλιές και γιατάκια: μια ματιά στα ιδιαίτερα διαμερίσματα 17
Ο χειμέριος λήθαργος Ο χειμέριος λήθαργος αποτελεί ένα μηχανισμό προσαρμογής της αρκούδας στις δύσκολες συνθήκες του χειμώνα. Για τρεις περίπου μήνες, ο οργανισμός της αρκούδας λειτουργεί σαν ένα κλειστό κύκλωμα, αφού δεν καταναλώνει τροφή και νερό και δεν παράγει κόπρανα ή ούρα, ενώ μειώνονται ταυτόχρονα η θερμοκρασία, ο ρυθμός της αναπνοής και οι καρδιακοί παλμοί. Η χειμερινή φωλιά Η φωλιά για το χειμερινό λήθαργο αποτελείται συνήθως από μία προφυλαγμένη τρύπα στο βράχο ή το έδαφος και καλύπτεται με ένα άνετο στρώμα από φύλλα, κλαδιά και μούσκλια, που λειτουργούν ως μονωτικά. Συνήθως η στενή είσοδος της φωλιάς σφραγίζεται από το χιόνι και στο εσωτερικό διαμορφώνεται ένα ιδιαίτερο μικροκλίμα. Σε προγράμματα παρακολούθησης που έχουν λάβει χώρα στην περιοχή, έχουν εντοπιστεί φωλιές σε μικρή απόσταση από το μονοπάτι. Αναπαραγωγή Σε αυτές τις προφυλαγμένες συνθήκες γεννιούνται και τα μικρά αρκουδάκια, το μέγεθος των οποίων φτάνει μόλις τα 400 γραμμάρια. Η εποχή του ζευγαρώματος ξεκινά από το Μάη, οπότε και τα αρσενικά καλύπτουν τεράστιες αποστάσεις αναζητώντας ταίρι. Τα έμβρυα ωστόσο αρχίζουν να αναπτύσσονται μόλις το φθινόπωρο, για να γεννηθούν στην καρδιά του χειμώνα. Την άνοιξη έχουν αναπτυχθεί ήδη αρκετά για να ακολουθήσουν τη μητέρα τους στις πρώτες εξορμήσεις και να ξεκινήσουν έτσι την εκπαίδευσή τους στο παιχνίδι της επιβίωσης. Θα μείνουν κοντά της για τα επόμενα 1,5 με 2 χρόνια. Τα καλοκαιρινά γιατάκια Η αρκούδα, για να προφυλαχθεί από τον άνθρωπο και από τη ζέστη (κυρίως το καλοκαίρι), προτιμά να κινείται κυρίως το σούρουπο, τα βράδυ και το ξημέρωμα. Τις υπόλοιπες ώρες αναζητά ήσυχες, προφυλαγμένες γωνιές, κάτω συνήθως από μεγάλους θάμνους ή δέντρα. Κατά μήκος του μονοπατιού, παρατηρώντας τα πατημένα χόρτα, μπορούμε να εντοπίσουμε τέτοια σημεία, γνωστά ως «γιατάκια». Εικόνα: αρκουδάκι, θάμνος 12. Ανοιχτό λιβάδι Η προσοχή των επισκεπτών στα βουνά στρέφεται συνήθως στα μεγάλα και βαθειά δάση. Τα ορεινά λιβάδια όμως, οι μικρές ορεινές καλλιέργειες και τα ξέφωτα αποτελούν επίσης αναπόσπαστο μέρος του οικολογικού μωσαϊκού του Γράμου. Εδώ θα συναντήσουμε μία σειρά από δέντρα, θάμνους και ποώδη φυτά που αδυνατούν να αναπτυχθούν στο σκοτεινό υποόροφο των δασών ρίχνοντας μια ματιά γύρω μας θα δούμε κέδρους, αγριοτριανταφυλλιές, μηλιές, αλλά και πολλά αγριολούλουδα. Η ποικιλία αυτή προσφέρει τροφή σε μικρά και μεγάλα φυτοφάγα θηλαστικά, όπως ο λαγός, αλλά και σε έντομα, ερπετά, χελώνες και μικροπούλια. Εδώ επίσης κυνηγούν τα μεγάλα αρπακτικά, όπως ο Χρυσαετός, που δεν μπορούν να ελιχθούν ανάμεσα στα κλαδιά των δέντρων, εδώ αναζητούν τροφή κι οι αρκούδες, αναποδογυρίζοντας πέτρες και τρώγοντας ρίζες και χορτάρι. 18
Μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες, οι βοσκοί και τα κοπάδια της περιοχής είχαν διαμορφώσει εκτενή βοσκολίβαδα για την καλοκαιρινή τους βοσκή. Με τον περιορισμό της ορεινής εκτατικής κτηνοτροφίας τα περισσότερα από αυτά έχουν δασωθεί, περιορίζοντας την ποικιλομορφία του τοπίου. Εικόνα: θάμνος, χρυσαετός, αγριολούλουδο 13. Αλιάκμονας Ο Αλιάκμονας, ο μεγαλύτερος σε μήκος ελληνικός ποταμός, γεννιέται μέσα από δεκάδες πηγές στα αλπικά λιβάδια του Γράμου, κάτω ακριβώς από την κορυφογραμμή. Αμέσως μετά εισέρχεται στο φαράγγι Καταφίκι, κυλά μέσα από παραποτάμια δάση και παλιούς οπωρώνες, ενώνεται με άλλα ρέματα της περιοχής, για να φτάσει εδώ, στο φαράγγι του Νεστορίου. Στο σημείο αυτό, ανάμεσα στους κάθετους γκρεμούς και τα δέντρα του παραποτάμιου δάσους, λαμβάνει χώρα και το ετήσιο River Party του Νεστορίου, φιλοξενώντας σημαντικές μουσικές μπάντες και χιλιάδες επισκέπτες. Στη συνέχεια, ο Αλιάκμονας ποτίζει τους νομούς Καστοριάς, Γρεβενών, Κοζάνης, Ημαθίας και Πιερίας, προτού καταλήξει στο Θερμαϊκό, όπου και σχηματίζει μαζί με το Λουδία και τον Αξιό έναν εκτενές υγρότοπο. Το συνολικό μήκος του φτάνει τα 297 χλμ., αν και μεγάλα τμήματά του έχουν μετασχηματιστεί με συνεχή φράγματα σε τεχνητούς ταμιευτήρες. Τα καθαρά νερά του Αλιάκμονα και των άλλων ρεμάτων του Γράμου προσφέρουν καταφύγιο σε 15 είδη ψαριών, όπως πέστροφες, τσιρώνια, γουρουνομύτες, γυφτόψαρα, χέλια κα. Εδώ θα συναντήσουμε επίσης ένα υγιή πληθυσμό από βίδρες, ενώ η μόνιμη ροή του ποταμού αποτελεί αναγκαίο πόρο για πολλά ακόμα είδη. Τα ίδια νερά προσφέρονται ακόμα για μπάνιο, βόλτες κι αναψυχή. Από το ίδιο βουνό, στην πλευρά των Ιωαννίνων, πηγάζει ακόμα ο ποταμός Σαραντάπορος, ενώ εδώ θα συναντήσουμε και δύο σπάνιες για τα ελληνικά δεδομένα αλπικές λίμνες, τη Γκιστόβα και τα Μουτσάλια. Εικόνα: Αλιάκμονας 19
Παράρτημα ΙΙΙ: Έντυπο Yλικό τεκμηρίωσης Ανακοίνωση για την πρόσκληση εθελοντών: ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΚΑΛΛΙΣΤΩ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 Το μονοπάτι της αρκούδας Από τις 11 ως τις 25 Αυγούστου η «Καλλιστώ» μαζί με τους εθελοντές και τους εθελόντριές της θα βρεθεί ξανά στο Γράμο, σε μία ακόμα προσπάθεια εθελοντικής προσφοράς στη σημαντική αυτή προστατευόμενη περιοχή. Σκοπός του φετινού προγράμματος εθελοντισμού είναι η χάραξη, ο ήπιος καθαρισμός και η σήμανση ενός θεματικού μονοπατιού για την αρκούδα, γύρω από το Νεστόριο του Νομού Καστοριάς. Το μονοπάτι θα αναδεικνύει τη σημασία και τις οικολογικές απαιτήσεις του είδους, δίνοντας έμφαση στους όρους συνύπαρξης της αρκούδας με τον άνθρωπο στην περιοχή του έργου. Η ομάδα των στελεχών και των εθελοντών θα σκεφθεί και προτείνει επίσης τρόπους αξιοποίησης του μονοπατιού για περιβαλλοντική εκπαίδευση και ενημέρωση. Παράλληλα, οι εθελοντές θα συμμετέχουν και σε άλλες χρήσιμες δράσεις, όπως ο καθαρισμός των ειδικών σημάτων που έχουν τοποθετηθεί στο επαρχιακό δίκτυο του Νομού για να αποτρέπουν τη διέλευση των αρκούδων και τα συνεπαγόμενα ατυχήματα, ενώ τις αμέσως προηγούμενες ημέρες (9 και 10 Αυγούστου), αλλά και σε περιηγήσεις στη φύση και την ιστορία της περιοχής. Μέσα από τη συμμετοχή τους, οι εθελοντές θα έχουν έτσι την ευκαιρία να γνωρίσουν ένα από τα σημαντικότερα και πιο ιστορικά βουνά της Ελλάδας, να ζήσουν λίγες ημέρες στο Νεστόριο και να επισκεφθούν τα άλλα χωριά του Γράμου, να αποκτήσουν γνώσεις και εμπειρίες για την βιολογία και την οικολογία της αρκούδας, αλλά και να συζητήσουν με την τοπική κοινωνία για τους όρους συνύπαρξης της αρκούδας με τον άνθρωπο. Χρήσιμες πληροφορίες για τους συμμετέχοντες: Ποιοι/ες μπορούν να συμμετέχουν; Στο πρόγραμμα μπορούν να συμμετάσχουν όλοι όσοι είναι άνω των 18 ετών, ανεξαρτήτως γνώσεων ή σωματικών δυνατοτήτων. Μόνη προϋπόθεση η διάθεση για συμμετοχή και συνεργασία, αλλά και η έγκαιρη δήλωση συμμετοχής, αφού οι θέσεις είναι περιορισμένες! 20
Πότε θα γίνει το πρόγραμμα; Η δράση θα υλοποιηθεί σε δύο περιόδους της μίας εβδομάδας, 11-18 και 18-25 Αυγούστου. Σε κάθε περίοδο θα συμμετέχουν ως 8 εθελοντές. Κάθε εθελοντής/τρια μπορεί να μείνει μία ή δύο περιόδους, ανάλογα με την πλήρωση των θέσεων. Που μένουμε; Η ομάδα θα φιλοξενηθεί σε ξενώνα στην περιοχή παρέμβασης. Τι τρώμε; Μαγειρεύουμε στους χώρους όπου φιλοξενούμαστε ενώ κάποια από τα γεύματα μας γίνονται σε ταβέρνες της περιοχής. Ποια η οικονομική συνεισφορά των εθελοντών και εθελοντριών; Η συμμετοχή στο πρόγραμμα είναι δωρεάν. Αποτελεί ωστόσο προϋπόθεση οι εθελοντές και οι εθελόντριες να αποτελούν υποστηρικτές της «Καλλιστώ», πληρώνοντας και την αντίστοιχη ετήσια συνδρομή (30 για φοιτητές/άνεργους 40 για εργαζόμενους). Το ποσό αυτό καλύπτει και μέρος των εξόδων διατροφής. Πως είναι μια μέρα στο πρόγραμμα; Ξυπνάμε το πρωί και παίρνουμε πρωινό όλοι μαζί, συντονιζόμαστε και γίνεται μια μικρή εκπαίδευση που αφορά στις εργασίες που θα αναλάβουμε κατά τη διάρκεια της ημέρας. Χωρίζονται οι ομάδες και ξεκινάμε τις δραστηριότητες. Κάθε μέρα, μία ομάδα θα εργάζεται στο μονοπάτι. Μετά την επιστροφή, το πρόγραμμα είναι ελεύθερο, ενώ το βράδυ όλη η ομάδα θα γευματίζει μαζί στον ξενώνα ή σε ταβέρνα. Κάποιες ημέρες μία άλλη ομάδα θα αναχωρεί για τον καθαρισμό στο οδικό δίκτυο, ενώ άλλες ημέρες θα αφιερωθούν ολόκληρες σε περιηγήσεις στην περιοχή. Το ακριβές ημερήσιο πρόγραμμα των δραστηριοτήτων θα διαμορφωθεί με την έναρξη του προγράμματος και θα συζητηθεί την πρώτη ημέρα. Τι φοράμε; Χρειάζεται να έχουμε μαζί μας ρούχα τόσο καλοκαιρινά όσο και πιο ζεστά, μη ξεχνάμε ότι στο βουνό έχει δροσούλα ή και κρύο. Είναι αναγκαίο να έχουμε μακριά παντελόνια, κλειστά παπούτσια (κατά προτίμηση μποτάκια - ορειβατικά), μακριμάνικα μπλουζάκια μαζί μας (ιδανικό είναι το μάλλινο πουκάμισο). Σημειώνουμε ακόμα ότι την ευθύνη για το συντονισμό, την εκπαίδευση, την κίνηση στο πεδίο και την οδήγηση των οχημάτων την έχουν τα στελέχη και ο συντονιστής του προγράμματος. Σκοπός μας είναι ωστόσο η όσο το δυνατό πιο συμμετοχική και συλλογική διαμόρφωση του προγράμματος, των δραστηριοτήτων και των αποτελεσμάτων. Το φετινό καλοκαιρινό εθελοντικό πρόγραμμα της ΚΑΛΛΙΣΤΩΣ υλοποιείται στο πλαίσιο του έργου «EcotourismTrails» - «Differentiation of tourist product: Eco-tourism trails in the cross-border area for the promotion of alternative tourism» στο οποίο μετέχει η ΚΑΛΛΙΣΤΩ, σε συνεργασία με το Δήμο Νεστορίου και το Δήμο Κορυτσάς. Ο γενικός στόχος του έργου EcoTrails είναι η ανάπτυξη του οικολογικού τουρισμού και η προώθηση των πλούσιων φυσικών και πολιτιστικών πόρων της περιοχής μέσω της ανάδειξης της άγριας πανίδας, ως μέσο για την ενίσχυση των εναλλακτικών μορφών τουρισμού αλλά και της οικονομικής ανάπτυξης των ορεινών κοινοτήτων. 21
Δηλώσεις συμμετοχής στο πρόγραμμα στο: volunteers@callisto.gr Για περισσότερες πληροφορίες: Νίκος Νικήσιανης 2310 252530/ 6976629310 Τμήμα Εθελοντισμού «ΚΑΛΛΙΣΤΩ» Ηλιάνα Μπουσιάκη Υπεύθυνη Τύπου και Επικοινωνίας «ΚΑΛΛΙΣΤΩ» 6972694147 22
Παράρτημα ΙV: Επιλεγμένο φωτογραφικό υλικό τεκμηρίωσης Στη συνέχεια παρατίθενται επιλεγμένες φωτογραφίες από τη δραστηριότητα της ομάδας εθελοντών. Περισσότερο φωτογραφικό υλικό επισυνάπτεται με το παρόν παραδοτέο ως ηλεκτρονικό αρχείο. 1. Ξεκινώντας το μονοπάτι, την πρώτη ημέρα του προγράμματος 2. Η ομάδα εν ώρα (εθελοντικής) εργασίας 23
3. Στη δουλειά 4. Κόβοντας τα κλαδιά και τους θάμνους που έκλειναν το μονοπάτι 24
5. Πρόχειρη σήμανση, μέχρι την τοποθέτηση των πινακίδων 6. Μοιράζοντας τα εργαλεία, για μια ακόμα μέρα δουλειάς 25
7. Διάλλειμα για νερό και φαγητό στη βρύση 8. Πατημασιές, πηγές τροφοδοσίας, κόπρανα και άλλα ίχνη σηματοδοτούν τη συχνή παρουσία της αρκούδας και άλλων ζώων σε όλο το μήκος του μονοπατιού 26
9. Τελευταία ημέρα δουλειάς. Το μονοπάτι καθάρισε! 27