Ελληνική Επιχειρηματικότητα: Πραγματικότητα & Προοπτικές Νικόλαος Μυλωνίδης Επίκουρος Καθηγητής Τμήμα Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ιούνιος 2012 1
Επιχειρηματικό κλίμα στην Ελλάδα και στην Ευρώπη Η επιχειρηματικότητα, η δημιουργία επιτυχών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων, συνεισφέρει σημαντικά στην ανάπτυξη της οικονομίας. Ποια είναι η κατάσταση της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα; Οι ετήσιες ειδικές εκθέσεις καθώς και οι μηνιαίες έρευνες οικονομικής συγκυρίας που εκδίδονται από το Ίδρυμα Οικονομικών & Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ) (http://www.iobe.gr) αποτελούν σημαντική και έγκυρη πηγή πληροφόρησης τόσο για την Ελλάδα, όσο και για την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο. Οι δείκτες που αναφέρονται παρακάτω αποτυπώνουν την οικονομική συγκυρία δίνοντας το στίγμα της καταλληλότητας ή όχι ανάληψης νέων επενδύσεων με βάση τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Οι νέοι επιχειρηματίες έχουν τη δυνατότητα να ανατρέχουν σε αυτές τις έρευνες και να λαμβάνουν τις απαραίτητες πληροφορίες για κάθε κλάδο παραγωγής. 2
Μάιος 2012: ΕΕ27 & Ευρωζώνη Ισχυρή πτώση του οικονομικού κλίματος Ο δείκτης οικονομικού κλίματος κινείται πτωτικά, τόσο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, όσο και στην Ευρωζώνη, υποχωρώντας στις 90,5 και 90,6 μονάδες, αντίστοιχα απέχοντας πλέον σημαντικά από το μακροχρόνιο μέσο όρο του και στις δύο ζώνες. Η καθολική υποχώρηση του κλίματος χαρακτηρίζεται από εξασθένιση των προσδοκιών στη Βιομηχανία, τις Υπηρεσίες, τις Κατασκευές και το Λιανικό Εμπόριο, ενώ η καταναλωτική εμπιστοσύνη κινήθηκε ελαφρώς ανοδικά. Αναλυτικότερα: 3
Μάιος 2012: ΕΕ27 & Ευρωζώνη Στη Βιομηχανία, οι δείκτες επιχειρηματικών προσδοκιών διαμορφώθηκαν στις -11,2 και -11,3 μονάδες στην ΕΕ και στις -9,0 μονάδες στην Ευρωζώνη. Από τα επιμέρους στοιχεία των δεικτών, περιορίζονται οι εκτιμήσεις για την εξέλιξη της παραγωγής κατά 4 και 2 μονάδες αντίστοιχα σε ΕΕ και Ευρωζώνη, ενώ ελαφρώς μεγαλύτερη είναι η πτώση των δεικτών στις εκτιμήσεις για τα επίπεδα παραγγελιών. Τέλος, οι εκτιμήσεις για τα αποθέματα διευρύνονται ήπια και στις δύο ζώνες. 4
Μάιος 2012: ΕΕ27 & Ευρωζώνη Στις Υπηρεσίες, οι σχετικοί δείκτες διαμορφώνονται στις -6,0 και -4,9 μονάδες σε ΕΕ και Ευρωζώνη αντίστοιχα. Οι αρνητικές εκτιμήσεις των επιχειρήσεων για την τρέχουσα δραστηριότητά τους επιδεινώνονται στην ΕΕ και εντονότερα στην Ευρωζώνη, ενώ πτωτικά κινούνται και οι ήδη αρνητικές εκτιμήσεις για την τρέχουσα ζήτηση σε αμφότερες τις ζώνες. Τέλος, οι προβλέψεις των επιχειρήσεων για τη βραχυπρόθεσμη εξέλιξη της ζήτησης περιορίζονται και στις δύο ζώνες, παραμένοντας οριακά θετικές. 5
Μάιος 2012: ΕΕ27 & Ευρωζώνη Στο Λιανικό Εμπόριο, οι σχετικοί δείκτες τον Μάιο διαμορφώνονται στις -14,6 μονάδες στην ΕΕ και στις - 18,1 μονάδες στην Ευρωζώνη. Οι αρνητικές εκτιμήσεις για την τρέχουσα επιχειρηματική δραστηριότητα βαθαίνουν κατά 11 και 13 σχεδόν μονάδες αντίστοιχα σε ΕΕ και Ευρωζώνη, ενώ ταυτόχρονα διευρύνονται εξίσου και στις δύο ζώνες και οι εκτιμήσεις για τα αποθέματα. Τέλος, ο αρνητικός δείκτης των προβλέψεων για τις πωλήσεις τους επόμενους μήνες περιορίζεται κατά 4 και 5 περίπου μονάδες σε ΕΕ και Ευρωζώνη αντίστοιχα. 6
Μάιος 2012: ΕΕ27 & Ευρωζώνη Στις Κατασκευές, οι σχετικοί δείκτες σε ΕΕ και Ευρωζώνη περιορίζονται τον Μάιο στις -32,4 και -30,1 μονάδες αντίστοιχα. Από τα βασικά στοιχεία δραστηριότητας, οι αρνητικές προβλέψεις για το επίπεδο των εργασιών επιδεινώνονται σημαντικά και στις δύο ζώνες, ενώ οριακή είναι η υποχώρηση που καταγράφεται στις προβλέψεις για την απασχόληση το επόμενο 12μηνο στην ΕΕ και ελαφρώς μεγαλύτερη στην Ευρωζώνη. 7
Μάιος 2012: ΕΕ27 & Ευρωζώνη Ο Δείκτης Καταναλωτικής Εμπιστοσύνης τον Μάιο διαμορφώνεται στις -19,4 και στις -19,3 μονάδες σε ΕΕ και Ευρωζώνη. Οι αρνητικές προβλέψεις των καταναλωτών για την οικονομική κατάσταση του νοικοκυριού τους παραμένουν αμετάβλητες και στις δύο ζώνες, ενώ στις εκτιμήσεις για την οικονομική κατάσταση της χώρας καταγράφεται μικρή βελτίωση μόνο στην ΕΕ. Σταθερότητα χαρακτηρίζει και την πρόθεση για αποταμίευση σε αμφότερες τις ζώνες, ενώ ο δείκτης προβλέψεων για την εξέλιξη της ανεργίας αμβλύνεται κατά 2-3 μονάδες σε ΕΕ και Ευρωζώνη. 8
Μάιος 2012: ΕΕ27 & Ευρωζώνη Τέλος, ο δείκτης επιχειρηματικών προσδοκιών στις Χρηματοοικονομικές Υπηρεσίες (δεν περιλαμβάνεται στο δείκτη οικονομικού κλίματος) χάνει έδαφος και στις δύο ζώνες (στις 0,0 από +1,4 και στις -10,2 από -7,7 μονάδες αντίστοιχα σε ΕΕ και Ευρωζώνη). Από τα επιμέρους στοιχεία, οι εκτιμήσεις για την τρέχουσα κατάσταση των επιχειρήσεων βαίνουν ελαφρώς λιγότερο αρνητικές, ενώ οι εκτιμήσεις για την τρέχουσα εξέλιξη της ζήτησης αυξάνονται κατά 6 μονάδες στην ΕΕ και κατά 2 στην Ευρωζώνη. Συνεπώς, ο παράγοντας που έλκει το δείκτη προς τα κάτω είναι η κατακόρυφη πτώση στις προβλέψεις της ζήτησης στο επόμενο τρίμηνο, κατά 11-12 μονάδες και στις δύο ζώνες. 9
Μάιος 2012: Ελλάδα Επιδείνωση του οικονομικού κλίματος Στην Ελλάδα ο Δείκτης Οικονομικού Κλίματος υποχώρησε εκ νέου το Μάιο στις 76 μονάδες μετά την άνοδό του τον Απρίλιο (77,3 μονάδες). Είναι κυρίως οι επιχειρηματικές προσδοκίες στη Βιομηχανία και στις Κατασκευές που χάνουν σημαντικό έδαφος και επηρεάζουν το δείκτη, ενώ στις Υπηρεσίες και στο Λιανικό Εμπόριο καταγράφεται μικρή άνοδος. Σε ότι αφορά την καταναλωτική εμπιστοσύνη, αυτή βελτιώνεται. Αναλυτικότερα: 10
Μάιος 2012: Ελλάδα Στη Βιομηχανία, σημαντική πτώση καταγράφουν οι προβλέψεις για τη βραχυπρόθεσμη εξέλιξη της παραγωγής, ενώ οι χαμηλές εκτιμήσεις των επιχειρήσεων για το τρέχον επίπεδο παραγγελιών και ζήτησης παραμένουν στα ίδια επίπεδα, με το επίπεδο των αποθεμάτων να υποδηλώνει διόγκωσή τους. Στις Κατασκευές, οι πολύ χαμηλές προβλέψεις για το πρόγραμμα εργασιών δεν μεταβάλλονται, ενώ οι αρνητικές προσδοκίες για την απασχόληση του τομέα διευρύνονται. 11
Μάιος 2012: Ελλάδα Στις Υπηρεσίες, οι εκτιμήσεις των επιχειρήσεων για την τρέχουσα δραστηριότητά τους, αλλά και οι προβλέψεις για τη ζήτηση του επόμενου τριμήνου βαίνουν δυσμενέστερες, ενώ αντίθετα μικρή βελτίωση καταγράφουν οι αρνητικές εκτιμήσεις της τρέχουσας ζήτησης. Στο Λιανικό Εμπόριο, ο αρνητικός δείκτης των εκτιμήσεων των επιχειρήσεων για τις τρέχουσες πωλήσεις βελτιώνεται, όπως συμβαίνει και με τις προβλέψεις για τις βραχυπρόθεσμες προοπτικές των πωλήσεων, με τις εκτιμήσεις για τα αποθέματα να παραμένουν αμετάβλητες. 12
Μάιος 2012: Ελλάδα Τέλος, στην Καταναλωτική Εμπιστοσύνη, οι αρνητικές προβλέψεις για την οικονομική κατάσταση του νοικοκυριού περιορίζονται, ενώ περισσότερο αμβλύνονται οι δυσμενείς προβλέψεις για την οικονομική κατάσταση της χώρας. Η πρόθεση για αποταμίευση υποχωρεί σε νέο ιστορικά χαμηλό επίπεδο, ενώ τέλος, οι δυσοίωνες προβλέψεις για την εξέλιξη της ανεργίας εξομαλύνονται ελαφρά. 13
Μελέτη ΙΟΒΕ: Η επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα 2009 2010: Αναζητώντας διέξοδο από την κρίση Κάθε χρόνο, το ΙΟΒΕ συντάσσει μια Ειδική Έκθεση για την επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα, στο πλαίσιο του διεθνούς πρόγραμματος Global Entrepreneurship Monitor (GEM) (http://gemconsortium.org). Το Πρόγραμμα αυτό συλλέγει δεδομένα από κάθε χώρα και παρουσιάζει τα συνολικά ευρήματα στην ετήσια έκδοση του World Report on Entrepreneurship (http://gemconsortium.org/about.asp). 14
Γενικά Στοιχεία Το 2009 στην Ελλάδα ένα 8,8% του πληθυσμού ηλικίας 18-64 ετών (610.000 άτομα) δήλωσαν ότι βρίσκονται στα αρχικά στάδια έναρξης επιχειρηματικής δραστηριότητας. Το % αυτό μειώθηκε σε σχέση με το 2008 (9,9%) αλλά αποτελεί τη 2η υψηλότερη επίδοση της τελευταίας πενταετίας. Αν συνυπολογιστεί και το ποσοστό των καθιερωμένων επιχειρηματιών στην Ελλάδα, τότε συνολικά ένα 23,6% του ενεργού πληθυσμού (1,5 εκατ. άτομα) συμμετείχε σε κάποιου είδους επιχειρηματική δραστηριότητα τη διετία 2009 2010. Πρόκειται για την υψηλότερη επίδοση στην Ευρώπη και αποτυπώνει το μεγάλο ποσοστό της αυτοαπασχόλησης στη χώρα μας. 15
Γενικά Στοιχεία Υψηλό, όμως, είναι και το ποσοστό των ατόμων που δηλώνουν πως σκοπεύουν να εισέλθουν στον επιχειρηματικό στίβο κάποια στιγμή στα επόμενα 3 χρόνια (17% του πληθυσμού), συνιστώντας μια ευρεία δυνητική δεξαμενή νέων επιχειρηματιών στην Ελλάδα. Από την άλλη πλευρά, περίπου 180.000 άτομα διέκοψαν τη λειτουργία της επιχείρησής τους κατά το 2009 (2,6% του ενεργού πληθυσμού) και ένα 1,8% δήλωσε πως ανέστειλε την επιχειρηματική του δράση ενώ η επιχείρηση συνεχίζει τη λειτουργία της. Κύρια αιτία αναστολής λειτουργίας: έλλειψη επαρκούς κέρδους. 16
Κίνητρα επιχειρηματικής δραστηριοποίησης Το 2009, ένας στους τέσσερις επιχειρηματίες αρχικών σταδίων δηλώνει ως βασικό κίνητρο την ανάγκη για εξασφάλιση του βιοπορισμού του. Η επιχειρηματικότητα ευκαιρίας (κάλυψη ευκαιριών στην αγορά) προσεγγίζει το 47%. Κύριος μοχλός της επιλογής αυτής είναι: Τόνωση προσωπικού εισοδήματος. Μεγαλύτερη εργασιακή ανεξαρτησία. 17
Κλαδική διάσταση της επιχειρηματικότητας Παρατηρείται πτώση του ποσοστού των επιχειρήσεων που επικεντρώνουν τις δραστηριότητές τους στην προσφορά προϊόντων / υπηρεσιών με τελικό αποδέκτη τον καταναλωτή (από 58% το 2008 στο 46,5% το 2009). Αυξάνεται το % των εγχειρημάτων που δραστηριοποιούνται στη μεταποίηση/βιομηχανία. Αμετάβλητο παραμένει το % των επιχειρήσεων παροχής υπηρεσιών προς άλλες επιχειρήσεις. 18
Ποιοτικά χαρακτηριστικά επιχειρηματικότητας Μικρές προοπτικές δημιουργίας νέων θέσεων (το 38% των επιχειρηματιών αρχικών σταδίων δηλώνει ότι δεν θα είναι σε θέση να προσφέρει κάποια θέση εργασίας μέσα στα επόμενα 5 έτη). Μικρός βαθμός καινοτομίας (μόνο το 13,1% των επιχειρηματιών δηλώνει ότι προσφέρει καινοτόμα προϊόντα). Μεγάλος ανταγωνισμός (το 55% των επιχειρήσεων εισέρχεται ή λειτουργεί σε μια αγορά με αρκετούς ανταγωνιστές). 19
Ποιοτικά χαρακτηριστικά επιχειρηματικότητας Ο εξαγωγικός προσανατολισμός ενισχύεται σε σχέση με το 2008 (6,6%). Οι περισσότερες από τις εξωστρεφείς επιχειρήσεις δραστηριοποιούνται στο δευτερογενή τομέα. Φτωχές επιδόσεις των νέων εγχειρημάτων σε όρους τεχνολογίας (οι επιχειρήσεις που χρησιμοποιούν τεχνολογικό εξοπλισμό αιχμής είναι μόνο 10,3% - το μισό από αυτό που ήταν το 2008!). 20
Χρηματοδότηση νέων επενδύσεων Ενίσχυση του άτυπου επενδυτή. Ενίσχυση χρηματοδότησης από το συγγενικό περιβάλλον (2 στους 3 άτυπους επενδυτές προέρχονται από το στενό οικογενειακό περιβάλλον). Το μέσο ποσό που δαπανήθηκε από τους άτυπους επενδυτές το 2009 ανέρχεται στα 60.000 (από 40.000 το 2008). 21
Δημογραφικά χαρακτηριστικά της επιχειρηματικότητας Ποσοστό γυναικείας επιχειρηματικότητας (6%) το 4ο υψηλότερο ποσοστό στις υπό εξέταση χώρες. 1 στις 3 γυναίκες δραστηριοποιήθηκαν λόγω ανάγκης. Αντίθετα, οι άντρες δραστηριοποιούνται λόγω εύρεσης επενδυτικής ευκαιρίας. Ο τυπικός επιχειρηματίας αρχικών σταδίων είναι άντρας (25 34 ετών) απόφοιτος λυκείου. Οι μισοί επιχειρηματίες αρχικών σταδίων ανήκουν στο ανώτερο κλιμάκιο εισοδήματος, εύρημα που αντανακλά τις αυξημένες δυσκολίες χρηματοδότησης. 22
Προσωπικά χαρακτηριστικά των νέων επιχειρηματιών Υψηλός βαθμός αυτοπεποίθησης αναφορικά με τις γνώσεις, ικανότητα & εμπειρία για να ξεκινήσουν μια νέα επιχείρηση (58% των νέων επιχειρηματιών). Το 45% των νέων επιχειρηματιών όμως φοβάται την επιχειρηματική αποτυχία! (το επίπεδο εκπαίδευσης λειτουργεί αντιστρόφως ανάλογα της εμφάνισης φόβου για την αποτυχία). Το 66% των Ελλήνων θεωρούν την ανάληψη επιχειρηματικής δραστηριότητας ως μια καλή επιλογή καριέρας και το 70% ότι οι επιχειρηματίες χαίρουν κοινωνικής καταξίωσης. 23
Κοινωνική επιχειρηματικότητα Η κοινωνική επιχειρηματικότητα αφορά στα άτομα ή οργανισμούς που επικεντρώνονται σε επιχειρηματικές δραστηριότητες με κοινωνικούς περιβαλλοντικούς στόχους. Το 1,9% του πληθυσμού ασχολείται με την κοινωνική επιχειρηματικότητα. Οι εγχώριες επιχειρήσεις με κοινωνικό χαρακτήρα διαφέρουν ως προς το προσωπικό που απασχολούν. 1 στις 3 κοινωνικές επιχειρήσεις θεωρεί ότι εισάγει νέο προϊόν ή καινοτόμο τρόπο παραγωγής. Ο τυπικός κοινωνικός επιχειρηματίας είναι νέος άνδρας απόφοιτος τουλάχιστον μεταλυκειακής εκπαίδευσης. 24
Οι επιπτώσεις της κρίσης στην επιχειρηματικότητα Σε ό,τι αφορά στην ίδρυση μιας νέας επιχείρησης, τρεις στους τέσσερις καθιερωμένους Έλληνες επιχειρηματίες κρίνουν πως το 2009 κάτι τέτοιο ήταν σχετικά δυσκολότερο συγκριτικά με το 2008. 1 στους 10, όμως, επιχειρηματίες δηλώνει πως αντιμετώπισε λιγότερες δυσκολίες στην ίδρυση μιας επιχείρησης. Mόλις το 13% των καθιερωμένων και το 17,5% των νέων επιχειρηματιών αναγνωρίζουν ευκαιρίες ανάπτυξης μιας επιχείρησης εν μέσω της επικρατούσας κρίσης. Όσον αφορά στις επιπτώσεις της κρίσης στους επιμέρους κλάδους της ελληνικής οικονομίας, προκύπτει ότι όλοι οι τομείς δραστηριότητας φαίνεται να έχουν πληγεί, με τις επιχειρήσεις του πρωτογενούς τομέα σε μεγαλύτερο βαθμό. Και η μεταποίηση φαίνεται να έχει επηρεαστεί αρνητικά, καθώς η συντριπτική πλειοψηφία των μεταποιητικών επιχειρηματιών αρχικών σταδίων δηλώνει συρρίκνωση των ευκαιριών. 25