πδ Περιοδική ἔκδοση Ἱ. Μητροπόλεως Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου Ἔτος 7 ο (2014) Τεῦχος 18 ο Πνευματική Διακονία Ἀφιέρωμα: Β Διεθνές Συνέδριο Κυπριακῆς Ἁγιολογίας
Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Ἀφιέρωμα: Β Διεθνές Συνέδριο Κυπριακῆς Ἁγιολογίας ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 1 Ἐνιαία Περίληψη Εἰσηγήσεων Β Διεθνοῦς Συνεδρίου Κυπριακῆς Ἁγιολογίας.... 5 Ἡ παροῦσα καί ἐπιστρέφουσα Ἁγία. Ἡ Ἁγία Φωτεινή τῆς Καρπασίας, Μαρίνας Κολοβοπούλου....62 Τό πάθος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ στό Εὐαγγέλιο τοῦ Μάρκου\ Ἀρχιμ. Αὐγουστίνου Κκαρᾶ...69 ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ Ἀκολουθία Ἐπιταφίου στόν Ἱ.Ν. Ἁγίου Γεωργίου Ἐξορινοῦ Ἀμμοχώστου...86 Ὑποδοχή Τιμίου Σταυροῦ Ἀπολλώνων Ρόδου...88 Χειροτονίες κληρικῶν...90 Κατάθεση θεμελίου λίθου Πνευματικοῦ Κέντρου Ἱ.Ν. Ἁγίου Δημητρίου Παραλιμνίου...92 Πνευματική Διακονία Περιοδική Ἔκδοση τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κωνσταντίας - Ἀμμοχώστου Ἔτος 7 ο (2014), Τεῦχος 18 ο Ἐκδότης: Γραφεῖο Πνευματικῆς Διακονίας Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κωνσταντίας καὶ Ἀμμοχώστου. Συντακτική Ἐπιτροπή: Πανιερ. Μητροπολίτης Κωνσταντίας καὶ Ἀμμοχώστου κ. Βασίλειος, Καθ. Θεόδωρος Γιάγκου, Δρ Γεώργιος Κάκκουρας, Ἀρχιμ. Αὐγουστῖνος Κκαρᾶς, Πρωτ. Χριστόδουλος Χρ. Χριστοδούλου, κ. Ρένος Κωνσταντίνου, Ἠλιάνα Κάουρα, θεολόγοι καί Λαζάρω Παναγιώτου, φιλόλογος. Ἐξώφυλλο: Ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος: τοιχογραφία ἀπό τόν Ἱερό Ναό Ἁγίου Νικολάου τῆς Στέγης (14 ος αἰ.), Κακοπετριά. Ὀπισθόφυλλο: Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος: τοιχογραφία ἀπό τήν Ἐγκλείστρα τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου (12 ος αἰ.), Πάφος. (Φωτογραφίες: Γιῶργος Κάκκουρας) πδ Ἐκτύπωση: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΥΠΡΗΣ - Καραϊσκάκη 29, 143 43 Νέα Χαλκηδόνα, Τηλ. +30 210 8542020, www.skypris.gr ISSN 1986-2377 (print) ISSN 1986-2385 (online)
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Ἀφιέρωμα: Β Διεθνές Συνέδριο Κυπριακῆς Ἁγιολογίας Τό παρόν τεῦχος εἶναι ἀφιερωμένο στό Β Διεθνές Ἁγιολογικό Συνέδριο μέ γενικό θέμα: «Ἀπό τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο στόν Ἅγιο Νεόφυτο τόν Ἔγκλειστο (4 ος - 12 ος αἰ.)». Τό ἐνδιαφέρον αὐτό Συνέδριο πραγματοποιήθηκε μέ ἰδιαίτερη ἐπιτυχία στό Συνοδικό τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου στό Παραλίμνι ἀπό τίς 13 μέχρι καί τίς 15 Φεβρουαρίου 2014. Εἰσηγητές στό Συνέδριο ἦταν ἐπίλεκτοι ἀκαδημαϊκοί καί ἐπιστήμονες ἀπό τήν Κύπρο, τήν Ἑλλάδα, τή Γεωργία, τή Γερμανία καί ἄλλες χῶρες. Ἀξίζει νά ἐπισημανθεῖ ὅτι ὅλοι ἀνεξαιρέτως οἱ ὁμιλητές μέ τόν ἰδιαίτερο ζῆλο πού τούς χαρακτηρίζει προχώρησαν τήν ἔρευνα γύρω ἀπό τήν Κυπριακή Ἁγιολογία ἕνα βῆμα πρός τά ἐμπρός. Στό Συνέδριο συμμετεῖχαν κληρικοί, ἀκαδημαϊκοί, ἐκπαιδευτικοί, ἐπιστήμονες, φοιτητές, καθώς καί πολλοί κάτοικοι τῆς ἐλεύθερης περιοχῆς Ἀμμοχώστου, ἀλλά καί ἀπό τήν ὑπόλοιπη Κύπρο. Στό πρῶτο μέρος τοῦ παρόντος τεύχους περιέχονται οἱ περιλήψεις τῶν εἰσηγήσεων σέ ἑνιαία μορφή. Πρέπει νά ἐπισημανθεῖ ὅτι οἱ ὁμιλητές ἑτοίμασαν οἱ ἴδιοι τίς περιληπτικές ἀποδόσεις τῶν εἰσηγήσεών τους ἤ ἡ ἴδια ἡ Συντακτική Ἐπιτροπή ἀνέλαβε τό ἔργο αὐτό μετά ἀπό τήν ἔγκριση τῶν ἴδιων τῶν εἰσηγητῶν. Οἱ εἰσηγήσεις ἀποτελοῦν σαφῶς χρήσιμο ἐργαλεῖο γιά τούς ἀναγνῶστες μας, οὕτως ὥστε νά ἔρθουν σέ ἐπαφή μέ ἄγνωστες πτυχές τῆς Κυπριακῆς Ἁγιολογίας. Ἡ Α Συνεδρία τοῦ Β Διεθνοῦς Συνεδρίου Ἁγιολογίας μέ γενικό θέμα: «Ὁ Ἅ- γιος Ἐπιφάνιος στήν ἐκκλησιαστική γραμματεία», περιελάμβανε τρεῖς εἰσηγήσεις. Ἡ πρώτη εἰσήγηση εἶχε ὡς θέμα: «The Vita of Saint Epiphanius in Georgian translation, ἀπό τίς Δρ Lela Khoperia καί Δρ Tinatin Tseradze. Ἡ δεύτερη εἰσήγηση εἶχε ὡς θέμα: «Πολυβίου ἐπισκόπου Ρινοκορούρων, «Εἰς τά ὑπόλοιπα τοῦ Βίου τοῦ Ἁγίου πατρός ἡμῶν Ἐπιφανίου». Μία ἀπόπειρα ρητορικῆς προσέγγισης τοῦ κειμένου», ἀπό τόν Δρ Χαράλαμπο Στεργιούλη. Ἡ τελευταία εἰσήγηση εἶχε ὡς θέμα: «Ἡ ἐπίδραση τῶν ἔργων τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου στήν ὑμνογραφία τῆς Ἐκκλησίας», ἀπό τόν Ἀρχιμανδρίτη καί Ἐπίκουρο Καθηγητή Θεολογίας Νικόδημο Σκρέττα-Πλεξίδα. Ἡ Β Συνεδρία μέ γενικό θέμα: «Κύπριοι Ἅγιοι καί συγγραφεῖς ἁγιολογικῶν ἔργων, 4 ος μέ 7 ος αἰώνας», περιλάμβανε τέσσερις εἰσηγήσεις. Ἡ κα Ἀντωνία Γιαννούλη, Ἀναπληρώτρια Καθηγήτρια, καί ἡ κα Μαρίνα Σταυρινίδου, ἐπιστημονική συνεργάτης, ἀνέπτυξαν τό θέμα: «Ἐλάσσονες Ἅγιοι τῆς Κύπρου (4 ος - 6 ος αἰ.) καί 1
ἡ ἀνέκδοτη ὑμνογραφία». Στή συνέχεια ὁ Καθηγητής Royal Holloway, ὁ Διευθυντής τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἰνστιτούτου Royal Holloway κ. Χαράλαμπος Δενδρινός καί ὁ Διδακτορικός Φοιτητής κ. Χρυσοβαλάντης Κυριάκου ἀνέπτυξαν τό θέμα: «The Encomium on St Barnabas by Alexander the Monk: ecclesiastical and imperial politics in sixth-century Byzantium». Ἀκολούθως ὁ Καθηγητής Βασίλειος Κατσαρός παρουσίασε τό θέμα: «Ὁ βίος τοῦ ἁγίου Γεωργίου τοῦ Χοζεβίτου ἀπό τόν μοναχό Ἀντώνιο (BHG 669): φιλολογική καί λογοτεχνική κριτική τοῦ ἔργου». Ἡ τελευταία εἰσήγηση τῆς Β Συνεδρίας ἦταν τοῦ Ἀναπληρωτῆ Καθηγητῆ Χρήστου Ἀραμπατζῆ μέ θέμα: «Ἡ Θεολογία τοῦ θαύματος στήν Κυπριακή Ἁγιολογία. Ἡ περίπτωση τῶν θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Θεράποντος». Ἡ Γ Συνεδρία μέ γενικό θέμα: «Ὁ Χρυσοῦς αἰών τῆς Κυπριακῆς Ἁγιολογικῆς Γραμματείας, Μέρος Α», περιελάμβανε τρεῖς εἰσηγήσεις. Ἡ πρώτη εἰσήγηση ἦταν τοῦ Καθηγητῆ Στέφανου Εὐθυμιάδη, μέ τίτλο: «Ἡ Κύπρος ὡς τόπος καί ὡς γεωγραφικός χῶρος στήν Κυπριακή Ἁγιολογία». Ἀκολούθησε ἡ εἰσήγηση τοῦ Δρ Andre Bingelli μέ τίτλο: «The «Narrationes» of Anastasius of Sinai and hagiological issues in Cyprus in 7th Century A.D.». Ἐν συνέχειᾳ ὁ Ἀρχαιολογικός Λειτουργός Α κ. Γιῶργος Φιλοθέου ἀνέπτυξε τό θέμα: «Ἅγιος Ἀθανάσιος Πεντασχοινίτης: Ἡ ἐπιβεβαίωση τῶν πηγῶν μέσα ἀπό τήν ἀρχαιολογική ἔρευνα». Ἡ Δ Συνεδρία μέ γενικό θέμα: «Ὁ Χρυσοῦς αἰών τῆς Κυπριακῆς Ἁγιολογικῆς Γραμματείας, Μέρος Β», περιελάμβανε τέσσερις εἰσηγήσεις. Ἡ πρώτη εἰσήγηση εἶχε ὡς θέμα: «Ὁ Βίος τοῦ ἁγίου Σπυρίδωνος Τριμυθοῦντος ἀπό τόν ἐπίσκοπο Πάφου Θεόδωρο, 665 μ.χ. (BHG 1647)», ἀπό τόν Καθηγητή κ. Κώστα Κωνσταντινίδη. Ἡ δεύτερη εἰσήγηση ἦταν τοῦ Ὁμότιμου Καθηγητῆ κ. Παναγιώτη Νικολόπουλου μέ θέμα: «Ὁ Βίος τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου Χρυσοστόμου ἀπό τόν ἐπίσκοπο Τριμυθοῦντος Θεόδωρο (BHG 872)». Ἀκολούθησε ἡ εἰσήγηση τῆς Δρ Μαρίας Λεοντσίνη μέ τίτλο: «Ἡ παρουσία τῶν Κυπρίων ἱεραρχῶν στήν Κωνσταντινούπολη τόν 7 ο αἰώνα: ἐκκλησιαστικό καί συγγραφικό ἔργο». Τελευταία εἰσήγηση τῆς Δ Συνεδρίας ἦταν τῆς Καθηγήτριας Brigitta Schrade μέ θέμα: «Sharing the holiness: Agia Napa and the byzantine-latin transfer of hagiography and iconography». Ἡ Ε Συνεδρία εἶχε ὡς γενικό θέμα: «Ὁ Χρυσοῦς αἰών τῆς Κυπριακῆς Ἁγιολογικῆς Γραμματείας, Μέρος Γ». Ἡ πρώτη εἰσήγηση ἦταν τῆς Δρ Χριστίνας Κάκκουρα μέ θέμα: «Ὁ ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντίας Ἀρκάδιος συντάκτης τοῦ Ἐγκωμίου τοῦ Ἁγίου Γεωργίου (BHG 684)». Ἡ ἑπόμενη εἰσήγηση ἦταν τοῦ Καθηγητῆ Ἀλέξανδρου Ἀλεξάκη, ὁ ὁποῖος ἀνέπτυξε τό θέμα: «Θεολογικές παρατηρήσεις στό ἁγιολογικό ἔργο τοῦ Λεοντίου Νεαπόλεως». Ἀκολούθως ὁ Λέκτορας κ. Δημοσθένης Στρατηγόπουλος παρουσίασε τό θέμα: «Ἀνέκδοτα ὑμνογραφικά κείμενα 2
πρός τιμήν τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Ἐλεήμονος». Τελευταία εἰσήγηση ἦταν τῆς Δρ Ἑλένης Προκοπίου μέ θέμα: «Φῶς ἐκ τῆς γης» γιά τόν Ἀμαθούσιο Πατριάρχη Ἀλεξανδρείας Ἅγιο Ἰωάννη Ἐλεήμονα». Ἡ ΣΤ Συνεδρία μέ θέμα: «Κυπριακή Ἁγιολογία ἀπό τόν 8 ο μέχρι τόν 12 ο αἰ.», περιελάμβανε στό σύνολό της τέσσερις εἰσηγήσεις. Ἡ πρώτη εἰσήγηση ἦταν τῆς Δρ Ἐλεωνόρας Κουντούρα-Γαλάκη, μέ θέμα: «Κυπριακή Ἁγιολογία κατά τήν περίοδο τῆς εἰκονομαχίας». Ἡ δεύτερη εἰσήγηση ἀπό τόν Ἐπίκουρο Καθηγητή Ἠλία Γιαρένη εἶχε ὡς θέμα: «Ὁ ἀνώνυμος βιογράφος τοῦ ἁγίου Δημητριανοῦ Χύτρων καί ἡ ἐπιστολή τοῦ Νικολάου Μυστικοῦ πρός τόν Χαλίφη τῆς Βαγδάτης». Ἑπόμενος ὁμιλητής ἦταν ὁ Καθηγητής Θεόδωρος Γιάγκου καί τό θέμα τῆς εἰσηγήσεώς του ἦταν: «Χρῆσις ἁγιολογικῶν κειμένων πού σχετίζονται μέ τήν Κύπρο στά ἔργα τοῦ Νίκωνος Μαυρορείτου». Ἡ τελευταία εἰσήγηση ἦταν τοῦ τέως Καθηγητῆ Βυζαντινῆς Ἀρχαιολογίας κ. Δημήτριου Τριανταφυλλόπουλου μέ θέμα: «Ὁ ἅγιος Προκόπιος στήν Κύπρο: ἱστορικά συμφραζόμενα καί ἀρχαιολογικά τεκμήρια». Ἡ Ζ Συνεδρία εἶχε ὡς γενικό θέμα: «Ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος». Ἡ πρώτη εἰσήγηση ἦταν τοῦ Ἀναπληρωτῆ Καθηγητῆ κ. Συμεών Πασχαλίδη, μέ θέμα: «Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος συντάκτης τῆς πρώτης Κυπριακῆς Ἁγιολογικῆς Συλλογῆς: πηγές, πρότυπα, πρωτοτυπία». Ἀκολούθησε ἡ εἰσήγηση τοῦ Ἀρχιμανδρίτη Δρ. Βενέδικτου Ἰωάννου μέ θέμα: «Ἡ ἔννοια τῆς ἁγιότητας στό ἔργο τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου». Τελευταία εἰσήγηση τῆς Ζ Συνεδρίας ἦταν τοῦ Καθηγητῆ Χρήστου Οἰκονόμου μέ θέμα: «Ὁ ἅγιος Νεόφυτος καί ὁ διάλογος περί ἁγιοποιήσεώς του». Ἡ Η Συνεδρία χωριζόταν σέ δύο μέρη. Τό Α Μέρος εἶχε ὡς θέμα: «Κυπρίες Ἁγίες». Πρώτη ὁμιλήτρια ἦταν ἡ Ἀναπληρώτρια Καθηγήτρια Σταυρούλα Κωνσταντίνου καί ἡ εἰσήγησή της εἶχε ὡς θέμα: «Ἡ γυναικεία ἁγιότητα: ἔλλειμα στήν Κυπριακή Ἁγιολογία;». Στή συνέχεια ὁ Δρ Γιῶργος Χριστοδούλου ἀνέπτυξε τό θέμα: «Ἡ Ἁγία Φωτεινή καί οἱ λοιπές Κυπρίες Ἁγίες». Τό Β Μέρος τῆς Η Συνεδρίας εἶχε ὡς θέμα: «Κυπριακός μοναχισμός». Πρῶτος εἰσηγητής ἦταν ὁ Δρ Γιῶργος Κάκκουρας καί ἡ εἰσήγησή του εἶχε ὡς θέμα: «Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Λαμπαδιστής: ἕνας ἰδιόρρυθμος μοναχός». Ἔπειτα ὁ Δρ Ἀνδρέας Φούλιας ἀνέπτυξε τό θέμα: «Ἀσκητήρια ἐπαρχίας Ἀμμοχώστου (4 ος - 12 ος αἰ.)». Ἡ Θ καί τελευταία Συνεδρία εἶχε ὡς θέμα: «Συναξάρια, Τυπικά, Πανηγύρεις καί Κυπριακή Ἁγιολογία». Πρῶτος εἰσηγητής ἦταν ὁ Πρωτοπρεσβύτερος καί Λέκτορας π. Χρυσόστομος Νάσσης, τοῦ ὁποίου ἡ εἰσήγηση εἶχε ὡς θέμα: «Τυπικές διατάξεις τῶν ἑορτῶν τῶν ἁγίων Σπυρίδωνος καί Ἰωάννου Ἐλεήμονος». Ἀκολούθως ὁ Ἀρχιμανδρίτης Φώτιος Ἰωακείμ ἀνέπτυξε τό θέμα: «Πλαστά Συναξάρια ἐν Κύπρῳ Ἁγίων τῆς βυζαντινῆς περιόδου σέ Ἀκολουθίες τῆς Τουρκοκρατίας». Τελευταία 3
εἰσήγηση τῆς Θ Συνεδρίας καθώς καί τοῦ Β Διεθνοῦς Συνεδρίου Κυπριακῆς Ἁγιολογίας ἦταν αὐτή τοῦ Πανιερωτάτου Μητροπολίτη Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου μέ θέμα: «Πανηγύρεις Ἁγίων: Ἅγιοι Μητροπόλεως Κωνσταντίας». Στό δεύτερο μέρος τοῦ παρόντος τεύχους παρουσιάζονται γεγονότα καί ἐκδηλώσεις πού πραγματοποιήθηκαν πρόσφατα στή Μητρόπολή μας καί ἀλλοῦ. Στίς 25 Δεκεμβρίου 2013 σέ κλίμα κατάνυξης καί ἰδιαίτερης λαμπρότητας μέσα στή Χριστουγεννιάτικη θεία λειτουργία τελέστηκε ἡ χειροτονία σέ Διάκονο τοῦ θεολόγου Φίλιππου Φιλίππου ἀπό τόν Πανιερώτατο Μητροπολίτη Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου κ. Βασίλειο, στό Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίου Γεωργίου Παραλιμνίου. Ἐκπρόσωπος κ. Χρῆστος Στυλιανίδης καί ὁ Δήμαρχος Παραλιμνίου κ. Θεόδωρος Πυρίλλης. Στίς 18 Ἀπριλίου 2014 πραγματοποιήθηκε ἡ Ἀκολουθία τοῦ Ἐπιταφίου στόν Ἅγιο Γεώργιο τόν Ἐξορινό. Εἶναι ἡ πρώτη φορά μετά ἀπό 57 περίπου χρόνια, πού τελεῖται ἡ Ἀκολουθία τοῦ Ἐπιταφίου στό Ναό τοῦ Ἁγίου Γεωργίου, στήν ἐντός τῶν τειχῶν πόλη τῆς Ἀμμοχώστου. Τῆς Ἀκολουθίας προέστη ὁ Πανιερώτατος Μητροπολίτης Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου, κ. Βασίλειος, ἐνῶ παρέστησαν ἐπίσημοι, ὁ ἐκπρόσωπος τοῦ Μουφτῆ καί πλῆθος πιστῶν. Στίς 20 Φεβρουαρίου 2014 πραγματοποιήθηκε ἡ ὑποδοχή τοῦ Τιμίου Σταυροῦ τῶν Ἀπολλώνων Ρόδου στό Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίου Γεωργίου. Στίς 15 Μαρτίου 2014 σέ κλίμα κατάνυξης τελέστηκε ἡ χειροτονία σέ Διάκονο τοῦ θεολόγου Ἠλία Κακουσιᾶ ἀπό τόν Πανιερώτατο Μητροπολίτη Κωνσταντίας- Ἀμμοχώστου κ. Βασίλειο, στόν Ἱερό Ναό Παναγίας Ἁγίας Νάπας. Στίς 6 Ἀπριλίου 2014 ὁ Πανιερώτατος Μητροπολίτης Κωνσταντίας-Ἀμμοχώστου κ. Βασίλειος τέλεσε τήν κατάθεση τοῦ Θεμέλιου Λίθου τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, στήν ὁποία παρέστησαν ὁ τότε Κυβερνητικός 4
Ἐνιαία Περίληψη Εἰσηγήσεων Β' Διεθνοῦς Συνεδρίου Κυπριακῆς Ἁγιολογίας Πραγματοποιήθηκε μέ ἰδιαίτερη ἐπιτυχία στό Συνοδικό τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου στό Παραλίμνι, ἀπό τίς 13 μέχρι καί τίς 15 Φεβρουαρίου 2014, τό Β Διεθνές Συνέδριο Κυπριακῆς Ἁγιολογίας μέ γενικό θέμα: «Ἀπό τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο στόν Ἅγιο Νεόφυτο τόν Ἔγκλειστο (4 ος - 12 ος αἰ.)». Τό Συνέδριο αὐτό, ὅπως καί τό Α Διεθνές Συνέδριο Κυπριακῆς Ἁγιολογίας, ἦταν ὑψίστης σημασίας, ἀφοῦ ἔριξε φῶς σέ ἄγνωστες πτυχές τῆς Κυπριακῆς Ἁγιολογίας. Εἰσηγητές στό Συνέδριο ἦταν διακεκριμένοι ἀκαδημαϊκοί καί ἐπιστήμονες ἀπό τήν Κύπρο, τήν Ἑλλάδα, τή Γεωργία, τή Γερμανία, τήν Ἰταλία καί ἄλλες χῶρες. Στό Συνέδριο συμμετεῖχαν ἀρχιερεῖς, κληρικοί, ἀκαδημαϊκοί, ἐκπαιδευτικοί, ἐπιστήμονες, φοιτητές, καθώς καί ἁπλοί ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι ἤθελαν νά ἐμπλουτίσουν τίς γνώσεις τους γύρω ἀπό τό μεγάλο κεφάλαιο τῆς Κυπριακῆς Ἁγιολογίας. Τό Συνέδριο ἄρχισε τήν Πέμπτη 13 Φεβρουαρίου 2014. Τοῦ Συνεδρίου προηγήθηκε Θεία Λειτουργία στό ἐξωκλήσιο τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου στήν Ἁγία Νάπα. Ἀκολούθησε ἡ ἔναρξη τοῦ Συνεδρίου, γύρω στίς 10.00 π.μ. στό Συνοδικό τῆς Μητροπόλεως, μέ τήν ἐναρκτήρια ὁμιλία ἀπό τόν Πανιερώτατο Μητροπολίτη Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου κ. Βασίλειο. Ἡ ὁμιλία τοῦ Πανιερωτάτου εἶχε ὡς ἑξῆς: «Μέ τή βοήθεια τοῦ Θεοῦ ἔχουμε ἀξιωθεῖ, δύο ἔτη μετά ἀπό τό προηγούμενο πρῶτο Ἁγιολογικό Συνέδριο, ὅπως ἦταν ἄλλωστε καί ἡ ἐξαγγελία μας, νά πραγματοποιοῦμε τό δεύτερο Διεθνές Συνέδριο Κυπριακῆς Ἁγιολογίας. Τό θέμα τοῦ παρόντος Συνεδρίου, ὅπως γνωρίζετε καί ἀπό τό Πρόγραμμα, εἶναι: «Ἀπό τόν ἅγιο Ἐπιφάνιο στόν ἅγιο Νεόφυτο τόν Ἔγκλειστο (4 ος - 12 ος αἰ.)», καί ἀποσκοπεῖ στή μελέτη τῶν σημαντικῶν πηγῶν τῆς Κυπριακῆς Ἁγιολογίας κατά τή μακρά αὐτή περίοδο τῆς ἱστορίας τῆς Κύπρου. Ὁ μεγάλος Βολλανδιστής ἁγιολόγος Hyppolite Delehaye σημειώνει τά ἀκόλουθα ὅσον ἀφορᾶ τή συλλογή καί μελέτη τῶν ἁγιολογικῶν κειμένων καί τήν ἀναγκαιότητά τους: «Εἶναι κυρίως μέ τή συλλογή τῶν γεγονότων καθώς καί μέ τήν προσπάθεια νά παρακολουθήσουμε, μέσα στά κείμενα, τίς μεγάλες ἐκδηλώσεις τῆς χριστιανικῆς εὐσέβειας, ὅπου μποροῦμε νά ἀποκτήσουμε σωστή ἀντίληψη τῆς θέσεως τήν ὁποία κατεῖχαν οἱ ἅγιοι μέσα στήν ἱστορία καί θά συνεχίσουν νά κατέχουν ἐφ ὅσον θά συνεχίσουν νά ὑπάρχουν Χριστιανοί στόν κόσμο» (Hyppolite Delehaye. Les origines du culte des martyrs. 5
Bruxelles. Bureaux de la Societe des Bollandistes, 1912, Preface, σελ. V). Ἡ παρατήρηση αὐτή ἐφαρμόζει πλήρως στήν περίπτωση τῆς Κύπρου καί τῶν ἁγίων της, ὅπως θά διαφανεῖ καί ἀπό τίς ἐπί μέρους εἰσηγήσεις καί τή μελέτη τῶν πηγῶν τῆς ἁγιολογίας. Θά ἤθελα νά ὑπενθυμίσω ὅτι ἡ ὀργάνωση τῶν ἁγιολογικῶν συνεδρίων ἐντάσσεται στίς δραστηριότητες τῆς Πολιτιστικῆς Ἀκαδημίας «Ἅγιος Ἐπιφάνιος» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου, πού ἔχει ἤδη στό ἐνεργητικό της, ἐκτός ἀπό τό πρῶτο Ἁγιολογικό Συνέδριο, τό ἐξ ἴσου σημαντικό Συνέδριο γιά τόν ἅγιο Ἐπιφάνιο Κωνσταντίας, καθώς καί τήν ἔκδοση τῶν Πρακτικῶν του Συνεδρίου ἐκείνου, βρισκόμαστε δέ στή διαδικασία ἐκδόσεως καί τῶν Πρακτικῶν τοῦ πρώτου Ἁγιολογικοῦ Συνεδρίου. Μᾶς ὑπολείπονται πολύ λίγες εἰσηγήσεις ἀπό τούς εἰσηγητές γιά νά προχωρήσουμε στήν ὁλοκλήρωση τῆς ἐκδόσεως. Ἐπίσης ἡ Πολιτιστική Ἀκαδημία ἔχει προβεῖ καί σέ ἄλλες ἐκδόσεις πού ἅπτονται τῆς ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας Κύπρου. Μέ τίς ἁγιολογικές αὐτές δραστηριότητες, ἡ Μητρόπολη Κωνσταντίας καί Ἀμμοχώστου συμβάλλει κατά πολύ στήν ἔρευνα καί μελέτη τῆς Κυπριακῆς ἁγιολογίας. Τό πρόγραμμα, ὅπως τό ἔχει ἐπεξεργασθεῖ ἡ Ὀργανωτική Ἐπιστημονική Ἐπιτροπή, περιλαμβάνει σημαντικές ἀνακοινώσεις σχετικές μέ τό ὑπό μελέτη θέμα καί εἴμαστε ἰδιαίτερα ἱκανοποιημένοι ἀπό τήν θερμή καί μεγάλη ἀνταπόκριση γιά συμμετοχή στίς ἐργασίες τοῦ Συνεδρίου. Δραττόμενος τῆς εὐκαιρίας τῆς παρουσίας τῶν ἀγαπητῶν ἀδελφῶν ἱεραρχῶν τῆς Ἐκκλησίας μας, τῶν Μητροπολιτῶν Λεμεσοῦ κ. Ἀθανασίου, Κύκκου κ. Νικηφόρου, Ταμασοῦ κ. Ἠσαΐα, καί τῶν Θεοφιλεστάτων Μεσαορίας κ. Γρηγορίου ἐκπροσώπου τοῦ Μακαριωτάτου καί Ἀμαθοῦντος κ. Νικολάου, ἀλλά καί τοῦ Ἐξάρχου τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων Μητροπολίτη Βόστρων κ. Τιμοθέου, θά ἤθελα νά εὐχαριστήσω γιά τή στήριξη πού προσφέρουν στό ἐρευνητικό αὐτό πρόγραμμα τῆς Μητροπόλεώς μας, ἀλλά καί νά τονίσω τή σημασία πού ἔχει γιά τό σύνολο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κύπρου ἡ μελέτη τῆς Ἁγιολογίας της. Οἱ ἅγιοι τῆς Κύπρου εἶναι τέκνα τῆς Ἐκκλησίας καί εἶναι αὐτοί πού στήριξαν παντοιοτρόπως τόν Κυπριακό λαό σέ ὅλες τίς φάσεις τῆς πολυκύμαντης ἱστορίας του. Οἱ ἅγιοι εἶναι αὐτοί οἱ ὁποῖοι κράτησαν ζωντανή τήν πίστη καί εὐσέβεια τοῦ λαοῦ πού, ἐνῶ σέ ὅλες τίς φάσεις τῆς ἱστορίας του διερχόταν διά πυρός καί σιδήρου, «ἐξῆλθεν εἰς ἀναψυχήν» χάρη στούς ἁγίους του. Νά μοῦ ἐπιτραπεῖ νά εὐχαριστήσω τά μέλη τῆς Ὀργανωτικῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς πού μέ προθυμία, μέ ζῆλο καί ἀφιλοκερδῶς ἐργάσθηκαν γιά τήν κατάρτιση τοῦ προγράμματος, τήν ἐξεύρεση τῶν ἀρίστων γιά νά ἀναλάβουν νά εἰσηγηθοῦν τά θέματα καί συνεχίζουν νά ἐργάζονται ὥστε νά στεφθεῖ μέ ἐπιτυχία ἡ διεξαγωγή τῶν ἐργασιῶν τοῦ Συνεδρίου. Τά μέλη τῆς Ὀργανωτικῆς Ἐπιστημονικῆς Ἐπιτροπῆς εἶναι οἱ ἐλλογιμώτατοι 6
κ. κ. Καθηγητές: Κώστας Κωνσταντινίδης, Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Ἰωαννίνων Θεόδωρος Γιάγκου, Πρόεδρος Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Κρίτων Χρυσοχοΐδης, Διευθυντής Ἐρευνῶν, Ἰνστιτοῦτο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν, Ἐθνικό Ἵδρυμα Ἐρευνῶν Ἑλλάδος Γεώργιος Κάκκουρας, Διδάκτωρ Θεολογίας, Διευθυντής Ἑσπερινοῦ Γυμνασίου - Λυκείου Λάρνακας, συνεργάτης τῆς Μητροπόλεως. Πρωτοπρεσβύτερος Χριστόδουλος Χριστοδούλου, Γραμματέας τῆς Ἐπιτροπῆς, Μεταπτυχιακός Θεολόγος, συνεργάτης τῆς Μητροπόλεως. Ἐξαιρετικά ὅμως ὀφείλω νά κάνω ἰδιαίτερη μνεία στόν ἀείμνηστο καθηγητή Κωνσταντῖνο Πιτσάκη, γνωστό σέ ὅλους μας ὡς τέρας μορφώσεως, γιά τό ἦθος του, τήν ἐπιστημονική του ἐμβέλεια καί τό πλούσιο συγγραφικό του ἔργο, τήν ἀνθρωπιά του καί τό χιοῦμορ του. Ἡ πρώτη ἐπεξεργασία τοῦ προγράμματος τοῦ Συνεδρίου μᾶς ἔγινε καί μέ τή δική του συμμετοχή καί συμβολή, ὡς μέλους τῆς Ἐπιτροπῆς μέ καίριες καί ἐποικοδομητικές παρατηρήσεις. Μία ἀπό τίς συνεδρίες θά εἶναι ἀφιερωμένη στή μνήμη του. Εὐχαριστῶ βεβαίως καί ὅλους τούς ἐκλεκτούς εἰσηγητές πού μέ προθυμία ἀνέλαβαν νά εἰσηγηθοῦν ὁ καθένας τό θέμα πού τοῦ ἔχει ζητηθεῖ. Σᾶς εὔχομαι καλή παραμονή στήν Κύπρο. Εὐχαριστῶ, βεβαίως καί ὅλους τούς ἐπίσημους προσκεκλημένους μας καί ὅλους ἐσᾶς πού εἴσαστε παρόντες εἴτε γιά τήν ἐναρκτήρια τελετή, εἴτε γιά νά παρακολουθήσετε καί τίς ἐργασίες τοῦ Συνεδρίου. 7
Τίς εὐχαριστίες μου βέβαια στέφω καί πρός τούς συνεργάτες μου στή Μητρόπολη Κωνσταντίας, τή Γραμματεία τοῦ Συνεδρίου μέ ἐπικεφαλῆς τόν Ἀρχιμανδρίτη Αὐγουστῖνο Κκαρᾶ καί ὅλα τά μέλη πού μπορεῖτε ὄχι μόνο νά δεῖτε τά ὀνόματά τους στό πρόγραμμα, ἀλλά καί νά ἀπευθυνθεῖτε σέ περίπτωση πού ἔχετε ὁποιαδήποτε ἀνάγκη. Θέλω νά ἐπισημάνω ὅτι, παράλληλα καί κατά τή διάρκεια τῶν ἐργασιῶν τοῦ Συνεδρίου λειτουργεῖ ἔκθεση εἰκόνων στήν ἀρχαία Ἐκκλησία τῆς ἁγίας Ἄννας ἐδῶ στήν πλατεία τῆς Μητροπόλεως. Στίς εἰκόνες πού ἐκτίθενται, ἐκτός ἀπό τή μόνιμη ἔκθεση, ἔχουν προστεθεῖ καί ἄλλες σημαντικές εἰκόνες ἀπό διάφορες Ἐνορίες τῆς Μητροπόλεώς μας, ὅπως ἡ εἰκόνα τῆς Ἁγίας Νάπας ἀπό τή Σωτήρα, ἡ Παναγία Σαντανάγια ἀπό τό Φρέναρος κ.ἄ. Μποροῦμε νά τήν ἐπισκεφθοῦμε σέ κάποιο ἐλεύθερο χρόνο. Εὐχαριστῶ τόν κ. Σέργιο Σεργίου καί τόν Πρωτοπρσβύτερο Ἠρακλείδιο Ξιοῦρο γιά τήν ἐπιμέλεια τῆς ἐκθέσεως. Θά ἦταν παράλειψή μου ἄν δέν εὐχαριστοῦσα τούς χορηγούς μας, κατ ἐξοχήν δέ τόν μεγάλο χορηγό μας κ. Παῦλο Παυλάκη, ἰδιοκτήτη τοῦ ξενοδοχείου στό ὁποῖο φιλοξενεῖστε, γιά τή μεγάλη καί εὐγενῆ προσφορά τῆς φιλοξενίας. Εὐχαριστῶ τούς κ. κ. Δημάρχους καί τούς ἀντίστοιχους Δήμους Παραλιμνίου, Ἁγίας Νάπας, Δερύνειας καί Σωτήρας γιά τή στήριξή τους στή διεξαγωγή τοῦ Συνεδρίου καί γενικώτερα γιά τήν συνεργασία πού ἔχουν μαζί μας. Εὐχαριστῶ τούς Σεβασμιωτάτους Ἀρχιερεῖς τούς ἀδελφούς ἐν Χριστῷ Μητροπολίτες Λεμεσοῦ, Κύκκου, Ταμασοῦ καί Βόστρων, καθώς καί τόν Θεοφιλέστατο ἐπίσκοπο Ἀμαθοῦντος γιά τήν παρουσία τους καί τό ζωηρό ἐνδιαφέρον τους νά παρακολουθήσουν τίς ἐργασίες τοῦ Ἁγιολογικοῦ αὐτοῦ Συνεδρίου. Θεωρῶ καθῆκον μου νά πληροφορήσω ὅτι ὁ Μακαριώτατος, παρά τήν ἐπιθυμία του νά παρευρεθεῖ καί νά κηρύξει τήν ἔναρξη τῶν ἐργασιῶν τοῦ Συνεδρίου, δέν κατέστη δυνατό. Εὐχαριστοῦμε τόν Θεοφιλέστατο ἐπίσκοπο Μεσαορίας Γρηγόριο, ὁ ὁποῖος θά μᾶς μεταφέρει τό χαιρετισμό τοῦ Μακαριωτάτου. Ἐν κατακλείδι, θά ἤθελα νά ἐπαναλάβω γιά μία ἀκόμη φορᾶ ὅτι ἡ μελέτη τῆς Κυπριακῆς Ἁγιολογίας ἀφορᾶ στό σύνολό της τήν Ἐκκλησία τῆς Κύπρου, δεδομένου ὅτι οἱ ἅγιοι βρίσκονται στήν καρδιά τῆς πνευματικότητας καί τῆς ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας μας. Εὐχηθεῖτε, ἅγιοι Ἀρχιερεῖς, ὥστε οἱ ἐργασίες του νά στεφθοῦν μέ ἐπιτυχία γιά νά διαφωτίσουν πολλές ἀπό τίς πτυχές τῆς Κυπριακῆς ἱστορίας, τῆς Ἁγιολογίας καί τῆς ζωῆς τοῦ Κυπριακοῦ λαοῦ σέ σχέση μέ τούς ἁγίους, τούς φίλους τοῦ Θεοῦ καί τούς δικούς του φίλους, πού συμπορεύθηκαν μαζί γιά τήν ἐν Χριστῷ τελείωση». Μετά τήν εἰσαγωγική ὁμιλία τοῦ Πανιερωτάτου, ἀκολούθησαν οἱ Χαιρετισμοί τοῦ Προέδρου τῆς Κυπριακῆς Δημοκρατίας κ. Νίκου Ἀναστασιάδη, τοῦ Πρύτανη τοῦ Πανεπιστημίου Κύπρου κ. Κων- 8
σταντίνου Χριστοφίδη καί τοῦ Διευθυντῆ Ἐρευνῶν τοῦ Ἰνστιτούτου Ἱστορικῶν Ἐρευνῶν τοῦ Ἐθνικοῦ Ἱδρύματος ἐρευνῶν τῆς Ἑλλάδας Καθηγητή Κρίτων Χρυσοχοΐδη. Ὁ κ. Χρυσοχοΐδης στό χαιρετισμό - προσφώνησή του στό Συνέδριο, ἀνέφερε μεταξύ ἄλλων ὅτι, ἡ ὀργάνωση τοῦ Β Διεθνοῦς Συνεδρίου τῆς Κυπριακῆς Ἁγιολογίας, «Ἀπό τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο στόν Ἅγιο Νεόφυτο τόν Ἔγκλειστο (4 ος - 12 ος αἰ.)», δίνει τήν εὐκαιρία, ἔστω γενικόλογα καί ἀποσπασματικά, νά μνημονεύσουμε τήν παραγωγή τῆς ἑλληνικῆς ἁγιολογικῆς ἔρευνας (ἑλληνόφωνη ἤ ξενόγλωσση), ἡ ὁποία παράγεται ἀπό Ἕλληνες ἐπιστήμονες στόν εὐρύτερο ἑλληνικό χῶρο κατά τίς τελευταῖες δεκαετίες. Δηλαδή, μία παραγωγή πού ἀναπτύσσεται κατά τήν περίοδο τῆς «ἐπανανακάλυψης τῆς βυζαντινῆς Ἁγιολογίας», ὅπως πολύ χαρακτηριστικά ὀνοματίσθηκε καί νοηματοδοτήθηκε ἀπό τόν Στέφανο Εὐθυμιάδη, κατά τήν παρουσίαση καί ἀποτίμηση τῆς προόδου τῆς διεθνοῦς βυζαντινῆς ἁγιολογικῆς ἔρευνας, στό 21ο Διεθνές Συνέδριο Βυζαντινῶν Σπουδῶν τοῦ Λονδίνου τό 2006 (S. Efthymiadis, New Developments in Hagiography: the Rediscovery of Byzantine Hagiography. Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies, London 21-26 August 2006, vol. Ι, Plenary Papers, ed. Elizabeth Jeffreys, Ashgate, Aldershot 2006, p. 157-171). Μιᾶς ἔρευνας πού δέν περιορίζεται μόνον σέ νέες κριτικές καί σχολιασμένες ἐκδόσεις ἤ μεταφράσεις ἁγιολογικῶν κειμένων, ἀλλά καί σέ μεγάλες ἤ ἐλάσσονες συνθετικές προσεγγίσεις, ἀποτέλεσμα ἑνός μωσαϊκοῦ συνεχῶς ἀνανεούμενων ἐνδιαφερόντων καί προβληματισμῶν πού ἀναπτύσσουν θεολόγοι, φιλόλογοι, ἱστορικοί, ἱστορικοί τοῦ δικαίου καί τῆς τέχνης, καί ἀκόμη λαογράφοι. Ἡ ἔρευνα αὐτή μάλιστα, τά τελευταία χρόνια ὑποβοηθεῖται σημαντικά μέ τή χρήση νέων τεχνολογικῶν ἐργαλείων. Καί συνέχισε ὁ κ. Χρυσοχοΐδης: «Εἶναι κοινή διαπίστωση ὅτι ἡ ἑλληνική ἁγιολογική ἔρευνα τῶν τελευταίων δεκαετιῶν, σέ ὅλους τούς τομεῖς, ἀποτελεῖ πλέον σεβαστό τμῆμα τῆς διεθνοῦς ἀντίστοιχης ἔρευνας. Ὑπηρετεῖται κυρίως στά πανεπιστήμια Ἀθηνῶν, Ἰωαννίνων καί Θεσσαλονίκης, (χωρίς νά ἀποκλείονται καί ἄλλα ἱδρύματα) καί σέ ἐρευνητικά ἱδρύματα, ὅπως τό Ἰνστιτοῦτο Ἱστορικῶν Ἐρευνῶν τοῦ ΕΙΕ. Στήν Κύπρο ἡ ἁγιολογική ἔρευνα συντελεῖ κυρίως ὑπό τήν αἰγίδα ἐκκλησιαστικῶν φορέων, ἀλλά καί ἀπό ἀκαδημαϊκούς κύκλους. Ὅσον ἀφορᾶ τά ἑλλαδικά κέντρα μελέτης τῆς ἁγιολογίας, μέ λίγες ἐξαιρέσεις πού καλύπτουν τήν πρώιμη περίοδο, ἡ θεματολογία τῆς προβληματικῆς ἡ ὁποία ἀναπτύσσεται ἑστιάζεται στήν ἁγιολογία πού χρονολογικά ἐκτείνεται ἀπό τόν 8ο αἰώνα ὡς τούς παλαιολόγειους χρόνους. Λεπτομερέστερη παράθεση ἀσφαλῶς ξεπερνᾶ τά ὅρια μίας εἰσαγωγικῆς προσλαλιᾶς. Ὡστόσο πρέπει νά μνημονεύσω: α) τήν ἰδιαίτερη συμβολή ἀκαδημαϊκῶν δασκάλων στά Πανεπιστήμια Ἀθηνῶν καί Ἰωαννίνων στήν ἁγιολογική ἔρευνα τῆς μέσης βυζαντινῆς περιόδου καί 9
β) τήν ἰδιαίτερα παραγωγική ἔρευνα πού ἀναπτύσσεται στά ἀκαδημαϊκά καί ἐκκλησιαστικά περιβάλλοντα τῆς Θεσσαλονίκης, καί ἑστιάζεται στήν ἁγιολογία τόσο τῆς μεσοβυζαντινῆς ὅσο καί τῆς ὑστεροβυζαντινῆς περιόδου (ἀναφέρω ἐνδεικτικά τόν κύκλο τῶν ἁγιολογικῶν μελετῶν πού σχετίζονται μέ τόν ἅγιο Δημήτριο καί ἄλλους Θεσσαλονικεῖς ἁγίους καί ὄχι μόνον, καθώς καί ἐκείνων πού ἀφοροῦν τήν ἁγιολογική ἄνθηση τῶν παλαιολογείων χρόνων πού συμπίπτουν ἐν πολλοῖς μέ τήν ἀνάπτυξη τοῦ κινήματος τοῦ Ἡσυχασμοῦ). Ὅσον ἀφορᾶ τήν δημιουργία ἔργων ὑποδομῆς, μέ τή χρήση νέων ἠλεκτρονικῶν τεχνολογικῶν ἐργαλείων, δέον νά μνημονεύσω τή δημιουργία καί τή λειτουργία ἠλεκτρονικῆς τράπεζας δεδομένων ἀνοικτῆς πρόσβασης γιά τήν Ἁγιολογία τῆς ὕστερης Βυζαντινῆς περιόδου, στόν Τομέα Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν τοῦ Ἰνστιτούτου Ἱστορικῶν Ἐρευνῶν (http:// byzhadb.eie.gr/). Στήν ἑλληνική περί τήν ἁγιολογία δραστηριότητα πρέπει νά προσγράψουμε καί ἕναν σεβαστό ἀριθμό, ἔγκυρων στήν πλειοψηφία τους, ἐκδόσεων ἁγιολογικῶν κειμένων (κυρίως συνοδευόμενων ἀπό μεταφράσεις καί σχολιασμό), πού ἀπευθύνονται σέ ἕνα εὐρύτερο κοινό, προϊόντα αὐτοῦ πού χαρακτηρίζουμε ὡς ἐπιστημονική ἐκλαΐκευση. Ἐντυπωσιακή ἦταν ἡ συμβολή τῆς Κύπρου στήν προώθηση τῆς ἁγιολογικῆς ἔρευνας τῶν τελευταίων δεκαετίων, πού ὀφείλεται κατά κύριο λόγο στήν πρωτοβουλία ἐκκλησιαστικῶν φορέων τῆς μεγαλονήσου ἀλλά καί στήν ἐδῶ ἀκαδημαϊκή δραστηριότητα. Μολονότι ἡ ἔρευνα ἑστιάζεται στούς πολυπληθεῖς ἁγίους τοῦ τόπου, τουλάχιστον ὡς τόν 13 ον αἰώνα, ἐντούτοις αὐτή συνέβαλε καί συμβάλλει στή διεύρυνση τῆς θεματολογίας καί στήν ἀνάπτυξη εὐρύτερων ἁγιολογικῶν προβληματισμῶν». Ὁ κ. Χρυσοχοΐδης συνεχίζοντας τήν προσφώνησή του ἀνέφερε καί τά ἑξῆς σημαντικά: «Πέραν ἀπό τόν μεγάλο ἀριθμό μελετῶν πού ἀναφέρονται σέ ἁγίους πού ἔζησαν καί ἔδρασαν ἡ σχετίσθηκαν μέ τήν νῆσο αὐτή τῶν ἁγίων, ἐπιτρέψτε μου νά θυμήσω ὁρισμένα μείζονα ἐπιτεύγματα τῆς Κυπριακῆς ἁγιολογικῆς ἔρευνας. 1. Τήν νέα κριτική ἔκδοση τῶν Ἁπάντων τοῦ ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου, πού συνοδεύθηκε ἀπό τήν σύγκληση ἐπιστημονικῶν συνεδρίων καί τήν ἐκπόνηση μεταπτυχιακῶν καί διδακτορικῶν ἐργασιῶν. 2. Τήν ἔκδοση τῆς ὑμνολογικῆς σειρᾶς τῶν Κυπρίων Μηναίων, τά ὁποία, παράλληλα μέ τήν ἐξυπηρέτηση λατρευτικῶν ἀναγκῶν, συστηματοποίησαν τά γνωστά, ἀλλά καί ἔφεραν στό φῶς πλῆθος ἄγνωστων κειμένων, ἐμπλουτίζοντας τήν κυπριακή ὑμνολογία. Συγχρόνως, συνέβαλαν ἀποφασιστικά στήν ἔρευνα τῆς κυπριακῆς συναξαριακῆς, ἀλλά καί εὐρύτερα ἁγιολογικής φιλολογίας. 3. Τήν οἰωνεί θεσμική συστηματοποίηση 10
τῆς ἁγιολογικῆς ἔρευνας, πού ἀποτελεῖ ἕναν ἀπό τούς προγραμματικούς στόχους τῆς Πολιτιστικῆς Ἀκαδημίας «Ἅγιος Ἐπιφάνιος», ἡ ὁποία μᾶς φιλοξενεῖ σήμερα. Ὅλοι γνωρίζουμε ὅτι ἡ Ἀκαδημία εἶναι ἔργο τοῦ διαδόχου τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου, νῦν Πανιερωτάτου Μητροπολίτου Κωνσταντίας κ. Βασιλείου, καί στούς πρωταρχικούς της στόχους περιλαμβάνεται, ἀφενός ἡ ἔρευνα καί προβολή τοῦ ἔργου καί τῆς θεολογίας τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου, ἀλλά καί ἀφετέρου ἡ ἐν γένει ἔρευνα τῆς Κυπριακῆς ἁγιολογίας. Ἀπό τό 2008 καί ἑξῆς, καί μέσα σέ διάστημα ἔξι ἐτῶν, πραγματοποιήθηκαν τρία διεθνῆ συνέδρια, καθώς καί σειρά ἐκδόσεων. 4. Τή συμβολή μελῶν τῆς ἀκαδημαϊκῆς κοινότητας τῶν ἀνωτάτων ἐκπαιδευτικῶν ἱδρυμάτων τῆς Κύπρου στήν ἐν γένει ἁγιολογική ἔρευνα. Ἐνδεικτικά ἀναφέρω ὅτι ὁ συντονισμός καί ἡ πρόσφατη ἀγγλιστί ἔκδοση τοῦ πρώτου τόμου (θά ἀκολουθήσει σύντομα καί δεύτερος) τοῦ Ἐγχειριδίου τῆς Βυζαντινῆς Ἁγιολογίας, ἑνός ἐξαιρετικά χρήσιμου συλλογικοῦ ἔργου ὄχι μόνον γιά τούς ἀσχολουμένους μέ τήν ἁγιολογία τῆς περιόδου, ἀλλά γιά ἕνα εὐρύτερο ἀκαδημαϊκό, καί ὄχι μόνον, κοινό πού ἀναζητᾶ ἔγκυρη ἐνημέρωση, ὀφείλεται σέ ἕνα μέλος τῆς Κυπριακῆς ἀκαδημαϊκῆς κοινότητος [St. Efthymiadis (ed.), Τhe Ashgate Research Companion to Byzantine Hagiography, τ. I: Periods and Places, Farnham, Ashgate, 2011]. Ὁ ἴδιος ἄλλωστε ἔχει συγγράψει πολυπληθεῖς μελέτες πού καλύπτουν ὅλες τίς χρονικές περιόδους τῆς βυζαντινῆς ἁγιολογίας, μυώντας συγχρόνως νέους ἐπιστήμονες στό περιεχόμενο καί τήν μεθοδολογία τῆς ἁγιολογίας. Τό Συνέδριο πού ἀρχίζει σήμερα ἔχει ἕναν μεγάλο ἀπόντα. Τόν ἀείμνηστο 11
Κωνσταντῖνο Πιτσάκη, Καθηγητή τῆς Ἱστορίας τοῦ Βυζαντινοῦ καί Μεταβυζαντινοῦ Δικαίου στή Νομική Σχολή τοῦ Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, καί μέλος τῆς ὀργανωτικῆς ἐπιτροπῆς τῶν κυπριακῶν ἁγιολογικῶν συνεδρίων μας. Κοιμήθηκε λίγους μῆνες μετά τό πρῶτο συνέδριο, πρόλαβε ὅμως νά συμμετάσχει στά πρῶτα βήματα τῆς ὀργάνωσης τοῦ δευτέρου καί νά συμβάλει καίρια στή διαμόρφωση τῆς θεματολογίας του. Ἄλλωστε, ὁ ἀείμνηστος φίλος πολλῶν ἀπό τούς παρισταμένους, ὡς τά στερνά του, διατηροῦσε στενούς δεσμούς μέ τήν Κύπρο. Δέν εἶναι χῶρος ἐδῶ νά μνημονεύσουμε τή συμβολή του στήν ἔρευνα ποικίλων θεμάτων πού ἀφοροῦν τήν ἐκκλησιαστική ἱστορία τῆς νήσου, οὔτε βέβαια τήν συμβολή του στήν κατασταστική ἀναδιοργάνωση τῆς Κυπριακῆς Ἐκκλησίας. Ἄλλοι καί σέ ἄλλο χῶρο εἶναι ἀρμοδιότεροι νά τό πράξουν. Θά μνημονεύσω μόνο δύο ἁγιολογικές μελέτες του, πού ἀφοροῦν τήν θεματολογία τοῦ παρόντος δευτέρου ἁγιολογικοῦ Συνεδρίου, «Ἀπό τόν ἅγιο Ἐπιφάνιο στόν ἅγιο Νεόφυτο τόν Ἔγκλειστο». Καί οἱ δύο, ἀνακοινώσεις σέ ἰσάριθμα συνέδρια, ἴσως σημαδιακά, εἶναι οἱ τελευταῖες ἐργασίες του ἀφιερωμένες στήν ἁγιολογία. Ὁ Κώστας Πιτσάκης δέν ἦταν ἁγιολόγος, ὡστόσο, ἀπό τήν πληθωρική παραγωγή του μέτρησα τουλάχιστον 23 μελέτες μέ ἁγιολογικό περιεχόμενο, στίς ὁποῖες τά ἁγιολογικά κείμενα καί ἡ συγγραφική παραγωγή τῶν ἁγίων διεγείρουν τίς περιέργειες ἑνός ἱστορικοῦ τοῦ βυζαντινοῦ καί τοῦ κανονικοῦ δικαίου. Καί οἱ δύο προμνημονευθεῖσες συμβολές ἀναφέρονται στούς δύο ἁγίους, πού ὁριοθετοῦν ἱστορικούς σταθμούς τῆς Κυπριακῆς Ἁγιολογίας. Στήν πρώτη, ἀφιερωμένη στόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο στή βυζαντινή κανονική γραμματεία (Ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος στή βυζαντινή νομική γραμματεία, στό Θ. Γιάγκου - Χ. Νάσσης (ἔκδ.), Ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος Ἐπίσκοπος Κωνσταντίας, πατήρ καί διδάσκαλος τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας. Πρακτικά Συνεδρίου, Παραλίμνι, 8-12 Μαΐου 2008, Ἁγία Νάπα- Παραλίμνι 2012, 377-392), ἐξετάζει τήν πρόσληψη τοῦ συγγραφικοῦ ἔργου τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου ἀπό τούς βυζαντινούς καί μεταβυζαντινούς νομικούς καί κανονολόγους μέ ἰδιαίτερη ἀναφορά στή χρήση τῶν γνήσιων ἀλλά καί ψευδεπίγραφων ἔργων του στήν Ἀντιοχειανή κανονική παράδοση, σέ ἑλληνικά κείμενα ἀλλά κυρίως σέ ἀραβικές νόθες συλλογές ἱερῶν κανόνων. Στή δεύτερη [Νομοκανονική προσέγγιση τῆς ἐγκυκλίου τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου στήν χηρεύουσα ἐπισκοπή Πάφου, στό Πρακτικά Α /Διεθνοῦς Συνεδρίου, Ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος. Ἱστορία - Θεολογία - Πολιτισμός, 22-26 Ἀπριλίου 2009, Πάφος 2010, 723-738 (Ἐγκλειστριωτικᾶ Ἀνάλεκτα 1)], ἐπιχειρεῖ μία νομοκανονική προσέγγιση μίας ἐγκυκλίου τοῦ ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου, κατά τήν ἐποχή πού ἦταν 12
τοποτηρητής ἡ οἰωνεί τοποτηρητής τῆς χηρεύουσας ἐπισκοπῆς Πάφου. Πέραν ἀπό τόν σχολιασμό της ἀπό πλευρᾶς κανονικοῦ δικαίου, ἰδιαίτερα ἑστιάζει στά ὑφολογικά χαρακτηριστικά τοῦ κειμένου, πού ἀναδεικνύουν τό αὐθόρμητο καί ἀπροσποίητο ὕφος τοῦ ἁγίου ἀκόμη καί σέ ἐπίσημα κανονιστικά κείμενα. Σκόπιμα ἀναφέρθηκα, ἔστω καί συνοπτικά, στό περιεχόμενο τῶν δύο αὐτῶν μελετῶν, γιατί ἔτσι πιστεύω ὅτι τόν φέρνω παρόντα ἀνάμεσά μας καί συμμετέχοντα στό γόνιμο διάλογο τοῦ συνεδρίου πού ἀρχίζει σήμερα», κατέληξε ὁ κ. Χρυσοχοΐδης. Μετά τήν προσφώνηση τοῦ Καθηγητῆ κ. Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη, ἀκολούθησε ἡ κήρυξη τῶν ἐργασιῶν τοῦ Συνεδρίου ἀπό τόν ἐκπρόσωπο τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου Κύπρου κ.κ. Χρυσοστόμου, Θεοφιλέστατο Ἐπίσκοπο Μεσαορίας κ. Γρηγόριο καί ἀμέσως μετά ἡ εἰσήγηση τοῦ Καθηγητῆ κ. Paolo Maggioni μέ θέμα: «The Vita Latina of Saint Epiphanius». Ὁ κ. Maggioni εἶναι Καθηγητής στή Σχολή Ἀνθρωπιστικῶν καί Κοινωνικῶν Ἐπιστημῶν καί Ἐπιστημῶν τῆς Ἀγωγῆς τοῦ Πανεπιστημίου Molise τῆς Ἰταλίας. Ὁ κ. Maggioni στήν εἰσήγησή του ἀνέφερε περιληπτικά τά ἑξῆς (ἡ μετάφραση ἀπό τά ἀγγλικά δική μας): «Κατά τή διάρκεια τῆς ὕστερης ἀρχαιότητας καί τῶν ἀρχῶν τοῦ Μεσαίωνα, ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος ἦταν γνωστός στήν λατινική Εὐρώπη κυρίως ἀπό τήν ὕπαρξή του στά Ἱερωνυμικά κείμενα. Δέν διαφαίνεται νά ὑπῆρξε ἀντικείμενο μίας ἰδιαίτερης λατρείας, ἀλλά ὑπάρχουν ἴχνη τῆς λατρείας του στήν ἰταλική χερσόνησο, σέ περιοχές ὅπου ἡ Βυζαντινή ἐπιρροή ἦταν ἰδιαιτέρως ἰσχυρή. Τό κυρίως ἁγιογραφικό κείμενο εἶναι τό Marble Calendar τῆς Νάπολης (9 ος αἰώνας), ἀλλά ὑπάρχουν καί ἄλλες καταγραφές στά ἡμερολόγια τοῦ Beneventan. Ἐκτός τῆς περιοχῆς τῆς Νάπολης, ἕνα σπουδαῖο εἰκονογραφικό ντοκουμέντο εἶναι ἕνας πίνακας στή Ρωμαϊκή ἐκκλησία τῆς Sancta Maria Antiqua, στῆς ὁποίας τή διακονία ὑπηρέτησαν Ἕλληνες καί Σύριοι μοναχοί, ἀπό τόν καιρό τῆς ἱδρύσεώς της. Ἡ φήμη τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου στή Δύση σέ μεγάλο βαθμό ὀφείλεται στίς ἀναφορές στά ἔργα τοῦ Ἱερωνύμου, πρῶτα ἀπ ὅλα στό γνωστό κείμενο De viris illustribusi. Ἐπιπλέον, ὁ Ἱερώνυμος εἰσάγει στά κείμενά του κάποιες λατινικές μεταφράσεις ἐπιστολῶν τοῦ Ἐπιφανίου. Σέ κάποια ἔργα του ὁ Ἱερώνυμος δηλώνει ὅτι ἡ φήμη τοῦ Ἐπιφανίου ἦταν τόσο μεγάλη ὥστε οἱ Ἀρειανοί δέν τολμοῦσαν νά τόν ἀντιμετωπίσουν (Adv. Ioh. 4) καί κατέγραψε ἀπολογία τοῦ Ἐπιφανίου μέ τίς θεολογικές του θέσεις (Contra Ioh. Hier. 11 sq). Ἡ περισσότερη φήμη τοῦ ἁγίου στή Λατινική Εὐρώπη εἶναι συνδεδεμένη μέ δύο κείμενα τά ὁποῖα ἀπεικονίζουν ἕνα μεσογειακό κόσμο φτιαγμένο ἀπό μεγάλες Ἐκκλησίες καί Σεβάσμιους Ἁγίους Ἄνδρες: τό Vita Hilarionis καί ἡ ἐπιστολή στή μνήμη τῆς Paula. Τό Vita Hilarionis (1, 5) ξεκινᾶ μέ τήν περιγραφή τῆς φιλίας μεταξύ τοῦ Ἰλαρίωνα καί τοῦ Ἐπιφανίου καί 13
παραθέτει τήν ἐπιστολή τοῦ ἐπισκόπου τῆς Κύπρου σ ἔπαινο τοῦ φίλου του. Ἀκόμη μία σημαντική ἀνάπτυξη στή λατινική ἁγιογραφική μορφή τοῦ Ἐπιφανίου εἶναι ἡ παράδοση ἑνός κεφαλαίου τοῦ Historia Tripartita, γιά μεγάλο χρονικό διάστημα νά εἶναι ἀφιερωμένο στόν Κασσιόδωρο. Τό κεφάλαιο (τό ὁποῖο ἔχει ὡς κύρια πηγή προέλευσης τήν Ἐκκλησιαστική Ἱστορία τοῦ Σωζόμενου) πραγματεύεται ἕνα θαῦμα τό ὁποῖο ὑποδεικνύει τή μεγάλη δύναμη τῆς προφητείας τοῦ Ἐπιφανίου καί τῆς ἱκανότητάς του νά διακρίνει τά ὅρια μεταξύ ἀνθρώπινης ζωῆς καί θανάτου καθοριζόμενα ἀπό τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Αὐτή ἡ πρότυπη ἀφήγηση εἶχε μεγάλη ἀπήχηση στή Δύση καί εἶχε μία ξεχωριστή διάχυση ἀπ ὅτι τό Vita latina, ἀναφέρει μεταξύ ἄλλων, στόν Freculphus τοῦ Lisieux (ca. 825) καί στό Χρυσό Θρύλο (1272), τό ὁποῖο εἰσάγεται στό κεφάλαιο πού εἶναι ἀφιερωμένο στόν Ἅγιο Ἰωάννη τό Χρυσόστομο. Ἀπό τά πρώιμα Ἱερωνυμικά κείμενα μέχρι καί τό Χρυσό Θρύλο, τοῦ 13 ου αἰώνα, ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος βρισκόταν συνεχῶς στό φόντο τῆς Λατινικῆς Ἁγιολογίας. Ἀπό τήν ἄλλη, ἡ λατινική ἐκδοχή τοῦ ἑλληνικοῦ Vita Epiphanii εἶναι μία ἐνδιαφέρουσα περίπτωση στήν ἱστορία τῆς ἁγιολογικῆς γραμματείας/λογοτεχνίας. Στή σημερινή ἐποχή μας εἶναι γνωστά 12 χειρόγραφα τοῦ λατινικοῦ Vita Epiphanii, ὅλα, ἐκτός ἀπό ἕνα, διατηροῦνται στίς Αὐστριακές βιβλιοθῆκες. Ἀνάμεσα σ αὐτά, ἔχουμε τρία χειρόγραφα τά ὁποῖα ἔχουν μεγαλύτερη ἀξία στό νά μᾶς βοηθήσουν νά κατανοήσουμε τή σύνθεση καί τή μορφή τοῦ λατινικοῦ πρωτότυπου κειμένου καί σέ δύο ἀπ αὐτά τό Vita Epiphanii παρεμβάλλεται μεταξύ δύο ἄλλων ἔργων τά ὁποῖα ἔχουν μεταφραστεῖ ἀπό τά ἑλληνικά: τό Liber de miraculis, τό ὁποῖο μεταφράστηκε ἀπό τόν Ἰωάννη τοῦ Ἀμάλφι στό δεύτερο μισό τοῦ 11 ου αἰώνα, καί τό Vita Amphilochii, ἕνα κείμενο μᾶλλον σπάνιο, τό ὁποῖο δημοσιεύτηκε γιά πρώτη φορά τό 1987. Σέ ὁποιαδήποτε περίπτωση ἡ μικρή συλλογή τῶν τριῶν αὐτῶν μεταφράσεων, σ αὐτά τά χειρόγραφα, ἔχουν μία ἐσωτερική συνοχή ἡ ὁποία ἐξαρτᾶται, μέ μεγάλη ἀληθοφάνεια, ἀπό τό ἀρχικό λατινικό κείμενο. Θά μπορούσαμε νά ποῦμε, γιά παράδειγμα, ὅτι τό πρωτότυπο λατινικό Vita Epiphanii ἦταν μοιρασμένο σέ δύο βιβλία, ὅπως ἀκριβῶς τά ἑλληνικά χειρόγραφα καί τό οὕτω καλούμενο Vita brevior. Ἡ σύγκριση μεταξύ τῶν τριῶν λατινικῶν ἐκδόσεων (Vita Epiphanii, Vita Amphilochii καί Liber miraculorum) καί τοῦ πρωτότυπου ἑλληνικοῦ κειμένου μᾶς ἐπιτρέπει ἐπίσης νά ἀναγνωρίσουμε μία ἑνιαία μέθοδο στή μετάφραση καί παρόμοια στιλιστικά χαρακτηριστικά στή λατινική πεζογραφία. Κατά συνέπεια, μποροῦμε νά ὑποθέσουμε καί γιά τά τρία κείμενα κοινή χρονολόγηση καί κοινή γεωγραφική καταγωγή. Τό πλαίσιο εἶναι μία λατινική κοινότητα πού ἀπευθύνεται σέ βυζαντινή περιοχή καί ὁ συγγραφέας τῶν μεταφράσεων τοῦ Vita Epiphanii καί τοῦ Vita Amphilochii εἶναι 14
ὁ ἴδιος μέ τό μεταφραστή τοῦ Liber de miraculis: Ἰωάννης τοῦ Ἀμάλφι. Κατά τή διάρκεια τῆς παραμονῆς του στήν Κωνσταντινούπολη, ὁ Ἰωάννης τοῦ Ἀμάλφι ἀποφάσισε νά μεταφράσει κάποια ἑλληνικά κείμενα γιά νά προβάλει, νά τονίσει, δύο ἁγίους, τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο καί τόν Ἅγιο Ἀμφιλόχιο, τῶν ὁποίων τήν ὕπαρξη, ἄν καί ἦταν γνωστοί στή Δύση, χρειαζόντουσαν μία ἁγιογραφική διήγηση γιά νά ἱκανοποιήσουν τήν περιέργεια τῶν ἐμπόρων καί τῶν ταξιδιωτῶν. Σκόπευε νά ρίξει φῶς, νά ξεκαθαρίσει, μία λατρευτική ἱστορία, χωρίς νά πλανᾶται μέ θεολογικές λεπτομέρειες. Ἤθελε νά δείξει τή δύναμη τοῦ Θεοῦ, τή χάρη τοῦ Θεοῦ, στόν Ἐπιφάνιο καί τό θαῦμα πού παράγεται μέσῳ τῶν θαυμάτων του. Τήν ἴδια περίοδο, ὁ Ἰωάννης τοῦ Ἀμάλφι μετέφρασε καί μία συλλογή θαυμάτων, μέ τόν ἴδιο σκοπό. Τό μικρό βιβλιάριο μέ τό Liber de miraculis, τό Vita Epiphanii καί τό Vita Amphilochii δέν εἶχε καί πολύ καλή τύχη στήν περιοχή τῆς Νάπολης, ἀλλά γιά κάποιο λόγο ἡ παράδοση τοῦ κειμένου μεταφέρθηκε στίς Ἄλπεις καί στίς Αὐστριακές μοναστικές κοινότητες, ὅπου τά κείμενα ἀντιγράφηκαν, τά πρῶτα ἀπό τήν ἀρχική τους ἀκολουθία, ἐπίσης καί ὡς ξεχωριστό κείμενο, τά ὁποία εἰσήχθηκαν στή μεγάλη ἁγιολογική συλλογή πού ὀνομάζεται Magnum Legendarium Austriacum τό ὁποῖο τούς ἔδωσε μία καλή καί ἀναπάντεχη διάχυση στήν Κεντρική Εὐρώπη». Μετά ἀπό ἕνα σύντομο διάλειμμα, πραγματοποιήθηκε στίς 11.30 π.μ. ἡ Α Συνεδρία τοῦ Β Διεθνοῦς Συνεδρίου Ἁγιολογίας μέ θέμα: «Ὁ Ἅγιος Ἐπιφάνιος στήν ἐκκλησιαστική γραμματεία». Ἡ πρώτη εἰσήγηση τῆς Α Συνεδρίας ἦταν ἀπό τίς Δρ Lela Khoperia καί Δρ Tinatin Tseradze, μέ θέμα: «The Vita of Saint Epiphanius in Georgian translation». Ἡ κα Khoperia καί ἡ κα Tseradze εἶναι Διδάκτωρ Φιλοσοφίας στό Κέντρο Ἱστορικῶν καί Ἀρχαιολογικῶν Ἐρευνῶν τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέου στήν Τιφλίδα τῆς Γεωργίας. Στήν εἰσήγησή τους, ἡ ὁποία ἦταν στήν ἀγγλική γλώσσα, ἀνέφεραν συνοπτικά τά ἑξῆς (ἡ μετάφραση ἀπό τά ἀγγλικά δική μας): «Ἡ λογοτεχνική κληρονομιά τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου Κύπρου παρουσιάζεται ἀναλυτικά στήν ἀρχαία γεωργιανή λογοτεχνία: πολλά ἀπό τά ἔργα του ἔχουν μεταφραστεῖ στά γεωργιανά σέ διάφορες ἐποχές. Ἐκτός αὐτοῦ, οἱ γεωργιανές πηγές παρέχουν πολύτιμα στοιχεῖα σχετικά μέ τό βίο τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου. Ἡ παροῦσα εἰσήγηση ἀναλίσκεται στίς προαναφερθεῖσες γεωργιανές βιογραφικές πηγές γιά τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο, καθώς καί τή διαπλοκή τους, τή σχέση τους, μέ τά ὑφιστάμενα ἑλληνικά βιογραφικά μοντέλα. Ὁ ἐκτεταμένης μορφῆς «Βίος τοῦ Ἐπιφανίου» στά ἑλληνικά στή μορφή τήν ὁποία ἔχει φτάσει μέχρι ἐμᾶς ἀποδίδεται στούς μαθητές του, Ἰωάννη καί Πολύβιο. Στήν ἑλληνική παράδοση ὑπάρχουν ἐπίσης ἀρκετές ἄλλες συνοπτικές ἑλληνικές ἐκδόσεις τοῦ Βίου. Τά γεωργιανά χειρόγραφα ἔχουν δια- 15
τηρήσει τήν πλήρη μετάφραση τοῦ προαναφερθέντος ἐκτεταμένου «Βίου τοῦ Ἐπιφανίου» στά ἑλληνικά (Vita longior), καθώς ἐπίσης καί μεταφράσεις μίας μικρότερης ἔκτασης synaxarian Vita. Ἡ ἀνώνυμη γεωργιανή μετάφραση τοῦ Vita longior ἔφθασε μέχρι τίς ἡμέρες μας μέσα ἀπό τρία ἀρχαῖα γεωργιανά χειρόγραφα τῶν 10 ου - 11 ου αἰώνων, δύο ἐκ τῶν ὁποίων προέρχονται ἀπό τή συλλογή τοῦ Σινᾶ καί τό τρίτο ἀπό τή συλλογή τοῦ Ἑλληνορθόδοξου Πατριαρχείου τῶν Ἱεροσολύμων. Στά δύο χειρόγραφα (Sin. Geo N 28 καί Jer 3) ἡ μετάφραση ἔχει διασωθεῖ μόνο ἐν μέρει καί μόνο ἕνα χειρόγραφο τό Sin 6 περιέχει ὁλόκληρη τή μετάφραση. Οἱ διατηρημένες μορφές τῶν κειμένων σ αὐτά τά τρία χειρόγραφα εἶναι σχεδόν ταυτόσημες, οἱ μικρές μεταβολές πού ὑπάρχουν εἶναι ὡς ἐπί τό πλεῖστον λόγῳ διαφορετικῶν ὀρθογραφικῶν ἤ γραμματικῶν μορφῶν. Ἔτσι, θά μπορούσαμε νά ποῦμε ὅτι αὐτά τά χειρόγραφα παρέχουν ἐλαφρῶς διαφοροποιημένο κείμενο ἀπό τήν ἴδια τή μετάφραση. Τό ὄνομα τοῦ συγγραφέα τῆς γεωργιανῆς μετάφρασης δέν μᾶς εἶναι γνωστό. Ὡς ἐκ τούτου, βάσει τῆς χρονολόγησης τῶν χειρογράφων, εἶναι σίγουρο ὅτι ἡ μετάφραση γράφτηκε πρίν τό δεύτερο μισό τοῦ 10 ου αἰώνα. Ὅσον ἀφορᾶ τή γεωργιανή μετάφραση τοῦ Vita Epiphanii, τό οὕτω καλούμενο «Γεωργιανό synaxarian Vita», γράφτηκε ἀπό τόν γνωστό σέ ὅλους γεωργιανό συγγραφέα καί μεταφραστή, Γεώργιο τόν Ἀθωνίτη τόν 11ο αἰώνα καί περιλαμβάνεται μέσα στό Μεγάλο Συναξάριο, τό ὁποῖο μεταφράστηκε ἀπό τόν Γεώργιο μεταξύ 1042-1044. Αὐτή ἡ μετάφραση ἐκπροσωπεῖ ἕνα διαφορετικό ἐπίπεδο ἀνάπτυξης τῆς μεσαιωνικῆς γεωργιανῆς ἐκκλησιαστικῆς γραμματολογίας καί τίς Γεωργιανό- Βυζαντινές γραμματολογικές σχέσεις - ἡ ἀθωνική περίοδος. Ὁλόκληρο τό Synaxarium, καί κατά συνέπεια τό Vita Epiphanii, ἔχει διατηρηθεῖ σέ ἀναρίθμητα χειρόγραφα - μέ τήν πιό παλιά χρονολογική ἀρίθμηση νά εἶναι αὐτή τοῦ δευτέρου μισοῦ τοῦ 11 ου αἰώνα. Καί οἱ δύο μεταφράσεις εἶναι ἐνδιαφέρουσες ἀπό πολλές ἀπόψεις. Καί οἱ δύο λίγο ἕως πολύ, ἀποκλίνουν ἀπό τά σχετικά σωζόμενα ἑλληνικά πρωτότυπα, ὑποδεικνύοντας ὅτι καί οἱ δύο οἱ γεωργιανοί μεταφραστές εἶχαν στά χέρια τούς ἑλληνικά πρότυπα λίγο ἕως πολύ διαφορετικῶν μορφῶν ἀπό ἐκεῖνα τά ὁποῖα ἔχουν διασωθεῖ μέχρι τῶν ἡμερῶν μας. Ὡστόσο αὐτές οἱ πηγές δέν μᾶς παρέχουν ὁποιαδήποτε βιογραφικά στοιχεῖα γιά τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο, κάτι διαφορετικό ἀπό τίς ἑλληνικές πηγές, ἀλλά θά μποροῦσαν νά συνεισφέρουν στή μελέτη τῆς Ἑλληνικῆς παράδοσης κειμένου καί στή δημιουργία κριτικῆς μορφῆς τοῦ ἑλληνικοῦ κειμένου τοῦ Vita, καί ἐπίσης θά μποροῦσε νά ρίξει νέο φῶς στήν ἀντίληψη γιά τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο σέ ἄλλες κουλτοῦρες. Θά ἔπρεπε νά ἀναφερθεῖ ἐπίσης ὅτι στά χειρόγραφα τῆς ὕστερης περιόδου (18 ου - 19 ου αἰώνων) ἔχουν διασωθεῖ 16
διάσπαρτα κομμάτια τοῦ Vita Epiphanii, συμπεριλαμβάνονται ὡς ἀνεξάρτητα τά ἀναγνώσματα. Αὐτά τά κείμενα δέν περιέχουν ὁποιαδήποτε ἀξιόλογα, ἀνεκτίμητα δεδομένα ἀπό ἱστορικῆς ἤ γραμματολογικῆς πλευρᾶς, ἀλλά βεβαιώνει τήν ἐπίδειξη τοῦ ἐνδιαφέροντος πρός τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο στή Γεωργία κατά τούς κατοπινούς αἰῶνες. Ἐξάλλου, ἀναρίθμητες γεωργιανές ὑμνογραφικές συλλογές, συντέθηκαν στή Γεωργία ἤ μεταφράστηκαν ἀπό τά ἑλληνικά, καί οἱ ὁποῖες περιέχουν ὕμνους ἀφιερωμένους στόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο. Ἡ χρονολογική διάρκεια αὐτῶν τῶν συλλογῶν εἶναι μεγάλη, ξεκινώντας ἀπό τό πρῶτο μισό τοῦ 10 ου αἰώνα μέχρι καί τόν 18 ο αἰώνα. Αὐτοί οἱ ὕμνοι ἀφιερωμένοι στόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο περιέχουν διάσπαρτες βιογραφικές πληροφορίες πού τόν ἀφοροῦν, οἱ ὁποῖες εἶναι βασισμένες στήν ἐκτεταμένη μορφή τοῦ Vita Epiphanii. Ὡς συμπέρασμα θά μποροῦσε νά εἰπωθεῖ ὅτι οἱ Γεωργιανές πηγές πού ἀφοροῦν τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο ἐπιδεικνύουν τό μεγάλο καί ἔντονο ἐνδιαφέρον τῆς Γεωργιανῆς Ἐκκλησίας γιά τή ζωή καί τίς δραστηριότητες τοῦ Μεγάλου αὐτοῦ Πατέρα τῆς Ἐκκλησίας μας, ἀρχῆς γενομένης ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων, ὅπως τό μαρτυρεῖ ἡ πιό παλιά μετάφραση πού χρονολογεῖται τήν περίοδο πρίν τόν 10 ο αἰώνα, καί διαρκεῖ κατ ἀκρίβεια καθ ὅλη τή διάρκεια ὁλόκληρης τῆς ἱστορίας τῆς ἀρχαίας γεωργιανῆς λογοτεχνίας. Ἐκτός ἀπό τή χρονολογική συνέχεια, τό ἐνδιαφέρον τῶν Γεωργιανῶν πρός τόν Ἅγιο Ἐπιφάνιο καί ὁ σεβασμός πρός τόν Ἅγιο ἐπεκτείνεται ἐπίσης καί γεωγραφικά, καλύπτοντας καί τά τρία σημαντικά κέντρα τῆς Γεωργιανῆς παράδοσης στό ἐξωτερικό - τό Σινά, τό Ἅγιο Ὄρος καί τά Ἱεροσόλυμα, 17
καθώς καί ὁλόκληρη τή Γεωργία». Ἡ ἑπόμενη εἰσήγηση ἦταν ἀπό τό Δρ Χαράλαμπο Στεργιούλη μέ θέμα: «Πολυβίου ἐπισκόπου Ρινοκορούρων, «Εἰς τά ὑπόλοιπα τοῦ Βίου τοῦ Ἁγίου πατρός ἡμῶν Ἐπιφανίου». Μία ἀπόπειρα ρητορικῆς προσέγγισης τοῦ κειμένου». Ὁ κ. Στεργιούλης εἶναι Διδάκτωρ Βυζαντινῆς Φιλολογίας και Ἐκπαιδευτικός. Στήν εἰσήγησή του ὁ κ. Στεργιούλης ἀνέφερε ὅτι, η ἁγιολογική παράδοση γιά τόν ἅγιο Ἐπιφάνιο εἶναι ἀρκετά πλούσια, ἀφοῦ ἡ τιμή του ὡς ἁγίου καθιερώθηκε πολύ νωρίς, ἀπό τίς ἀρχές τοῦ 5 ου αἰ., γι αὐτό καί τά πρῶτα ἁγιολογικά κείμενα χρονολογοῦνται ἀπό τά μέσα τοῦ ἰδίου αἰώνα. Ἡ πρώτη ἀπόπειρα καταγραφῆς τοῦ Βίου του ἔγινε ἀπό τόν μαθητή του Ἰωάννη. Ὅταν ὁ Ἰωάννης ἀσθένησε βαρύτατα, ζήτησε ἀπό τό νεώτερο μαθητή τοῦ Ἐπιφανίου Πολύβιο, μετέπειτα ἐπίσκοπο Ρινοκουρούρων, νά συνεχίσει τό ἔργο του, δηλαδή τήν ὁλοκλήρωση τῆς συγγραφῆς τοῦ Βίου τοῦ διδασκάλου τους. Ὁ Πολύβιος λοιπόν, κατά τον κ. Στεργιούλη, ἀνέλαβε νά ἐκπληρώσει τήν ἐπιθυμία τοῦ Ἰωάννη καί συνέχισε τή συγγραφή τοῦ Βίου τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου. «Εἰς τά ὑπόλοιπα τοῦ Βίου τοῦ ἁγίου Πατρός ἡμῶν Ἐπιφανίου» ἐξιστοροῦνται: α) θαυμαστά περιστατικά ἀπό τήν δραστηριότητά του - ἐντός καί ἐκτός Κύπρου, β) ἡ ὑποτιθεμένη διαμάχη μέ τόν Ἰωάννη Χρυσόστομο καί γ) ἡ κοίμησή του. Στήν εισήγηση τοῦ κ. Στεργιούλη ἐπιχειρεῖται μία ἀπόπειρα ρητορικῆς προσέγγισης τοῦ κειμένου τοῦ Πολυβίου. Μετά τήν ἀναφορά στή δομή τοῦ Βίου, ἐπισημαίνονται τά κυριότερα σχήματα λόγου καί ἐκφραστικά μέσα, πού χρησιμοποίησε ὁ Πολύβιος, καθώς καί τά ἔργα πού εἶχε ὡς πρότυπο γιά τή συγγραφή τοῦ Βίου, κυρίως τήν Π. καί Κ. Διαθήκη. Εἶναι, ἑπομένως, ἐμφανής ἡ προσπάθεια τοῦ Πολυβίου μέ τή συγγραφή τῶν «Ὑπολοίπων τοῦ Βίου τοῦ ἁγίου Πατρός ἡμῶν Ἐπιφανίου» νά ἀφήσει ἕνα ἁγιολογικό κείμενο κατανοητό στό κοινό-ἁπλοποιημένο γλωσσικά-πού βρισκόταν πολύ κοντά στήν ὁμιλουμένη τῆς ἐποχῆς του καί εἶχε ὡς γλωσσικό πρότυπο τήν Κοινή τοῦ Εὐαγγελίου. Ἡ τρίτη καί τελευταία εἰσήγηση τῆς Α Συνεδρίας εἶχε ὡς θέμα: «Ἡ ἐπίδραση τῶν ἔργων τοῦ Ἁγίου Ἐπιφανίου στήν ὑμνογραφία τῆς Ἐκκλησίας». Εἰσηγητής ἦταν ὁ Ἀρχιμανδρίτης Νικόδημος Σκρέττας - Πλεξίδας. Ὁ πατήρ Νικόδημος Σκρέττας εἶναι Ἐπίκουρος Καθηγητής στό Τμῆμα Ποιμαντικῆς καί Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Στήν περίληψη τῆς εἰσήγησής του ὁ π. Νικόδημος ἀναφέρει τά ἑξῆς: «Ἡ ζωή καί τό ἔργο τοῦ ἁγίου Πατρὸς τῆς Ἐκκλησίας Ἐπιφανίου Κύπρου διατρέχει σχεδόν ὁλόκληρο τόν Δ αἰώνα, μόλις ἀγγίζοντας τά κράσπεδα τοῦ Ε (+403). Ἡ ἴδια περίοδος χαρακτηρίζεται ὡς ἡ ἀπαρχή τῆς λειτουργικῆς ἀκμῆς, μέ τή σύνθεση καί καταγραφή εὐχετικῶν καί ποιητικῶν κειμένων καί τή σταδιακή 18
κατά τόπους δημιουργία τῶν γνωστῶν λειτουργικῶν τύπων. Τό γραπτό θεολογικό ταμίευμα τῆς Ὀρθοδόξου καθολικῆς Ἐκκλησίας πλουτίζεται αὐθεντικά καί ἀπαραχάρακτα ἀπό τούς δογματικούς ὅρους τῶν ἁγίων συνόδων καί τά σύμβολα τῆς πίστεως, ἀλλά καί ἀπό τά θεοφώτιστα συγγράμματα τῶν ἁγίων Πατέρων, πού ἀντιμετωπίζουν τίς ποικιλώνυμες Τριαδολογικές, Χριστολογικές, Πνευματολογικές καί Θεοτοκολογικές αἱρέσεις. Τά θαυμάσια καί ἀνυπέρβλητα αὐτά μνημεῖα τοῦ θεολογικοῦ λόγου ἀποτέλεσαν τίς πηγές καί τά θεμέλια τῆς ἐγκωμιαστικῆς στήν ἀρχή (κοντάκιο) καί τῆς θεολογικῆς στή συνέχεια (κανόνες - στιχηρά) ὑμνογραφίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Πέραν τῆς φιλολογικῆς κριτικῆς ἢ τῆς γραμματολογικῆς ἔρευνας, εἶναι πάρα πολύ σημαντική ἡ θεολογική διερεύνηση τῶν πηγῶν τῶν ὑμνογράφων, ἀφοῦ μᾶς φανερώνει ἀφ ἑνός τό κοινό ἐκεῖνο ἀπόθεμα ὑλικοῦ, πού χρησιμοποίησαν ρήτορες, ἑρμηνευτές καί ποιητές, ἀλλά ἀφ ἑτέρου, στό ζητούμενο τῶν εἰδικῶν ἐνδιαφερόντων μας, τήν ἐξιδιασμένη ἐπίδραση ἐπί τῆς ὑμνογραφίας τῶν δογματικῶν πραγματειῶν ἢ τῶν περιστατικῶν ὁμιλιῶν τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου. Ὅταν, μετά τόν σάλο τῆς εἰκονομαχίας, παρακμάζει τό κοντάκιο, ἀνασυντάσσονται τά παλαιότερα ἢ δημιουργοῦνται τά νεώτερα λειτουργικά βιβλία καί ἀναδιατυπώνεται τό χριστολογικό δόγμα τῆς Ἐκκλησίας, οἱ ὑμνογράφοι, οἱ ὁποῖοι παράλληλα εἶναι καί ἀκραιφνεῖς θεολόγοι (Δαμασκηνός, Κοσμᾶς, Κρήτης Ἀνδρέας, Θεόδωρος καί Ἰωσήφ Στουδίτες, Θεοφάνης καί Ἰωσήφ ὑμνογράφοι), εἶναι ἐκεῖνοι πού ἐπηρεάζονται σημαντικά ἀπό τά θεολογικά συγγράμματα τῶν πατέρων καί ἰδιαίτερα, μεταξύ αὐτῶν, ἀπό τόν μέγιστο ἐπίσκοπο Κωνσταντίας τῆς Κύπρου ἅγιο Ἐπιφάνιο. Ἡ κοφτή φράση, οἱ ρητορικές ἐπαναλήψεις, οἱ παρηχητικές καταγραφές, τά ρηματικά ἢ ὀνοματικά ὁμοιοτέλευτα, οἱ θεολογικές ἀναδιατυπώσεις περί Πατρός, Υἱοῦ καί Ἁγίου Πνεύματος, οἱ πληθωρικές σποραδικές ἀναπομπές στό σύμβολο τῆς Νικαίας, ἀλλά καί οἱ συχνές προδιατυπώσεις φράσεων τοῦ συμβόλου - Νικαίας - Κωνσταντινουπόλεως (τά ὁποῖα παραθέτει ὡς βαπτισματικά στόν κολοφώνα τοῦ «Ἀγκυρωτοῦ»), καθώς καί οἱ πυκνές ἀναφορές στή θεότητα τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου καί τήν πραγματική καί ὄχι κατά δόκησιν ἐνανθρώπησή του, ὁμοιάζουν μέ ἕνα μακρότατο μνημεῖο θεολογικοῦ λόγου μέ ποιητική πνοή, ἕνα δογματικό ἔργο, πού ἀποτελεῖ ὑμνητική, λατρευτική καί δοξολογική κραυγή στήν Παναγία Τριάδα, στή σάρκωση τοῦ Θεοῦ Λόγου, στήν ἁγιαστική ἐπέλευση τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Τό αὐτό παρατηρεῖται ἀκόμη περισσότερο στούς ἑορταστικούς λόγους τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου, οἱ ὁποῖοι, μαζί μέ τό ὑπόλοιπο ἔργο του, ἀποτελοῦν ἀληθές ταμίευμα πολυτίμων λίθων, γιά τό οἰκοδόμημα τῆς ὑμνογραφίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἡ ἔρευνα ἐκτάθηκε στό σύνολο τοῦ συγγραφικοῦ ἔργου τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου 19
ἀντιπαραβολικά πρός τό καίριο ὑλικό τῶν ἐν χρήσει στή λατρεία ὑμνογραφικῶν βιβλίων. Μεθοδικά χρησιμοποιήθηκε κάθε πρόσφορο μέσο ἔρευνας, κατ ἐξοχήν ὅμως, μέ πολύχρονο κόπο, ξεκινώντας ἀπό τά κείμενα, ἀνιχνεύσαμε τίς ἀντιστοιχίες στούς ὕμνους, συστηματικά, μέ προσεκτική καί λεπτομερή αὐτοψία. Αὐτό μᾶς ἔκαμε σοφότερους καί πλουσιότερους ἀπό τό ἀναπάντεχο τελικό ἀποτέλεσμα. Οἱ ἐπιδράσεις πού ἀνιχνεύθηκαν, κατά τή στοχευμένη μελέτη τῶν κειμένων, καί οἱ παραλληλίες ἁγίου Ἐπιφανίου - Ὑμνογραφίας εἶναι πληθωρικές. Ἐδῶ βέβαια εἶναι ἀδύνατον νά παρατεθοῦν οἱ ἀντιστοιχιστικές κολόνες, μέ τόν ἀνάλογο ἐπεξηγηματικό φιλολογικό ἢ θεολογικό σχολιασμό. Μόνον χάριν παραδείγματος μπορεῖ νά ἀνατρέξει κανείς στούς ἀντίστοιχους τόπους, ἀφ ἑνός τῆς PG καί ἀφ ἑτέρου τῶν ἐκδόσεων Ἀποστολικῆς Διακονίας: 1) Πανάριον, Αἵρεσις 30, κεφ. ΚΘ. PG 41, 457C,D Δοξαστικόν Ϛ Μεγάλης (Βασιλικῆς) Ὥρας τῆς παραμονῆς τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως (24 Δεκεμβρίου). Μηναῖον ( 3 2009), σσ. 481-482. Ἐπίσης Ὁμιλία Ε. Ἐγκώμιος εἰς τήν ἁγίαν τήν Θεοτόκον. PG 43, 493B,C,D ΙΩΣΗΦ ΥΜΝΟΓΡΑΦΟΥ, Κανών Ἀκαθίστου Ὕμνου, ᾠδή γ, τροπ. β. Τριῴδιον (1994), σ. 686. 2) Πανάριον, Αἵρεσις 30, κεφ. ΛΑ. PG 41, 460C - Μεγάλη Ἑβδομάς. Ὄρθρος Μεγάλης Τρίτης. ΚΟΣΜΑ ΜΕΛΩΔΟΥ, Κανών διῴδιος, ᾠδή θ, ὁ εἱρμός. Τριῴδιον (1994), σ. 848. 3) Ὁμιλία Β. Τῷ ἁγίῳ καί μεγάλῳ Σαββάτῳ. PG 43, 445C-448C - ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΚΡΟΠΟΛΙΤΟΥ, Ἰδιόμελον ψαλλόμενον κατά τήν περιφοράν τοῦ Ἐπιταφίου, μετά τήν Μεγάλην Δοξολογίαν τοῦ Ὄρθρου τοῦ Μεγάλου Σαββάτου. Μεγάλη Ἑβδομάς ( 2 1990), σσ. 315-316 κ.ἄ. Συνοψίζοντας θά μπορούσαμε νά ἐπισημάνουμε: 1) Ὁ ἅγιος Ἐπιφάνιος Κύπρου ὑπῆρξε μία σπουδαία καί προβεβλημένη προσωπικότητα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, μέ συγγραφικό ἔργο ἐκτενές, στοχευμένο, στιβαρό, θεολογικό, ἀντιαιρετικό, βαρυτίμητο, πολυμελετημένο καί πολυχρησιμοποιημένο ἀπό τούς ἐπιγενόμενους. 2) Ὁ λόγος του δέν εἶναι ἰσοκρατικὰ μακαρονικός καί μακροπερίοδος, ἀλλά κοφτός καί συντομογραφικός, πού ὁμοιάζει μέ στιχοποιΐα. Ἡ ρητορική δέ τῶν ἑορτίων καί ἐγκωμιαστικῶν του λόγων τούς κατατάσσει μάλλον στό γνωστό εἶδος τῶν ποιητικῶν ὁμιλιῶν τῶν πατέρων. 3) Γιά τούς λόγους αὐτούς, τά κείμενα τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου ἐπηρεάζουν τούς ἐγγύς καί τούς ἀπωτέρους ὑμνογράφους, οἱ ὁποῖοι, παρόλο πού ζοῦν σέ ἐποχές μεταγενέστερες, μέ καταγεγραμμένη καί ἀποκρυσταλλωμένη τή θεολογία, συχνά καταφεύγουν στίς ἀκριβολόγες θεολογικές ἀποτυπώσεις τοῦ μεγάλου πατρός, γιά Τριαδολογικά, Χριστολογικά, Πνευματολογικά καί Θεοτοκολογικά ζητήματα. Οἱ Πατέρες ἐθεολόγησαν. Οἱ Ὑμνογράφοι, κατά τεκμήριο ἐγκρατεῖς καί αὐτοί θεολόγοι, ἔμμιξαν θεολογία καί ποίηση, ὀρθόδοξη πίστη καί καλλιτεχνική δημιουργία. Ἡ λειτουργική τέχνη τῆς ἐκκλησιαστικῆς μελουργίας ἀνήγαγε τά 20
μνημεῖα τοῦ λόγου σέ ἠδύφθογγη καλλιτεχνία, γιά νά ὑπηρετήσει καί νά διακονήσει τήν ψαλλόμενη προσευχή τῆς λατρεύουσας κοινότητας τῶν χριστιανῶν, τίς εὐχαριστιακές καί τίς ἱκετευτικές συνάξεις τῶν πιστῶν. Σ αὐτό τό πλαίσιο, ὁ ἅγιος Ἐπιφάνιος, θεοφώτιστα καί χαρισματικά προσέφερε θεμελιώδεις ἀφορμές θεολογίας καί ἀνυπέρβλητο ταμίευμα προσφόρων στοιχείων, τά ὁποῖα ὄχι ὑποθετικά μόνο θά μποροῦσαν, ἀλλά ἀληθῶς μπόρεσαν νά ἀποτελέσουν πηγές ποικίλων ὑμνογράφων καί ὑμνογραφημάτων. Ἡ ὑμνογραφία τῆς Ἐκκλησίας, στεριωμένη στό consensus τῆς πατερικῆς παραδόσεως, στήν ὁποία ἀνήκουν καί τά πνευματόγραπτα κείμενα τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου, εἶναι ζῶσα πνοή καί ζωοδότις πηγή ἀτίμητων εὐαισθησιῶν καί νικητικῶν πνευματικῶν ἀναβάσεων. Εἶναι ποίηση ἑνός πρωτόγνωρου κάλλους καί μιᾶς ἁγιοποιοῦ αἰσθαντικῆς ἀφελότητας, πού καταπλουτίζουν τήν ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου μέ νάματα κατανύξεως, μέ χειμαρρώδεις μνῆμες ἱστορίας, μέ πτήσεις λατρευτικές καί μυσταγωγικές, οἱ ὁποῖες ποτίζουν τήν ψυχή χωρίς νά τήν καταποντίζουν, ὑψώνουν τόν νοῦ χωρίς νά τόν κατακρημνίζουν. Θεολογία καί ποίηση συμμίγνυνται. Λατρεία καί καλλιτεχνία ἀλληλοπεριχωροῦνται. Λόγος καί μέλος συμπορεύονται. Χαρά, κατάνυξη καί ὡραιότητα συνυπάρχουν. Λογική καί συναίσθημα ἰσορροποῦν. Πίστη καί ἐπιστήμη φιλιώνουν. Οὐρανός καί γῆ συνεορτάζουν. Θεός καί ἄνθρωπος κοινωνοῦν. Ὄχι σέ μία πρόσκαιρη καί ἑτερόκλητη σύναξη λειτουργουμένων ἀτόμων, ἀλλά σέ μία αἰώνια ἑνοποιό κοινωνία λειτουργημένων πιστῶν». Τό ἀπόγευμα στίς 16.00 μέχρι τίς 18.00 περίπου, ἔλαβε χώρα ἡ Β Συνεδρία τοῦ Ἁγιολογικοῦ Συνεδρίου μέ θέμα: «Κύπριοι Ἅγιοι καί συγγραφεῖς, 4 ος μέ 7 ος αἰώνας». Ἡ κα Ἀντωνία Γιαννούλη καί ἡ κα Μαρίνα Σταυρινίδου στήν εἰσήγησή τους ἀνέπτυξαν τό θέμα: «Ἐλάσσονες Ἅγιοι τῆς Κύπρου (4 ος - 6 ος αἰ.) καί ἡ ἀνέκδοτη ὑμνογραφία». Νά σημειώσουμε ὅτι ἡ κα Γιαννούλη εἶναι Ἀναπληρώτρια Καθηγήτρια στό Τμῆμα Βυζαντινῶν καί Νεοελληνικῶν Σπουδῶν τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Κύπρου, ἐνῶ ἡ κά Σταυρινίδου εἶναι Ἐπιστημονική Συνεργάτης. Στή συνέχεια, ὁ Καθηγητής στό Τμῆμα Ἱστορίας Royal Holloway τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Λονδίνου καί Διευθυντής τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἰνστιτούτου Royal Holloway τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Λονδίνου, κ. Χαράλαμπος Δενδρινός καί Διδακτορικός Φοιτητής κ. Χρυσοβαλάντης Κυριάκου, ἀνέπτυξαν στήν εἰσήγησή τους (ἡ ὁποία ἦταν στήν ἀγγλική γλώσσα) τό θέμα: «Τhe Encomium on St Barnabas by Alexander the Monk: ecclesiastical and imperial politics in sixth - century Byzantium». Ὅπως ἀνέλυσαν λοιπόν στήν εἰσήγησή τους, ἡ θεμελίωση τοῦ Χριστιανισμοῦ στήν Κύπρο ἀπό τούς Ἀποστόλους Παῦλο καί Βαρνάβα ἀποτελεῖ ὁρόσημο στή μακρά ἱστορία 21