Για παραπομπή : Χριστόδουλος

Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Ο γεννήθηκε πιθανώς περί το 1020 στη Βιθυνία. Διατέλεσε ηγούμενος της μονής του Στύλου και αρχιμανδρίτης των μονών του Λάτρους στην περιοχή της Μιλήτου (1076-1079/1087). Λόγω της διείσδυσης των Τούρκων στη Μικρά Ασία, μετανάστευσε στη Στρόβιλο, την Κω και τελικά εγκαταστάθηκε στην Πάτμο, όπου ίδρυσε τη μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (Απρίλιος 1088). Πέθανε στις 16 Μαρτίου 1093 στην Εύβοια. Άλλα Ονόματα Ιωάννης ο Λατρηνός Τόπος και Χρόνος Γέννησης πιθανώς περί το 1020, Βιθυνία Τόπος και Χρόνος Θανάτου 16 Μαρτίου 1093, Εύριπος Εύβοιας Κύρια Ιδιότητα ιερομόναχος (μετά θάνατον: όσιος) 1. Νίκαια, Ρώμη, Ιερουσαλήμ, Λάτρος Ο, κατά κόσμον Ιωάννης, γεννήθηκε στο α' τέταρτο του 11ου αιώνα (πιθανόν περί το 1020) κοντά στη Νίκαια της Βιθυνίας. Νέος, το 1043, εκάρη μοναχός στον Όλυμπο της Βιθυνίας. Παρέμεινε επί τρία χρόνια σε κάποια μονή της περιοχής και περί το 1045, μετά το θάνατο του πνευματικού πατέρα του, πραγματοποίησε ένα μακρόχρονο προσκυνηματικό ταξίδι, για το οποίο διασώζονται λίγες πληροφορίες. Επισκέφθηκε κατά πάσα πιθανότητα τη Ρώμη και στη συνέχεια μετέβη στους Αγίους Τόπους, όπου αναχώρησε στην έρημο και επιδόθηκε σε άσκηση. Μετά την εισβολή των Σελτζούκων Τούρκων στην Παλαιστίνη και πιθανόν μετά την κατάληψη της Ιερουσαλήμ (1070) ο εγκατέλειψε τους Αγίους Τόπους και κατέφυγε στο όρος Λάτρος, κοντά στη Μίλητο της Καρίας. 1 2. Δράση του Χριστοδούλου στη Μικρά Ασία 2.1. Πρώτος του Λάτρους Ο εντάχθηκε στη μοναστική κοινότητα της Θεοτόκου του Στύλου στο όρος Λάτρος, που ιδρύθηκε στα μέσα του 10ου αιώνα από τον Παύλο το Νέο και λειτουργούσε ως λαύρα. Λόγω του ενάρετου, ασκητικού βίου του απέκτησε μεγάλη φήμη. Σύντομα εξελέγη από τους μοναχούς του Στύλου ηγούμενος και διορίστηκε από τον πατριάρχη Κοσμά Α Ιεροσολυμίτη (1075-1081) πρώτος και αρχιμανδρίτης όλων των μονών του Λάτρους. Στην τριετή θητεία του ως πρώτος (1076-1079) ανέπτυξε αξιομνημόνευτη δράση. Κατέβαλε ιδιαίτερες προσπάθειες στην οργάνωση των κοινοβίων στην περιοχή, φρόντισε για τον εμπλουτισμό της βιβλιοθήκης με νέα βιβλία και μερίμνησε για την κατασκευή οχυρωτικών έργων που στόχο είχαν την προστασία της μονής του Στύλου. Η παρουσία του στο Λάτρος φωτίζει αρκετές πτυχές σχετικά με την ανάπτυξη και την αναδιοργάνωση του μοναχισμού στην περιοχή, αλλά και γενικά όσον αφορά το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας των μοναστικών ιδρυμάτων και τη διαχείριση των περιουσιακών στοιχείων τους κατά τον 11ο αιώνα. 2.2. Αντιξοότητες Κατά το διάστημα που ο τελούσε ηγούμενος της μονής Θεοτόκου του Στύλου, το Λάτρος ήταν εκτεθειμένο άμεσα σε εξωτερικούς κινδύνους λόγω των επιδρομών των τουρκικών φύλων στην ευρύτερη περιοχή. 2 Σημαντικές ήταν και οι εσωτερικές δυσκολίες, δεδομένου ότι διατυπώθηκαν εναντίον του Χριστοδούλου κατηγορίες για τη διαχείριση των οικονομικών της μονής της Θεοτόκου του Στύλου, οι οποίες ωστόσο αφορούσαν, το πιθανότερο, το Δημιουργήθηκε στις 24/1/2017 Σελίδα 1/8

Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια αυτοδέσποτο καθεστώς της μονής. Με σκοπό να συναντηθεί με τον πατριάρχη Κοσμά Α και να διευκρινίσει την υπόθεση, στις αρχές του 1079 ο πραγματοποίησε το πρώτο του ταξίδι στην Κωνσταντινούπολη. Αρχικά έτυχε ευνοϊκής ακρόασης, αλλά αργότερα εκδόθηκε επίσημη πατριαρχική απόφαση, «λύσις», εις βάρος του. Προς υπεράσπιση του εαυτού του και του καθεστώτος της μονής, ο απέστειλε γραπτή απολογία (υπομνημιστικόν), στην οποία, αφού τόνισε ότι η λαύρα του Στύλου ιδρύθηκε από τον όσιο Παύλο «η εν τω Λάτρω όρει του Στύλου λαύρα έσχε μεν δομήτορα τον εν οσίοις περιβόητον Παύλο» και ότι ουδέποτε υπήρξε υποτελής, αμφισβήτησε τη νομιμότητα των απαιτήσεων του πατριάρχη για καταβολή χρημάτων. 3 Τελικά, όπως φαίνεται, ο ηγούμενος της μονής Θεοτόκου του Στύλου αθωώθηκε ήδη επί πατριαρχίας Κοσμά Α' (1075-1081). Η απαλλακτική απόφαση επικυρώθηκε και από τους επόμενους πατριάρχες Ευστράτιο (1081-1084) και Νικόλαο Γ (1085-1111). 4 Από το Μάρτιο του 1079 ο έπαψε να ασκεί αυτοπροσώπως την ηγουμενία και αναχώρησε από το Λάτρος, αφού πρώτα διόρισε με «ένταλμα» αντικαταστάτες στη διοίκηση της μονής τους μοναχούς Σάββα και Λουκά. 5 Πιθανή αιτία για την αναχώρηση του Χριστοδούλου από τη μονή της Θεοτόκου του Στύλου θα μπορούσε να θεωρηθεί η πίεση εξαιτίας των αλλεπάλληλων επιδρομών των τουρκικών φύλων, εφόσον άλλωστε η ηγουμενία του ήταν επιτυχής και επιπλέον η μονή βγήκε κερδισμένη κατά την αντιπαράθεση με το πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. 2.3. Στρόβιλος, Κως Πρώτο σταθμό στη μετανάστευση του Χριστοδούλου και της μικρής ομάδας μοναχών που τον ακολούθησαν αποτέλεσε η Στρόβιλος, πόλη στα μικρασιατικά παράλια της Καρίας. Στη Στρόβιλο εγκαταστάθηκε για λίγους μήνες σε κάποια μονή, ο ηγούμενος της οποίας, ο Αρσένιος Σκηνούριος, του παρέδωσε την ηγουμενία και μετέβη στην Κω. Υπό την απειλή των τουρκικών επιδρομών στις αρχές του 1080 μετέβη και ο στην Κω, όπου φιλοξενήθηκε και πάλι από το Σκηνούριο. Ο Αρσένιος Σκηνούριος, αφού παραχώρησε την περιουσία και τα κτήματά του στο Χριστόδουλο, αναχώρησε λίγο αργότερα για τους Αγίους Τόπους. Στη συνέχεια ο ίδρυσε μονή αφιερωμένη στη Θεοτόκο στο λόφο Πήλιο. Η μονή αυτή επονομάστηκε Θεοτόκος των Καστριανών ή του Πηλέ. 2.4. Διάσωση της βιβλιοθήκης της μονής του Στύλου Κατά τη διάρκεια της παραμονής του Χριστοδούλου στην Κω σημειώθηκαν καταστροφικές επιδρομές των τουρκικών φύλων στο Λάτρος. Ο έλαβε δραστικά μέτρα και έστειλε ένα πλοίο με σκοπό να μεταφέρει τη βιβλιοθήκη της μονής της Θεοτόκου του Στύλου και να περισώσει ό,τι είχε απομείνει από τις καταστροφές. Το καλοκαίρι του 1087 ταξίδεψε δεύτερη φορά στην Κωνσταντινούπολη και μετέφερε μαζί του τα περισωθέντα βιβλία, τα οποία παρέδωσε στον πατριάρχη Νικόλαο Γ' (1085-1111) προς φύλαξη. Βασικός σκοπός του ταξιδιού ήταν η επίσημη παραίτηση από την ηγουμενία της μονής του Στύλου. 6 Κατά την παραμονή του στην πρωτεύουσα ο ήρθε σε επαφή με τη μητέρα του Αλεξίου Α' Κομνηνού (1081-1118), την Άννα Δαλασσηνή, και κατάφερε να αποσπάσει δωρεές για τη μονή της Θεοτόκου των Καστριανών στην Κω. 7 3. Πάτμος, Εύβοια 3.1. Ίδρυση της μονής της Πάτμου Ωστόσο, στη συνέχεια ο ηγούμενος και οι μοναχοί της Θεοτόκου των Καστριανών θέλησαν να εγκαταλείψουν την Κω και να απομονωθούν στην ακατοίκητη και έρημο Πάτμο, στο νησί στο οποίο ο Ιωάννης ο Θεολόγος είχε συγγράψει την Αποκάλυψη. Τα γεγονότα που επακολούθησαν περιγράφονται λεπτομερώς στην Υποτύπωση, έγγραφο που το συνέταξε ο το έτος 1091, και από τους βιογράφους του. Το έτος 1088 ο μετέβη στην Κωνσταντινούπολη τρίτη φορά, με σκοπό να ζητήσει από τον αυτοκράτορα να του παραχωρήσει την Πάτμο, προσφέροντας ως αντάλλαγμα τη μονή της Θεοτόκου των Καστριανών και τη γαιοκτησία της στην Κω και αλλού, με εξαίρεση τα κτήματα στους Λειψούς και τη Λέρο. Τον Απρίλιο ο Αλέξιος Α (1081-1118) εξέδωσε Δημιουργήθηκε στις 24/1/2017 Σελίδα 2/8

Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια χρυσόβουλο λόγο, με τον οποίο ιδρύθηκε η μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο. Πρώτο μέλημα του Χριστοδούλου στην Πάτμο ήταν η ανέγερση του καθολικού της μονής, καθώς και ενός οχυρωματικού περιβόλου. 3.2. Θάνατος του Χριστοδούλου στην Εύβοια Περίπου το 1090 στο νησί της Πάτμου επέδραμαν τα στρατεύματα του εμίρη της Σμύρνης. Με σκοπό τη ρύθμιση όλων των ζητημάτων σχετικά με τη λειτουργία της μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, το Μάρτιο του 1091 συνέταξε την Υποτύπωση της μονής. Το Μάιο του 1092, αντιμετωπίζοντας άμεσο κίνδυνο από τις τουρκικές εισβολές, ο εγκατέλειψε την Πάτμο και κατέφυγε στην Εύβοια, στην περιοχή του Ευρίπου, όπου και πέθανε λίγο αργότερα, στις 16 Μαρτίου του έτους 1093. Στις 21 Οκτωβρίου του ίδιου έτους, μόλις το επέτρεψαν οι συνθήκες, έγινε η ανακομιδή και ο ενταφιασμός του λειψάνου του στο ναό της μονής της Πάτμου. Μετά θάνατον ο αγιοποιήθηκε από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Η μνήμη του τιμάται τη 16η Μαρτίου. 4. Αυτοβιογραφία, Διαθήκη Μετά την ίδρυση της μονής στην Πάτμο, σε προχωρημένη ηλικία ο συνέταξε τρία βασικά έγγραφα εκτενή, με οδηγίες προς τους μοναχούς της μονής: την Υποτύπωση (έτος 1091), τη Διαθήκη (έτος 1093), και τον Κωδίκελλο της Διαθήκης (έτος 1093). 8 Στα έγγραφα αυτά υπέγραψε ως ο Λατρηνός, όπως άλλωστε συνήθιζε, εφόσον έτσι ήταν ευρύτερα γνωστός. 4.1. Το τυπικό της μονής Πάτμου Η Υποτύπωση 9 είναι το σημαντικότερο κείμενο. Συντάχθηκε το Μάιο του 1091 ως το τυπικό της μονής του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο. Έχει διασωθεί σε έξι χειρόγραφους κώδικες, με παλαιότερο τον Πατμιακό αρ. 267, που χρονολογείται στις αρχές του 12ου αιώνα. Το μακροσκελές κείμενο είναι ένας απολογισμός ζωής και ταυτόχρονα πολύτιμο ιστορικό μνημείο για την εποχή, καθώς αναφέρεται με αξιοσημείωτη λεπτομέρεια σε ιστορικά γεγονότα που σχετίζονται με την προγενέστερη και πλούσια δράση του συντάκτη. Η αυτοβιογραφική έκθεση καταλαμβάνει περίπου το ένα τρίτο της Υποτύπωσης. Συνοπτικά περιγράφεται η περίοδος πριν από την έλευση του Χριστοδούλου και των συντρόφων του από το Λάτρος στη Στρόβιλο. Αρκετές πληροφορίες δίνονται για την παραμονή στην Κω και την ίδρυση της μονής της Θεοτόκου των Καστρηνών. Εξετάζονται οι λόγοι της αναχώρησης και περιγράφεται εκτενώς η διαδικασία που αφορά την ίδρυση της μονής της Πάτμου. Ακολουθούν οι κανόνες και οι συγκεκριμένες οδηγίες προς τους μοναχούς ως προς τον τρόπο ζωής τους, τα καθήκοντά τους, το τυπικό, την ακολουθία, την εκλογή του ηγουμένου κ.λπ. Ιδιαίτερο άρθρο αποτελούν οι διατυπώσεις σχετικά με τον καθορισμό του τόπου και του τρόπου διαβίωσης των εργατών, των «κοσμικών μισθίων». Το κείμενο της Υποτύπωσης αποτελεί την κατεξοχήν πηγή πληροφοριών για τους μεταγενέστερους εγκωμιαστές και βιογράφους του οσίου Χριστοδούλου. Ως τυπικό έχει ιδιαίτερη ιστορική αξία και εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της αναδιοργάνωσης του μοναχισμού και των μοναστικών ιδρυμάτων που συντελέστηκε κατά το 10ο με 11ο αιώνα. 10 4.2. Η Διαθήκη του Χριστοδούλου Στις 10 Μαρτίου του 1093, ημέρα Πέμπτη, στον Εύριπο της Εύβοιας, ο υπαγόρευσε και υπέγραψε τη Διαθήκη του ενώπιον μαρτύρων. Το πρωτότυπο κείμενο σώζεται στο αρχείο της μονής της Πάτμου. Το έγγραφο έχει μεγάλη αξία, καθώς ρυθμίζονται λεπτομέρειες που αφορούν τη διαδοχή της ηγουμενίας. Ως διάδοχο υποδεικνύει τον Αρσένιο Σκηνούριο, για τον οποίο αισθανόταν μεγάλη ευγνωμοσύνη για τη συμπαράσταση στη δύσκολη εποχή πριν από την ίδρυση της μονής της Πάτμου. Σε περίπτωση που ο Σκηνούριος δεν εμφανιζόταν, στη θέση του ηγουμένου οριζόταν ο χαρτουλάριος και πατριαρχικός νοτάριος Θεοδόσιος, πνευματικό τέκνο του Χριστοδούλου. Στις 15 Μαρτίου του έτους 1093, μία μέρα πριν από το θάνατό του, ο συνέταξε τον Κωδίκελλο της Διαθήκης. Δημιουργήθηκε στις 24/1/2017 Σελίδα 3/8

Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Το κείμενο αποτελεί συμπλήρωμα στη Διαθήκη και περιέχει επιπρόσθετες εντολές προς το διάδοχο στην ηγουμενία της Πάτμου, όπως να φροντίσει για τα βιβλία της μονής του Στύλου και να μεριμνήσει ώστε να επιστραφούν τα κτήματα της Κω στους μοναχούς που είχαν καταφύγει εκεί. Αναφέρονται δε πληροφορίες για τις καταστροφές στο Λάτρος, τη μονή της Θεοτόκου στην Κω κ.ά. 5. Πηγές για τη ζωή και το έργο του οσίου Χριστοδούλου Πολύτιμες πληροφορίες για τη ζωή και το έργο του οσίου Χριστοδούλου περιέχονται σε αρκετά επίσημα πατριαρχικά και αυτοκρατορικά έγγραφα 11 και σε τρία βασικά αγιολογικά κείμενα, που κατά κύριο στηρίχθηκαν στην Υποτύπωση. Ο πρώτος Βίος του οσίου Χριστοδούλου συντάχθηκε περί το 1140 από τον Ιωάννη μητροπολίτη Ρόδου. Βασισμένος σε αυτόν ο Αθανάσιος, μοναχός τότε της Πάτμου και μετέπειτα πατριάρχης Αντιοχείας (1156-1170), συνέγραψε Εγκώμιο εις ανακομιδή των λειψάνων. Ο δεύτερος Βίος γράφτηκε μετά το 1191 από το Θεοδόσιο, μοναχό στην Κωνσταντινούπολη. Περιλαμβάνει μαρτυρίες για θαύματα του οσίου Χριστοδούλου που τελέστηκαν μετά το θάνατό του και δίνει αρκετές πληροφορίες για πολιτικά γεγονότα του ύστερου 12ου αιώνα. 12 Επιπλέον, προς τιμήν του οσίου Χριστοδούλου έχουν συνταχθεί μία Ακολουθία, τροπάρια, κανόνες κ.λπ. 6. Αποτίμηση Μέσα από τη ζωή και τη δράση του οσίου Χριστοδούλου είναι δυνατό να μελετηθούν αρκετές πλευρές της καθημερινής ζωής κατά την περίοδο του 11ου αιώνα. 13 Στις πηγές αντικατοπτρίζονται επίσης οι πολιτικές εξελίξεις και οι ανακατατάξεις που συντελέστηκαν στο μικρασιατικό χώρο μετά την ήττα των Βυζαντινών στο Mαντζικέρτ, το 1071. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες που αντλούμε από τα «αυτόγραφα» του Χριστοδούλου του Λατρηνού, τα έγγραφα δηλαδή που συνέταξε ο ίδιος, βασική αιτία για τις μετακινήσεις του αποτέλεσε η προέλαση των τουρκικών φύλων. Το γεγονός ότι η μονή της Πάτμου ιδρύθηκε με χρυσόβουλο λόγο και της παραχωρήθηκαν όλη η νήσος και σημαντικές εκτάσεις στη Λέρο και τη Λειψώ, αυτονομία και φοροαπαλλαγές συνηγορεί στην υπόθεση ότι σημαντικό ρόλο στην ίδρυση ενός μοναστικού κέντρου σε απομονωμένη μεν περιοχή αλλά όχι μακριά από τα μικρασιατικά παράλια διαδραμάτισε η με σκοπιμότητα αναδιοργάνωση του μοναχισμού σε ασφαλή εδάφη. Το συγκεκριμένο μοναστικό κέντρο συνέβαλε στην οικονομική άνοδο της ακατοίκητης και έρημου μέχρι τότε Πάτμου και έμελλε να αποτελέσει από τη στιγμή της ίδρυσής του μέχρι τα τελευταία βυζαντινά χρόνια το καταφύγιο των διωκομένων Μικρασιατών και όχι μόνο μοναχών. Επιπλέον αναδείχθηκε σε θησαυροφυλάκιο εικόνων, ιερών κειμηλίων, εγγράφων και βιβλίων. Στη βιβλιοθήκη της μονής του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο διαφυλάχθηκε μεγάλο μέρος του υλικού και πνευματικού πλούτου του Βυζαντίου. 1. Για τη ζωή και τη δράση του Χριστοδούλου, καθώς και για τα σχετικά έγγραφα βλ. Ράγια, Ε., Λάτρος. Ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου (Θεσσαλονίκη 2008), σελ. 141-149 (βιογραφία του Χριστοδούλου). Πρβλ. Bρανούση, Ε., Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), σελ. 3-58 (εισαγωγή: σχετικά με την ίδρυση της μονής Πάτμου από το Χριστόδουλο). 2. Όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο σε ένα έγγραφο (απολογία) που απηύθυνε προς τον πατριάρχη «οπηνίκα εκορυφώθη το κακόν και πανταχού επετάσθη τα θήρατρα των εχθρών»: Miklosich, F.J. Müller, F. (επιμ.), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 6 (Wien 1890), σελ. 17-19. Πρβλ. τη σύγχρονη έκδοση της Ράγια, Ε., Λάτρος. Ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου (Θεσσαλονίκη 2008). 3. Το έγγραφο διασώζεται στη μονή της Πάτμου. Έχει δημοσιευθεί από τους Miklosich, F.J. Müller, F. (επιμ.), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 6 (Wien 1890), σελ. 17-19 (το κείμενο του εγράφου) και από τη Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), σελ. 22, 24. Πρβλ. τη σύγχρονη έκδοση της Ράγια, Ε., Λάτρος. Ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου (Θεσσαλονίκη 2008). 4. Το έγγραφο εκδόθηκε τον Ιούνιο του 1087 από τον πατριάρχη Νικόλαο Γ έπειτα από σχετική απόφαση της Ιεράς Συνόδου, στην οποία παρέστη και ο ίδιος ο, υποβάλλοντας την επίσημη παραίτηση ως ηγούμενος του Στύλου και προσκομίζοντας τις απαλλακτικές αποφάσεις των προηγούμενων πατριαρχών. Είναι η μόνη επίσημη απόφαση που έχει διασωθεί, αναφέρεται με σεβασμό στο πρόσωπο του Χριστοδούλου και τονίζει τη Δημιουργήθηκε στις 24/1/2017 Σελίδα 4/8

Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια σπουδαιότητα του έργου του. Δημοσιεύθηκε πρώτη φορά από τους Miklosich, F.J. Müller, F. (επιμ.), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 6 (Wien 1890), σελ. 30-32 (το κείμενο), πρβλ. και Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), σελ. 24. Πρβλ. τη σύγχρονη έκδοση της Ράγια, Ε., Λάτρος. Ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου (Θεσσαλονίκη 2008). 5. Το «ένταλμα» φυλάσσεται στη μονή της Πάτμου. Βλ. σχετικά Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), σελ. 22, 24. Πρβλ. τη σύγχρονη έκδοση της Ράγια, Ε., Λάτρος. Ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου (Θεσσαλονίκη 2008). Το γεγονός ότι είχε διακόψει τη θητεία ως ηγούμενος της μονής του Στύλου επιβεβαιώνεται και από ένα αυτοκρατορικό έγγραφο του έτους 1085: βλ. ό.π., σελ. 141-149. 6. Βλ. Janin, R., Les églises et les monastères des grands centres byzantins 2 (Paris 1975), σελ. 219, και Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), σελ. 22-24. 7. Στη μονή της Θεοτόκου των Καστριανών στην Κω παραχωρήθηκαν φορολογικές απαλλαγές και δωρίστηκαν τα «προάστια» Τεμένιο και Παρθένιο και το ήμισυ του κάστρου Πεντελίου στη Λέρο, καθώς και η νήσος Λειψώς (σημ. Λειψοί). Βλ. σχετικά Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), σελ. 31-32. 8. Δημοσίευση των κειμένων των εγγράφων: Miklosich, F.J. Müller, F. (επιμ.), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 6 (Wien 1890), σελ. 59-80 (Υποτύπωση Regula), σελ. 81-85 (Διαθήκη Testamentum), σελ. 85-90 (Κωδίκελλος Codicellus). Μετάφραση στα αγγλικά και σχολιασμός: Karlin-Hayter, P. (επιμ.), Christodoulos: Rule, Testament and Codicil of Christodoulos for the Monastery of St. John the Theologian on Patmos, στο Thomas, J. Constantinides-Hero, A. (επιμ.), Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of the Surviving Founders Typika and Testaments 2 (Dumbarton Oaks Studies 35, Washington D.C. 2000), σελ. 578-606. 9. Μετάφραση στα νέα ελληνικά της Υποτύπωσης: Γεωργουσάκης, Θ. (επιμ.), Ακολουθία ιερά του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Χριστοδούλου (Χανιά 1913), σελ. 32-41. 10. Karlin-Hayter, P. (επιμ.), Christodoulos: Rule, Testament and Codicil of Christodoulos for the Monastery of St. John the Theologian on Patmos, στο Thomas, J. Constantinides-Hero, A. (επιμ.), Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of the Surviving Founders Typika and Testaments 2 (Dumbarton Oaks Studies 35, Washington D.C. 2000), σελ. 578-606. 11. Βλ. σχετικά Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980), passim. 12. Τα αναφερθέντα αγιολογικά κείμενα δημοσίευσε πρώτη φορά ο Σακκελίων στο Bοΐνης, Κ. (επιμ.), Ακολουθία ιερά του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Xριστοδούλου του θαυματουργού (Αθήνα 1884), σελ. 109-225. 13. Σημαντικές πληροφορίες για το βιοτικό επίπεδο της εποχής και ιδίως για τις καθημερινές ενασχολήσεις των μοναχών αναφέρονται στην Υποτύπωση βλ. Karlin-Hayter, P. (επιμ.), Christodoulos: Rule, Testament and Codicil of Christodoulos for the Monastery of St. John the Theologian on Patmos, στο Thomas, J. Constantinides-Hero, A. (επιμ.), Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of the Surviving Founders Typika and Testaments 2 (Dumbarton Oaks Studies 35, Washington D.C. 2000), σελ. 578-606, ιδ. σελ. 569-571. Για το επίπεδο και την οργάνωση της ιατρικής περίθαλψης βλ. Volk, R., Gesundheitswesen und Wohltatigkeit im Spiegel der byzantinischen Klostertypika (München 1983), σελ. 109-112. Βιβλιογραφία : Janin R., Les églises et les monastères des Grands Centres Byzantins. Bithynie, Hellespont, Latros, Galésios, Trébizonde, Athènes, Thessalonique, Paris 1975 Malamut É., Les iles de l empire byzantin, VIIIe-XIIe siècles, Paris 1988 Βρανούση Ε., Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. Α : Αυτοκρατορικά, Αθήνα 1980 Beck H.-G., Kirche und theologische Litteratur im Byzantinischen Reich, München 1959 Morris R., Monks and laymen in Byzantium, 843-1118, Cambridge 1995 Δημιουργήθηκε στις 24/1/2017 Σελίδα 5/8

Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Ράγια Ε., Λάτρος. Ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου, Θεσσαλονίκη 2008 Karlin-Hayter P., "Christodoulos: Rule, Testament and Codicil of Christodoulos for the Monastery of St. John the Theologian on Patmos", Thomas J. Constantinides-Hero, A. (eds), Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of the Surviving Founders Typika and Testaments, 2, Washington D.C. 2000, Dumbarton Oaks Studies, 35, 578-606 Ακολουθία ιερά του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Χριστοδούλου, Γεωργουσάκης, Θ. (μτφρ.), Χανιά 1913 Volk R., Gesundheitswesen und Wohltatigkeit im Spiegel der byzantinischen Klostertypika, München 1983 Βρανούση Ε., Τα αγιολογικά κείμενα του Οσίου Χριστοδούλου. Φιλολογική παράδοσις και ιστορικαί μαρτυρίαι, Αθήνα 1966 Dölger F., Regesten der Kaiserurkunden des ostromischen Reiches, von 565-1453, 2: 1025-1204, 1995) (αναθεωρημένο από τον P. Wirth), München 1995 Grumel V., Les regestes des actes du Patriarcat de Constantinople, 1: Les actes des patriarches, facs. 2 et 3: Les regestes de 715 a 1206, (αναθεωρημένη έκδοση από τον J. Darrouzès), Paris 1989 Heyer F., Die Heiligen auf den Inseln-Viten und Hymnen aus Agais und Adria, Erlangen 1991 Karlin-Hayter P., "Notes sur les archives de Patmos comme source pour la demographie et l economie de l ile", Byzantinische Forschungen, 5, 1977, 189-215 Halkin F., "Cristodulos", Halkin, F. (ed.), Bibliotheca hagiographica graeca, 1, Brussels 1957, Subsidia Hagiographica 8a, 107-108, λήμματα αρ. 303-308 Renaudin P., "Christodule, higoumene de Saint-Jean a Patmos", Revue de l Orient Chretien, 5, 1900, 215-246 Βοκοτόπουλος Π.Α., "Λάτρος", Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, 35, 1966/1967, 69-106 Κομίνης Α., Οι θησαυροί της Μονής της Πάτμου, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1988 Gautier P., "La date de la mort de Christodule de Patmos (mercredi 16 Mars 1093)", Revue des Études byzantines, 25, 1967, 235-238 Dölger F., "Der Kodikellos des Christodulos in Palermo", Byzantinische Diplomatik, Ettal 1956, 1-74 Papachryssanthou D., "La vie monastique dans les campagnes byzantines du VIII e au XI e siècle", Byzantion, 43, 1973, 158-180 Kazhdan A., "Hermitic, Cenobitic, and Secular Ideals in Byzantine Hagiography of the Ninth through the Twelfth Centuries", The Greek Orthodox Theological Review, 30, 1985, 473-487 Kazhdan A., "Christodoulos of Patmos", Kazhdan, A. (ed.), Oxford Dictionary of Byzantium, 1, Oxford New York 1991, 440-441 Δημιουργήθηκε στις 24/1/2017 Σελίδα 6/8

Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Δικτυογραφία : CHRISTODOULOS http://www.bautz.de/bbkl/c/christodoulos.shtml Christodoulos: Rule, Testament and Codicil of Christodoulos for the Monastery of St. John the Theologian http://www.doaks.org/publications/doaks_online_publications/typikapdf/typ033.pdf Monastery of the Mother of God tou Stylou on Mount Latros. Testament of Paul the Younger for the http://www.doaks.org/publications/doaks_online_publications/typikapdf/typ013.pdf Γλωσσάριo : εμίρης, ο Αραβικός τίτλος (amir = αρχηγός) ο οποίος δηλώνει το στρατιωτικό αρχηγό μιας περιοχής (του εμιράτου). Την Πρώιμη Ισλαμική περίοδο αποδιδόταν σε αρχηγούς στρατευμάτων, ενώ αργότερα και σε πρόσωπα με διοικητικές και οικονομικές αρμοδιότητες. Την περίοδο της κυριαρχίας των Σελτζούκων δινόταν σε στρατιωτικούς αξιωματικούς και νεαρούς πρίγκιπες. Στα τέλη του 13ου και κατά τη διάρκεια του 14ου αιώνα αποδιδόταν σε Τουρκομάνους ηγεμόνες μικρότερων κρατιδίων που διαδέχθηκαν το σουλτανάτο του Ικονίου. λαύρα, η Μοναστική κοινότητα στην οποία συνδυάζεται ο ερημιτικός και ο κοινόβιος μοναχισμός. Οι μονάζοντες σε ένα μοναστήρι-λαύρα ζούσαν ο καθένας κατ ιδίαν σε ξεχωριστό κελί και συνέρχονταν από κοινού τις Κυριακές στη Θεία Λειτουργία. Ο θεσμός της λαύρας υπήρξε ιδιαίτερα διαδεδομένος κατά τη Μέση Βυζαντινή εποχή. νοτάριος, ο (notarius) Βυζαντινός αξιωματούχος, τα καθήκοντα του οποίου περιλάμβαναν την καταγραφή των συναλλαγών και την πιστοποίηση των εγγράφων. πρώτος, ο Τίτλος που αποδιδόταν, ήδη τον 7ο αιώνα, στον επικεφαλής μεγάλων μοναστικών κοινοτήτων, όπως, των Αγίων Ορέων Γάνους, Λάτρους, Άθω, Μετεώρων. Ο εκλεγμένος μοναχός που έφερε τον τίτλο ασκούσε δικαστική και διοικητική εξουσία στο εσωτερικό της μοναστικής κοινότητας, ενώ αναλάμβανε και την εκπροσώπησή της σε εξωτερικές υποθέσεις. τυπικόν, το Σύνολο κανονισμών που αφορούσαν τη διοικητική οργάνωση, το λειτουργικό τυπικό και τη συμπεριφορά σε ένα κοινοβιακό μοναστήρι. Τα μοναστικά τυπικά μπορούσαν ακόμα να περιλαμβάνουν τη βιογραφία του ιδρυτή και έναν κατάλογο της κινητής ή ακίνητης περιουσίας της μονής. Αποτελούν σημαντική πηγή για τη μελέτη της μοναστικής ζωής, ενώ φωτίζουν πολλές πτυχές της βυζαντινής κοινωνίας. Στα λειτουργικά τυπικά συγκαταλέγονται οι οδηγίες για τις καθημερινές ακολουθίες και τα διάφορα λειτουργικά βιβλία με στοιχεία για το χρόνο και τον τρόπο διάφορων εορτασμών. χαρτουλάριος, ο Από τη λέξη «χάρτης», με τη σημασία του επίσημου εγγράφου. 1. Βυζαντινό διοικητικό αξίωμα με ποικίλες κατά περιόδους αρμοδιότητες. Στην πρώιμη εποχή οι χαρτουλάριοι υπηρετούν στις μεγάλες διοικητικές υπηρεσίες, όπως του επάρχου του πραιτορίου, και είναι υπεύθυνοι για την τήρηση του αρχείου. Στα Mεσοβυζαντινά χρόνια αναλαμβάνουν διάφορα πόστα στην κεντρική ή την επαρχιακή διοίκηση. Εμφανίζεται και το αξίωμα του μεγάλου χαρτουλαρίου ως επικεφαλής σεκρέτων. Από το 12ο αιώνα αναφέρονται και με στρατιωτικές αρμοδιότητες, ενώ το 13ο αιώνα ο μέγας χαρτουλάριος είναι ένα από τα υψηλά ιστάμενα πρόσωπα στην αυλή. 2. Εκκλησιαστικός αξιωματούχος επιφορτισμένος με την τήρηση του αρχείου, εμφανίζει πολλά κοινά και πολλές φορές συγχέεται ως προς την αρμοδιότητά του με το χαρτοφύλακα. χρυσόβουλο, το Το χρυσόβουλο ή χρυσόβουλλον είναι το πιο επίσημο έγγραφο που εκδιδόταν από τη γραμματεία των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Ονομάζεται έτσι γιατί φέρει τη χρυσή βούλα του αυτοκράτορα. Πηγές Ράγια, Ε. (επιμ.), Λάτρος. Ένα άγνωστο μοναστικό κέντρο στη δυτική Μικρά Ασία. Με λεπτομερή σχολιασμό των εγγράφων του αρχείου της μονής Θεοτόκου του Στύλου (Θεσσαλονίκη 2008). Bρανούση, Ε. (επιμ.), Βυζαντινά έγγραφα της μονής Πάτμου. A: Αυτοκρατορικά (Αθήνα 1980). Miklosich, F.J. Müller, F. (eds), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 6 (Wien 1890). Karlin Hayter, P. (ed. trans.), Christodoulos: Rule, Testament and Codicil of Christodoulos for the Monastery of St. John the Δημιουργήθηκε στις 24/1/2017 Σελίδα 7/8

Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Theologian on Patmos, στο Thomas, J. Constantinides Hero, A. (eds), Byzantine Monastic Foundation Documents. A Complete Translation of the Surviving Founders Typika and Testaments 2 (Dumbarton Oaks Studies 35, Washington D.C. 2000), σελ. 578 606. Γεωργουσάκης, Θ. (μτφρ.), Ακολουθία ιερά του οσίου και θεοφόρου πατρός ημών Χριστοδούλου (Χανιά 1913). Παραθέματα Πρώτος και αρχιμανδρίτης του Λάτρους. Μαρτυρία του Χριστoδούλου στην Υποτύπωση: το γαρ όρος του τούτου του Λάτρου ημίν ενεπιστεύθη παρά της πατριαρχικής μακαριότητος και την του πρώτου κλήσιν έσχομεν εν αυτώ Miklosich, F.J. Müller, F. (eds), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 6 (Wien 1890), σελ. 62. Υπόμνημα του πατριάρχη Νικολάου Γ προς τον Χριστόδουλον, ενδεικτικό για την αναγνώριση του έργου του Χριστοδούλου στο Λάτρος: και επείπερ ο ρηθείς ο[σιώτατος και] θείος ανήρ και σεβάσμιος τοιούτος ων, οίον ο λόγος απέδειξεν, της εν τω όρει του Λάτρου ευαγεστάτης μονής ήτοι του Στύλου, την αρχή και την προστασίαν εδέξατο παρά του αοιδίμου εν πατριάρχαις κυρού Κοσμά και μέχρι μεν τίνων ουκ ολίγων ενιαυτών καλώς τα της ηγουμενίας διείπε και το προσόν αυτώ ποίμνιον λογικόν της αλόγου των αιμοβόρων εθνών και ολεθρίου ορμής αθιγές διετηρεί. πάντα τα προς χρείαν σωματικήν ενδεχομένως αυτώ επιχορηγών, ουμενούν ημέλει της πνευματικής τε και λογικής, αλλά ταύτης και μάλλον τοις υπ αυτόν μετεδίδου πλουσίως, προσεπιβελτιών δε τη μονή και προς τη κρείττω όψιν μετασκευάζων αυτήν και τον εις ουδέν χρηματίζοντα Στύλον και πέτραν μόνον ορώμενον τοις παριούσιν υψηλήν εις καστέλλιον απήρτησε προς σωτηρίαν των εν τη μονή τελούντων απάντων. Miklosich, F.J. Müller, F. (eds), Acta et diplomata Graeca Medii Aevi sacra et profana 6 (Wien 1890), σελ. 30. Δημιουργήθηκε στις 24/1/2017 Σελίδα 8/8