Βιομησανική Ανάπηςξη και Πεπιβάλλον Βλυσίδης Απόστολος Καθηγητής ΕΜΠ Σχολή Χημικών Μηχανικών, ΕΜΠ avlys@tee.gr Άδεια Χπήζηρ Το παρόν εκπαιδεσηικό σλικό σπόκειηαι ζε άδειες τρήζης Creative Commons. Για εκπαιδεσηικό σλικό, όπως εικόνες, ποσ σπόκειηαι ζε άδεια τρήζης άλλοσ ηύποσ, ασηή πρέπει να αναθέρεηαι ρηηώς.
Τι είναι η βιομηχανία; Είναι η παραγωγή ενός αγαθού ύή μιας υπηρεσίας στα πλαίσια μιας δεδομένης οικονομίας και είναι συνώνυμη με την έννοια της δευτερογενούς παραγωγής και μεταποίησης ηςα υλών 1
Εξέλιξη της βιομηχανίας στην Ελλάδα 1838 Διάταγμα Όθωνος «περί συστάσεως επιτροπής εμψύχωσης της βιομηχανίας 1846 ιδρύεται στον Πειραιά το πρώτο μεταξοκλωστήριο 1860-6767 λειτουργούν 22 μηχανοκίνητα εργοστάσια ισχύος 290 ΗΡ 1867-75 λειτουργούν 95 ατμοκίνητα εργοστάσια ισχύος 1967 ΗΡ 1874 αρχίζει η κατασκευή σιδηροδρόμων επί Χαρίλαου Τρικούπη 1875 μεταλλεία Λαυρίου με βιομηχανική υποδομή 1400 ΗΡ 1876 Ίδρυση κλωστοϋφαντουργείων ΡΕΤΣΙΝΑ 4500 ΗΡ 1876-92 Ίδρυση βιομηχανιών στην Πάτρα και στη Σύρο 2200ΗΡ 1897 Η συνολική βιομηχανική ισχύς ανέρχεται στα 10000 ΗΡ 1895 Πτώχευση και ανακοπή της βιομηχανικής ανάπτυξης 1900 Έναρξη και πάλι της βιομηχανικής ανάπτυξης με αποκορύφωση το 1915 επί κυβερνήσεως Ελ. Βενιζέλου 1920 απογράφονται 2850 βιοτεχνίες-βιομηχανίες άνω των 5 εργατών με συνολική ισχύ 110000 ΗΡ Εξέλιξη της βιομηχανίας στην Ελλάδα 1922 Μικρασιατική καταστροφή- μικρή ανακοπή της βιομηχανικής ανάπτυξης 1926 ιδρύονται 380 νέες βιομηχανίες ισχύος 10500 ΗΡ 1926-30 ιδρύονται 638 νέα εργοστάσια ισχύος 21000 ΗΡ 1930 λειτουργούν συνολικά 4000 εργοστάσια ισχύος 150000 ΗΡ ενώ οι βιομηχανικοί εργάτες ανέρχονται σε 110000 1929-31 παγκόσμια οικονομική κρίση 1939 λειτουργούν 4700 εργοστάσια ισχύος 170000 ΗΡ 1941-44 2 ος παγκόσμιος πόλεμος. Ελάττωση βιομηχανικής παραγωγής κατά 70% του 1939 1939 1943 Παραγωγή βαμβακερών νημάτων τόννοι 16.200 1.600 Παραγωγή τσιμέντου» 343.000 80.000 Παραγωγή θειικού όξέος» 73.800 Παραγωγή χημικών λιπασμάτων» 124.000 Εισαγωγή πετρελαίου DIESEL» 276.000 18.500 Εισαγωγή γαιανθράκων» 811.000 26.000 2
Εξέλιξη της βιομηχανίας στην Ελλάδα 1950-75 Ραγδαία ανάπτυξη της βιομηχανίας και σε κλάδους βαριάς βιομηχανίας όπως χαλυβουργία, αλουμινίου, τσιμέντου 1950 1955 1960 1965 1970 1975 Τσιμέντο χιλ. τόννοι 395 1.125 1.637 3.193 4.930 7.780 Χημικά λιπάσματα χιλ. τόννοι 100 256 330 365 1.300 1.500 'Αλουμίνιο + άλουμίνα χιλ. τόννοι 6 400 700 Σιδηρομεταλλουργία χιλ. τόννοι 70 180 250 362 1.075 1.700 Προϊόντα πετρελαίου χιλ. τόννοι - 15 1.700 1.750 4.270 10.960 'Εκκοκκισμένο βαμβάκι χιλ. τόννοι 55 60 60 75 110 120 Τρόφιμα καί ποτά χιλ. τόννοι 900 1J20 1.250 1.500 2.100 2.350 'Ηλεκτρική ένέργεια έκατομ. ΚΒΩ 660 1.100 2J00 4.150 9.000 14.600 Ζάχαρη 95.000 173.000 180.000 1975-80 Συνεχίστηκε η ανάπτυξη της βιομηχανίας με υπιότερους ρυθμούς με αποκορύφωμα το 1980 το εισόδημα από την βιομηχανία και την βιοτεχνία αντιπροσώπευε το 28% του ΑΕΠ με 650000 απασχολούμενους 1980- μέχρι σήμερα Συνεχής πτώση της βιομηχανικής παραγωγής Κατανομή της αξίας των πωλήσεων, κατά κλάδο βιομηχανίας (2012) 3
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΙ ΤΟΜΕΙΣ Πρωτογενής τομέας: εξαγωγή πρώτων υλών όπως η εξόρυξη, η γεωργία, η αλιεία και η δασοκομία Δευτερογενής τομέας: μεταποίηση α υλών για παραγωγή αγαθών και κατασκευή έργων Τριτογενής τομέας: υπηρεσίες (όπως η νομική ή η ιατρική ή ο τουρισμός) και η διανομή των αγαθών Τεταρτογενής τομέας: σχετικά νέος τύπος της γνωστικής βιομηχανίας που εστιάζει στην τεχνολογική έρευνα και την καινοτομία Εξέλιξη συμμετοχής τομέων στο ΑΕΠ (%) 100% 80% 60% 50% 63% 72.5% 78.9% 40% 20% 25% 26.5% 20.9% 17.9% 25% 10.5% 66% 6.6% 32% 3.2% 1980 1990 2000 2010 Τριτογενής τομέας: Παροχή υπηρεσιών Δευτερογενής τομέας: Βιομηχανία Πρωτογενής τομέας: Γεωργία, Δασοκομία, Αλιεία 4
Δείκτης βιομηχανικής παραγωγής καταγράφει την εξέλιξη της προστιθέμενης αξίας κόστους των συντελεστών παραγωγής, σε σταθερές τιμές. Ονομασία κλάδου Μεταβολή % 2012/11 2011/2010 ΓΕΝΙΚΟΣ ΔΕΙΚΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ - 13,1-4,1 ΟΡΥΧΕΙΑ - ΛΑΤΟΜΕΙΑ - 22,3 1,9 Εξόρυξη άνθρακα και λιγνίτη - 28,1-7,2 Άντληση αργού πετρελαίου και φυσικού αερίου - 48,7 135,33 Εξόρυξη μεταλλούχων μεταλλευμάτων 10,2 41,8 Άλλες εξορυκτικές και λατομικές δραστηριότητες - 16,8 8,6 ΜΕΤΑΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ - 12,2-2,7 Τρόφιμα - 4,8-2,2 Ποτά -8,2-7,8 Καπνός 20,5-23,6 Κλωστοϋφαντουργικές ύλες - 17,7-14,1 Είδη ένδυσης - 23,5-32,9 Δέρματα - είδη υπόδησης 21,2-65,6 Ξύλο και φελλός 11,8 5,6 Χαρτί και προϊόντα από χαρτί - 14,8 2,3 Εκτυπώσεις και αναπαραγωγή προεγγεγραμμένων μέσων -15,2-12,6 Παράγωγα πετρελαίου και άνθρακα - 25,9 15,9 Χημικά προϊόντα - 12,9 3,2 Βασικά φαρμακευτικά προϊόντα και σκευάσματα - 10,5 6,8 Προϊόντα από ελαστική και πλαστική ύλη - 8,4-11,9 Μη μεταλλικά ορυκτά - 39,0-10,6 Βασικά μέταλλα 11,5 14,4 Κατασκευή μεταλλικών προϊόντων - 9,8-5,3 Δείκτης βιομηχανικής παραγωγής (συνέχεια) Ονομασία κλάδου Μεταβολή % 2012/2011 2011/2010 Ηλεκτρονικοί υπολογιστές, ηλεκτρονικά και οπτικά προϊόντα ο,4-24,6 Ηλεκτρολογικός εξοπλισμός -13,4 3,1 Μηχανήματα και είδη εξοπλισμού -10,2 5,3 Μηχανοκίνητα οχήματα, ρυμουλκούμενα, ημιρυμουλκούμενα -64,6-11,5 Λοιπός εξοπλισμός μεταφορών - 21,8-46,5 'Επιπλα -20,8-11,2 Άλλες μεταποιητικές δραστηριότητες -15,3-13,2 Επισκευή και εγκατάσταση μηχανημάτων και εξοπλισμού -4,1-21,1 ΗΛΕΚΤΡΙΣΜΟΣ -15,7 -ιο,5 Παραγωγή και διανομή ηλεκτρικού ρεύματος -15,7 -ιο,5 ΠΑΡΟΧΗ ΝΕΡΟΥ -4,6-1,4 Επεξεργασία και παροχή φυσικού νερού -4,6-1,4 5
Η κατάσταση της ελληνικής βιομηχανίας H ελληνική βιομηχανία, ως σύνολο, με βάση τα εταιρικά αποτελέσματα, το 2012, όπως και το 2011 κατέγραψε επιδείνωση της λειτουργικής κερδοφορίας και υψηλές ζημιές. Η πτώση του όγκου παραγωγής, σε συνδυασμό με τη διόγκωση του χρηματοοικονομικού κόστους, αντιστάθμισαν τα οφέλη ανταγωνιστικότητας που προκάλεσαν η μείωση του κόστους εργασίας ανά μονάδα προϊόντος και τα μέτρα περιστολής των δαπανών και αναδιάρθρωσης των επιχειρήσεων. Η παραγωγικότητα της εργασίας στον δευτερογενή τομέα εκτιμάται ότι βελτιώθηκε κατά 4,6% το 2011. Επίσης, εκτιμάται ότι η ανταγωνιστικότητα έναντι των εταίρων στη ζώνη του ευρώ, βάσει του σχετικού κόστους εργασίας, βελτιώθηκε κατά 3,5% Ο μεταποιητικός βιομηχανικός τομέας, ως σύνολο, με βάση τα εταιρικά αποτελέσματα του έτους 2012, παρουσιάζει μεγάλου ύψους ζημιές. Τι είναι βιομηχανική ανάπτυξη Η ανάπτυξη δραστηριοτήτων που συμβάλουν στην οικονομική μεγέθυνση μιας περιφέρειας δηλαδή την αύξηση της παραγωγής αγαθών και/ή υπηρεσιών (ανθρωπογενές κεφάλαιο) μέσα στα πεπερασμένα πλαίσια των δυνατοτήτων της βιόσφαιρας της περιφέρειας αυτής (φυσικό κεφάλαιο) 6
Μοντέλα ανάπτυξης χαρακτήρας ισοζυγίου συναλλαγών τριτογενής τομέας χαρακτήρας ισοζυγίου συναλλαγών τριτογενής τομέας δευτερογενής τομέας δευτερογενής τομέας πρωτογενής τομέας πρωτογενής τομέας μοντέλο μακροπρόθεσμης ανάπτυξης μοντέλο βραχυπρόθεσμης (ευκαιριακής) ανάπτυξης Μοντέλο περιφερειακής ανάπτυξης 7
Μπορεί η ίδρυση μιας βιομηχανικής δραστηριότητας να επιφέρει αρνητική ανάπτυξη; Αυτό εξαρτάται από την μετακίνηση της «χρησιμότητας» που θα προκύψει από την ίδρυση της δραστηριότητας αυτής μέσα στα πλαίσια που καθορίζουν οι καμπύλες οριακής χρησιμότητας και αντι-χρησιμότητας που έχουν καθοριστεί από την περιφέρεια κατόπιν μελέτης Οριακή χρησιμότητα ορίζεται ως το πόσες ανάγκες ικανοποιούνται όταν η κατανάλωση ή παραγωγή συγκεκριμένης ποσότητας αγαθών αυξάνεται κατά μία μονάδα Οριακή αντι-χρησιμότητα ορίζεται ως το πόσες πρόσθετες θυσίες χρειάζονται για να πραγματοποιηθεί κάθε επι πλέον μονάδα κατανάλωσης ή παραγωγής Θετική και Αρνητική ανάπτυξη 8
Τι είναι η αειφόρος ανάπτυξη; Είναι η βιώσιμη ανάπτυξη που στοχεύει: -Στη χρήση όλων των φυσικών πόρων με τέτοιους ρυθμούς και με τέτοια τεχνολογία που τελικά να οδηγούν σε επίπεδα αποβλήτων που μπορούν να απορροφηθούν από το οικοσύστημα της περιφέρειας -Η εκμετάλλευση των ανανεώσιμων φυσικών πόρων να γίνεται με ρυθμούς που δεν θα υπερβαίνουν την ικανότητα του οικοσυστήματος να τους αναγεννά -Η εξάντληση των μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων να γίνεται με ρυθμό που δεν υπερβαίνει τον ρυθμό ανάπτυξης ανανεώσιμων υποκατάστατων Η Θετική ανάπτυξη συνεπάγεται και αύξηση της ευημερίας της περιφέρειας; Συνήθως η αύξηση του Ακαθάριστου Παραγόμενου Προϊόντος μιας περιοχής αποτελεί και τον δείκτη ανάπτυξης της. Όμως ο δείκτης αυτός δεν ταυτίζεται και με το δείκτη ευημερίας της περιοχής. Διότι σ αυτόν δεν περιλαμβάνεται η απόσβεση του ανθρωπογενούς κεφαλαίου (δρόμοι, εργοστάσια, κλπ) επίσης δεν περιλαμβάνεται η εξάντληση του φυσικού κεφαλαίου (ψάρια, ορυκτά καύσιμα κ.ά) καθώς επίσης και οι δαπάνες περιβαλλοντικής προστασίας. Όσο η θετική ανάπτυξη προσεγγίζει την αειφορία τόσο και η ευημερία της περιφέρειας είναι πραγματική και μόνιμη Η δίκαιη κατανομή του πλούτου στους πολίτες της περιφέρειας που παράγεται από την αύξηση της ευημερίας λόγο θετικής αειφόρου ανάπτυξης είναι θέμα πολιτικής διαχείρισης. 9
Μοντέλο βιομηχανικής ανάπτυξης στο απώτερο παρελθόν Μοντέλο βιομηχανικής ανάπτυξης στο πρόσφατο παρελθόν 10
αρχή «καθαρών» βιομηχανιών Ολοκληρωμένο μοντέλο βιομηχανικής ανάπτυξης στο παρόν 11
«Κλαδικές Μελέτες IPPC» Το ΥΠΕΧΩΔΕ, έχει εκδώσει, μη δεσμευτικές κατευθύνσεις για τον καθορισμό των Βέλτιστων Διαθέσιμων Τεχνικών (ΒΔΤ) ανά κλάδο δραστηριότητας, ο οποίος εμπίπτει στην Οδηγία IPPC. Από το 2001 έχουν ολοκληρωθεί οι «κλαδικές μελέτες IPPC», οι οποίες περιγράφουν τους διαφόρους κλάδους (έργα και δραστηριότητες), οι οποίοι υπάγονται στην Οδηγία IPPC, και περιλαμβάνουν κατευθυντήριες οδηγίες για την εφαρμογή των ΒΔΤ σε κάθε κλάδο ξεχωριστά. Μοντέλο βιομηχανικής ανάπτυξης στο μέλλον Πιστωτικές μονάδες παραγωγής, εξοικονόμησης και χρήσης ενέργειας. Καθιέρωσης «πράσινης ενέργειας» Πιστωτικές μονάδες συνολικής περιβαλλοντικής ρύπανσης. Καθιέρωση «πράσινου προϊόντος» Πιστωτικές μονάδες εξάντλησης φυσικών πόρων Πιστωτικές μονάδες αειφορίας. Καθιέρωση «πράσινης» βιομηχανίας Ολοκληρωμένες λύσεις ανάπτυξης και περιβαλλοντικών επιπτώσεων στην περιφέρεια. Καθιέρωση «πράσινης» περιφέρειας. 12
Συμπερασματικά -Μπορεί να έχουμε αρνητική ανάπτυξη της περιφέρειας παρ όλη την ανάπτυξη αγαθών και υπηρεσιών (δραστηριοτήτων) σ αυτήν. Στην περίπτωση αυτή κατά κανόνα την πληρώνει το περιβάλλον και οι φυσικοί πόροι - Μπορεί να έχουμε θετική ανάπτυξη της περιφέρειας αλλά με ημερομηνία λήξεως. Όσο πιο μακριά είμαστε από την αειφόρο ανάπτυξη τόσο η ημερομηνία λήξεως είναι πιο κοντά. -Η παραγωγή πλούτου στη περιφέρεια μπορεί να επιτευχθεί είτε με θετική (οικονομική μεγέθυνση) είτε με αρνητική ανάπτυξη (αντιοικονομική μεγέθυνση). - Η ευημερία της περιφέρειας μπορεί και να μην έχει σχέση με τη θετική ανάπτυξη αν η τελευταία δεν συνδέεται με την αειφορία 13
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδεσηικό σλικό έτει αναπηστθεί ζηα πλαίζια ηοσ εκπαιδεσηικού έργοσ ηοσ διδάζκονηα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έτει τρημαηοδοηήζει μόνο ηη αναδιαμόρθωζη ηοσ εκπαιδεσηικού σλικού. Το έργο σλοποιείηαι ζηο πλαίζιο ηοσ Επιτειρηζιακού Προγράμμαηος «Εκπαίδεσζη και Δια Βίοσ Μάθηζη» και ζσγτρημαηοδοηείηαι από ηην Εσρωπαϊκή Ένωζη (Εσρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόροσς.