Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου

ΠΑΡΝΩΝΑΣ Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου ISBN 978-960-285-136-4 Ο ΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΕ 13 ΙΕΡΕΣ ΜΟΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΑΡΑ ΟΣΗ ΤΑΞΙ ΙΩΤΙΚΕΣ ΙΑ ΡΟΜΕΣ

Ιδιοκτησία SABD A.E. Εκδότες Δημήτρης Μπενέκος, Αλέξης Σκαναβής Διευθυντής Πάνος Αμυράς Kείμενα-έρευνα Πάνος Μπαΐλης Φωτογραφίες Γιάννης Καμπούρης και Ντόνα Δημητρίεβα Shutterstock, Eurokinissi Επιμέλεια έκδοσης Χρήστος Γ. Κτενάς Art Director Νικήτας Φραγκάκης Υπεύθυνη διόρθωσης Κατερίνα Μπεχράκη Εμπορική διεύθυνση Ελσα Σοϊμoίρη Υπεύθυνος κυκλοφορίας Κώστας Μπαλής Εκτύπωση Τυποεκδοτική A.E. Διανέμεται με τον Τύπο της Κυριακής 2

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου 3

4

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Περιεχόμενα 7 Πρόλογος: «Με το καλέ να μόλετε τα χώρα νάμου» Ιστορικά 8 Η διαδρομή στο χρόνο Ιερές μονές 20 Μονή Παναγίας Μαλεβής 26 Μονή Μεταμόρφωσης Σωτήρος Λουκούς 30 Μονή Παναγίας Ελώνης 36 Μονή Παναγίας Αρτοκωστάς 40 Μονή Αγίου Νικολάου Καρυάς 42 Μονή Παλαιοπαναγιάς 44 Μονή Αγίου Νικολάου Βαρσών 48 Μονή Αγίου Νικολάου Σίντζας 52 Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Κουνουπιάς 56 Μονή Ταξιάρχη 62 Μονή Αγίων Αναργύρων 66 Μονή Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων 70 Χωριό Γεράκι: Ο μικρός Μυστράς 74 Οι ναοί των Xρυσάφων 76 Χάρτης μονών και περιοχής Ανθρωποι και τοπία 80 Πάρνωνας: Ατενίζοντας το βουνό του Διονύσου 86 Χωριά σαν παραμύθι 88 Ιστορικά μνημεία και αξιοθέατα 90 Παραδόσεις και εκδηλώσεις 92 Τσακώνικη μελιτζάνα και άλλες γεύσεις 94 Ευχαριστίες, χρήσιμα τηλέφωνα 95 Σημειώσεις 96 Βιβλιογραφία 58 Μονή Τιμίου Προδρόμου 5

6

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Πρόλογος «Με το καλέ να μόλετε τα χώρα νάμου» (Με το καλό να έρθετε στον τόπο μας) Αυτό το καλωσόρισμα στην τσακωνική διάλεκτο δεν είναι παρά μια διαχρονική ευχή που δένει τους ανθρώπους με τον τόπο και την Ιστορία τους με μια κλωστή, ενώνοντας τον Αθω -το περιβόλι της Παναγιάς- με τον Πάρνωνα. Οι ειδικοί, ιστορικοί και μη, έχουν προ αιώνων αποφανθεί ότι οι κάτοικοι του Αθω ήταν Τσάκωνες και έχουν αποδείξει με στοιχεία ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος, αποδίδοντας το «Αγιον Ορος τοις μοναχοίς», υποχρέωσε τους παλιούς κατοίκους να εγκαταλείψουν την περιοχή και να επιστρέψουν στη «δική τους γη», τον Πάρνωνα. Και εκείνοι επέστρεψαν και άπλωσαν στα οροπέδια, στις ράχες και τα φαράγγια τη νέα τους ζωή, δημιουργώντας βήμα βήμα τη δική τους μοναστική κοινότητα, που αποκαλείται πλέον το «Αγιον Ορος της Πελοποννήσου» ή το «Αγιον Ορος της Νοτίου Ελλάδος». Αυτό το άλλο Αγιον Ορος μπορεί να υπολείπεται σε αίγλη της Αθωνικής Πολιτείας, έχει διαγράψει όμως μια δυναμική πορεία, άμεσα συνδεδεμένη με την Ορθοδοξία και τον αγώνα για την Παλιγγενεσία. Και δεν είναι μόνο ότι στον Πάρνωνα ανδρώθηκαν οι περισσότεροι οπλαρχηγοί του Αγώνα του 1821, αλλά ότι εδώ, στο ιστορικό βουνό, χτίστηκαν δεκάδες μοναστήρια και εκατοντάδες εκκλησίες, υψώθηκαν πέτρινοι οικισμοί για να φτάσουμε σήμερα να μιλάμε για έναν τόπο-κάστρο της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού. Από τον Διόνυσο, που ανατράφηκε στη Λακωνία από την Ινώ, σύμφωνα με τοπική παράδοση, τη δράση των αγωνιστών του 21 όπως του Κολοκοτρώνη, τον Φώτη Κόντογλου που εικονογράφησε πολλά μοναστήρια της περιοχής, μέχρι σήμερα, όλα μοιάζουν να έχουν κυλήσει σε μια αδιατάρακτη αρμονία με τη φύση. Οι αρχαίοι Ελληνες, οι Βυζαντινοί, οι Ενετοί, οι Τούρκοι, όλοι άφησαν τα αποτυπώματά τους στο χώρο και το χρόνο, με την Ορθοδοξία όμως να δρασκελίζει το παρελθόν και να απλώνεται σε κάθε γωνιά του Πάρνωνα, πότε ως ιδέα και πότε ως πραγματική ανάγκη επιβίωσης κόντρα σε κάθε είδους απειλές. Και είναι πολλά τα σημάδια-μάρτυρες της Ορθοδοξίας σε όλο τον ορεινό όγκο που αποδεικνύουν ότι «εδώ έγραψαν Ιστορία... νηστεύσαντες και μη...». Ο επισκέπτης σήμερα, είτε νιώθει κοντά στην Εκκλησία είτε όχι, όταν περνά τις βαριές πόρτες των μοναστηριών ανακαλύπτει τα χνάρια της Ιστορίας που επιμένει να συνδέει την περιοχή με τη γενικότερη πορεία του τόπου. Τα ίδια τα μοναστήρια είναι αυτά που σε καθηλώνουν ακόμη και λόγω της τοποθεσίας που οι δημιουργοί τους βρήκαν λίγο χώρο για να τα χτίσουν, καθώς είναι σχεδόν όλα σκαρφαλωμένα σε απρόσιτα βράχια, προκαλούν δέος και ταυτόχρονα αποκαλύπτουν έναν κόσμο που σε φέρνει ένα βήμα πιο κοντά στο υπερφυσικό που θέλγει μα και τρομάζει. Σήμερα πολλά από αυτά τα μοναδικά πέτρινα συγκροτήματα δεν έχουν καταφέρει να κρατήσουν την παλιά τους δυναμική. Κάποια δεν έχουν ούτε μοναχούς, μα όλα έχουν πλούσια Ιστορία, σημαντικά κειμήλια και ακόμη πιο σημαντική προσφορά στον τόπο. 7

Η διαδρομή στο χρόνο Α ν και δύσκολα κάποιος μπορεί να χρονολογήσει με ακρίβεια την ύπαρξη των μοναστηριών στο χώρο, το βέβαιο είναι ότι από τον 7 ο μ.χ. αιώνα εντοπίζονται στοιχεία που δείχνουν τις βαθιές ρίζες που έχει ο Χριστιανισμός στον Πάρνωνα. Κατά τη βυζαντινή περίοδο εδώ χτίστηκαν, ήκμασαν και απέκτησαν περιουσία οι περισσότερες μονές. Ενα μικρό πέρασμα των Ενετών θόλωσε κάπως τη λάμψη τους, αλλά η συνέχεια είναι αυτή που τα ανύψωσε και πάλι και τα ανέδειξε σε χώρους λατρείας και αντίστασης. Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης και την εισβολή των Οθωμανών στην Πελοπόννησο πολλά καταστράφηκαν, άλλα εγκαταλείφθηκαν, ενώ κάποια προσπάθησαν με κάθε τρόπο να κρατηθούν στη ζωή μετά την πρώτη μπόρα. Οταν άρχισαν να ηρεμούν κάπως τα πράγματα, τα μοναστήρια οργανώθηκαν και πάλι. Τα περισσότερα έγιναν σταυροπηγιακά, λαμβάνοντας το «μέγα προνόμιο» από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, με το οποίο καθίστανται αυτόματα σημαντικά για την ευρύτερη περιοχή, με επιρροή σε «εχθρούς και φίλους». Κατά καιρούς οι Τούρκοι, επικαλούμενοι διάφορες αφορμές, έκαναν επιδρομές σε πολλές μονές προκαλώντας μεγάλες καταστροφές. Ομως η αντίστροφη μέτρηση για τα περισσότερα άρχισε μετά την αποτυχημένη εξέγερση κατά των Οθωμανών με ρωσική υποστήριξη (στο διάστημα 1768-1774), τα γεγονότα γνωστά ως «Ορλωφικά», από τους αδελφούς Ορλώφ. Οι Αλβανοί, που χρησιμοποιήθηκαν από τους Τούρκους για να τιμωρήσουν τους ντόπιους υποστηρικτές των Ρώσων, πυρπόλησαν πολλές μονές, κατέστρεψαν σπάνια κειμήλια και βασάνισαν φρικτά τους μοναχούς. Ηταν δε τόσο αποτρόπαια η δράση τους που και οι ίδιοι οι Τούρκοι στο τέλος τούς επικήρυξαν και οργάνωσαν αποσπάσματα για την εξόντωσή τους με τη συμμετοχή ακόμη και Ελλήνων. Τα προεπαναστατικά χρόνια τα μοναστήρια είχαν μετατραπεί σε χώρους οργάνωσης και μυστικής προετοιμασίας πολλών αγωνιστών. Στελέχη της τοπικής Εκκλησίας, ηγούμενοι αλλά και απλοί μοναχοί ήταν μέλη της Φιλικής Εταιρείας, στην οποία προσέφεραν εκτός από πολύτιμες υπηρεσίες και χρήματα. Λίγο πριν ξεσπάσει η Επανάσταση του 21 πολλοί οπλαρχηγοί έβρισκαν σε αυτά καταφύγιο. Οταν δε οι Ελληνες πήραν τα όπλα κατά των Τούρκων, τα μοναστήρια μετατράπηκαν σε μικρά στρατόπεδα-κάστρα. Ο Μακρυγιάννης συγκεκριμένα γράφει στα Απομνημονεύματά του: «...Αυτά τα μοναστήρια ήταν τα πρώτα προπύργια της απανάστασής μας. Οτι εκεί ήταν και οι τζεμπιχανέδες μας κι όλα τ αναγκαία του πολέμου. Οτ ήταν παράμερον και μυστήριον από τους Τούρκους». Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης πολλοί μοναχοί ζώστηκαν τ άρματα και πήραν μέρος σε μάχες με τους κατακτητές. Αρκετοί από αυτούς, μάλιστα, έχασαν τη ζωή τους πολεμώντας δίπλα σε μεγάλους οπλαρχηγούς. Την περίοδο εκείνη (για μία ακόμη φορά) πολλά καταστράφηκαν, με το νέο ορόσημο (μετά την εξέγερση των Ορλώφ) να είναι η εισβολή του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο το 1825. 8

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιστορικά 9

Ο Αιγύπτιος πασάς κατέστρεψε τα περισσότερα, ενώ εκείνα που είχαν άμεση εμπλοκή στην αντίσταση κατά των ορδών του πυρπολήθηκαν. Οι μοναχοί όμως παρά τις καταστροφές και τις λεηλασίες άντεξαν και όταν χρειάστηκε να στηρίξουν το ελεύθερο πια ελληνικό κράτος το έκαναν από το υστέρημά τους, απαντώντας θετικά στην πρόσκληση του Ιωάννη Καποδίστρια να ενισχύσουν την προσπάθειά του για την ανέγερση σχολείων. Και μετά ήρθαν οι Βαυαροί του Οθωνα, οι οποίοι τιμώρησαν, ενεργώντας ως απόλυτοι μονάρχες, το σύνολο των μοναστηριών: με διάταγμα δήμευσαν την περιουσία τους, εκδίωξαν τους μοναχούς και άρπαξαν κειμήλια. Τότε καταργήθηκαν όλα τα μοναστήρια που είχαν κάτω από τρεις μοναχούς. Ηταν δε τέτοια η μανία των Βαυαρών που σε πολλές περιπτώσεις έδιωχναν με τη χρήση όπλων τους μοναχούς και, όπως γράφει ο Μακρυγιάννης, «τους αφάνισαν». Από κει και μετά τα μοναστήρια του Πάρνωνα δεν κατάφεραν να αποκτήσουν την παλιά τους ισχύ. Χρόνια αργότερα, κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο υπέστησαν και πάλι μεγάλες καταστροφές. Και έπρεπε να φθάσουμε γύρω στο 1950 και μετά, για να αρχίσουν σιγά σιγά κάπως να οργανώνονται, αλλά μόνο τα τελευταία χρόνια έχουν μπει σε βάση ουσιαστικής ανάκαμψης. Νέοι μοναχοί, νέα προγράμματα ανασύστασης, νέες προοπτικές σε συνεργασία με τους ντόπιους, έχουν δημιουργήσει όλες εκείνες τις συνθήκες -σε συνδυασμό με το φυσικό πλούτο της περιοχής- για να εξελιχτούν τα μοναστήρια του Πάρνωνα σε προσκυνηματικό προορισμό για χιλιάδες πιστούς από όλη την Ελλάδα. Παράλληλα, η ανάδειξη των χωριών της περιοχής, των διαδρομών, των τοπικών γεύσεων και προϊόντων έχει καταστήσει αυτόν τον ορεινό όγκο -200 χιλιόμετρα από την Αθήνα- έναν τόπο όπου ο επισκέπτης-περιηγητής μπορεί να απολαύσει μια άλλη ζωή, σε ένα ιδιαίτερο μέρος που ανταποκρίνεται απόλυτα στο χαρακτηρισμό του ως «Το Αγιον Ορος της Νοτίου Ελλάδος». Η σύνδεση με το Αγιον Ορος Ο Φώτης Κόντογλου, ο άνθρωπος που σε πολλά μοναστήρια του Πάρνωνα άφησε τη σφραγίδα του απλώνοντας «με μοναδική επιτήδευση σε λευκές επιφάνειες μορφές αγίων», γράφει για τη διαχρονική αξία της Ορθοδοξίας, όπως ο ίδιος την αντιλαμβανόταν, κόντρα σε ρεύματα και θέσεις αμφισβήτησης: «Η Ορθοδοξία έγινε ένας λόγος άδειος στα στόματα των σημερινών φραγκοδασκαλεμένων δασκάλων. Μα η αληθινή Ορθοδοξία, που είναι πλούτος και ρίζα αθανασίας, είναι φυτρωμένη βαθιά στην καρδιά του ορθοδοξότατου λαού μας, που όσο δεν ήθελε να τουρκέψει άλλο τόσο δεν θέλει να φραγκέψει». Η αγάπη αυτή του λαού της Λακωνίας και της Αρκαδίας προς την Ορθοδοξία αποδεικνύεται από την ύπαρξη δεκάδων μοναστηριών στον Πάρνωνα, τα οποία είχαν προνομιακή μεταχείριση από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αλλά και κατά περιόδους ενίσχυση από τους Οθωμανούς σουλτάνους, στοιχεία που τα ανέδειξαν ως «δεύτερο Αγιον Ορος». Η αναπληρώτρια καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, κ. Μαρία Μαντουβάλου, σε εισήγησή της σε ειδική εκδήλωση που έγινε πρόσφατα στο μέγαρο της Παλαιάς Βουλής με θέμα «Γνωριμία και Ιστορία των Ιερών Μονών της Αρκαδίας» εξηγεί: «Εκείνο που ριζικά διαφοροποιεί το ονομαζόμενο Αγιον Ορος της Πελοποννήσου, δηλαδή τις πολυάριθμες μονές της Αρκαδίας, δεν είναι μόνο ο μεγάλος αριθμός τους, αλλά κυρίως το γεγονός ότι οι Αρκάδες είναι οι ιδρυτές του Αγίου Ορους, αφού, σύμφωνα με έγκυρες ιστορικές πηγές, βυζαντινές και μεταγενέστερες, ο μόνος λαός που έμενε στον Αθω από την εποχή του Φιλίππου ήταν οι Τσάκωνες, οι οποίοι είναι ιδρυτές των Καρυών, τις οποίες έκαναν πρωτεύουσα του Αγίου Ορους». Στοιχεία για την επιστροφή των Τσακώνων στην Πελοπόννησο έχουμε από πολλές πηγές. Ο Ρώσος βυζαντινολόγος, ακαδημαϊκός επίσκοπος Πορφύριος Ουσπέσκου στο έργο 10

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιστορικά 11

του «Ιστορία του Αθω» (έχοντας μελετήσει το χειρόγραφο της Μονής Φιλοθέου) αναφέρει μετοικεσία των Τσακώνων από τον Αθω στην Πελοπόννησο. Ακόμη ο καθηγητής Κωνσταντίνος Φρεαρίτης (που επίσης μελέτησε το χειρόγραφο της Φιλοθέου) γράφει ότι «...η μόνη εις εμέ γνωστή ιστορική είδησις (εποικισμός μοναχών στο Αγιον Ορος) είναι η χειρογράφου τινός της Μονής Φιλοθέου σημείωσις ότι επί Κωνσταντίνου του Α πάντες οι κάτοικοι της Χερσονήσου εδιώχθησαν υπό του αυτοκράτορος μετοικισθέντες εις Πελοπόννησον, όπου τη σήμερον οικούσι οι Τσάκωνες, η δε χώρα παρεχωρήθη τοις μονασταίς». Μια ακόμη αναφορά έχουμε από τον Αγιορείτη ιερομόναχο Γεράσιμο Σμυρνάκη στο σπουδαίο έργο του «Το Αγιον Ορος», όπου λέει ότι «πολλοί των Αγιορειτών πιστεύουσι και ετέρους πείθουσι εκ χειρογράφων παραδόσεων ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος μετοίκησε πάντας τους κατοίκους του Αθω, Τσάκωνας όντας, εις Πελοπόννησον και απέδωσε το Ορος εις τους μοναχούς». Αυτό που επίσης προκύπτει από τα διάφορα στοιχεία των μονών είναι ότι πολλοί Αθωνίτες που ίδρυσαν το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου κατά περιόδους επέστρεφαν στον Αθω. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Οσίου Νείλου του Μυροβλήτη, του κατά κόσμον Νικολάου Τερζάκη από το χωριό Αγιος Πέτρος της Κυνουρίας και του θείου του Μακάριου, οι οποίοι στις αρχές του 17 ου αιώνα εγκατέλειψαν τη Μονή της Παναγίας της Μαλεβής για να εγκατασταθούν στον Αθω, σε σπήλαιο όπου είχε κατοικήσει κατά το 7 ο αιώνα ο Οσιος Πέτρος ο Αθωνίτης. Επίσης στον Αθω φαίνεται πως επιστρέφουν ο Εμμανουήλ Τροχάνης, μαθητής στην Αθωνιάδα Σχολή, ο Αλέξιος, επίσης από τον Αγιο Πέτρο, ο οποίος ίδρυσε το 1776 το Ναό των Αγίων Πάντων κοντά στη Μονή Εσφιγμένου. Σε αυτή τη μονή γίνεται μοναχός και ο γέροντας Ναθαναήλ, εμπειρικός γιατρός από την Κυνουρία. Ενα άλλο χαρακτηριστικό είναι ότι ο Πάρνωνας και η ευρύτερη περιοχή έχουν σημαντικά στοιχεία που παραπέμπουν στον Αθω, όπως για παράδειγμα πολλές εικόνες Ρώσων αγιογράφων, δώρα της αυτοκράτειρας Αικατερίνης. Οι ιστορικές αναφορές για τους Τσάκωνες Ξεχωριστό ενδιαφέρον είχαν δείξει για τους Τσάκωνες και οι Γάλλοι. Σύμφωνα με την κ. Μαντουβάλου, όπως προκύπτει από χειρόγραφο το οποίο δημοσιεύτηκε πρόσφατα, ο Γάλλος Βιλουαζόν, εκλεκτός του Μεγάλου Ναπολέοντα, ταξίδεψε στις 21 Απριλίου του 1785 στο Αγιον Ορος όπου έγινε δεκτός από τους μοναχούς της Μονής Βατοπαιδίου. Εκεί ο σοφός μοναχός και δάσκαλος Ιώσιππος τον πληροφόρησε «ότι στην Τζακονιά, τον ορεινό τόπο των Ελευθερολακώνων, όπου οι γυναίκες είναι ακόμη φαινομήριδες (σ.σ.: δείχνουν γυμνά τα μηρία με τους σχιστούς χιτώνες, όπως δηλαδή οι Σπαρτιάτισσες) και οι άνδρες ζουν υγιείς εκατό χρόνια μιλούν δωρικά ανάμικτα με ιταλικά...» και ότι πάνω στα βουνά υπάρχουν τρία αξιόλογα χωριά: «Πραστός, Καστάνιτζα, Σίτινα». Ο Βιλουαζόν, με αφορμή τα όσα μαθαίνει για τους Τσάκωνες στο Βατοπαίδι, μελετά πολλά από όσα είχαν γραφεί γι αυτούς και διαπιστώνει ότι μιλούν τη δωρική γλώσσα, τη διάλεκτο του Πινδάρου και του Θεοκρίτου. Οι μελέτες που έκανε του επέτρεψαν να καταγράψει σε βάθος το τσακωνικό ιδίωμα και είναι ο πρώτος που δημιουργεί έναν κατάλογο με 160 λέξεις της διαλέκτου. Αναφορά στους Τσάκωνες κάνει και ο Ιγνάτιος ο Ουγγροβλαχίας, ο οποίος σε απάντησή του στον Νεόφυτο Δούκα (έγραφε το 1805 για την ανάγκη να διδάσκουν οι μοναχοί στα ετερόγλωσσα σχολεία) αναφέρει: «Ετερόγλωσσα σχολεία είναι τα εφεξής: Μολδαβοί, Βλάχοι, Βούλγαροι, Σέρβοι, Βλάχοι της Ηπείρου, Ελλάδος, και Θεσσαλίας, Αλβανοί και οι Τσάκωνες, μικρός λαός της Πελοποννήσου... Οι Τσάκωνες είναι μικρός λαός της Πελοποννήσου και η γλώσσα των είναι η Τσακωνική λεγόμενη: Φαίνεται ότι ούτοι είναι 12

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιστορικά 13

οι τελευταίοι κάτοικοι της Λακωνίας, οίτινες ήταν συναθροισμένοι από διαφόρους λαούς, σχημάτισαν μεμιγμένην γλώσσαν, ώστε δεν ομοιάζει με καμμίαν από τας παλαιάς ή νέας. Η γραικική γλώσσα είναι εις αυτούς κοινή, και η λειτουργία των είναι εις το ελληνικόν». Αναφορές στους Τσάκωνες κάνει και ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων: «Εκ των της Πελοποννήσου αρχαίων Καυκώνων και της Kαυκωνίας χώρας παρωνομάσθη και η καθ ημάς Τζακωνία η Λακωνική και Τζάκωνες οι Λάκωνες. Αλλοι δε τους παλαιούς Καύκωνες ανάγουσιν αμέσως εις τους Θράκας. Θρακών αδελφοί, Θράκες ήσαν οι Πελασγοί, οι πρώτοι κάτοικοι της Ελλάδος. Εθνη δε Πελασγικά, Λέλεγες, Κουρήτες, Καύκωνες, οι τε εν Πελοποννήσω και οι εν τη Παφλαγονία, Περραιβοί, Θεσπρωτοί, Μακεδόνες...». Τα Ορλωφικά Η πρώτη σημαντική προσπάθεια για την απελευθέρωση της Ελλάδας ήταν το κίνημα των αδελφών Ορλώφ, την εποχή του Ρωσοτουρκικού Πολέμου (1768-1774). Κατά τη διάρκεια του πολέμου οι αδελφοί Γριγκόρι, Αλεξέι και Φιοντόρ Ορλώφ πρότειναν στην αυτοκράτειρα της Ρωσίας Αικατερίνη Β σχέδιο επέμβασης του ρωσικού Nαυτικού στην Ελλάδα. Στη συνέχεια, τον Ιούλιο του 1769 η πρώτη ρωσική μοίρα έφτασε στο Αιγαίο. Ακολούθησαν άλλες δύο και στις 17 Φεβρουαρίου του 1770 οι Ρώσοι κήρυξαν την επανάσταση στο Οίτυλο της Μάνης. Οι επαναστάτες συγκρότησαν δύο λεγεώνες με περίπου 1.500 άνδρες και η εξέγερση απλώθηκε σε όλη την Πελοπόννησο. Μάλιστα στον Μυστρά σχηματίστηκε προσωρινή κυβέρνηση. Eνα μήνα μετά όμως την εκδήλωση της εξέγερσης ισχυρές δυνάμεις Τουρκαλβανών την κατέπνιξαν με ιδιαίτερα βίαιο τρόπο, ενώ στη συνέχεια, με τη Συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή το 1774, οι Ρώσοι εγκατέλειψαν το Αιγαίο και τους Ελληνες στην τύχη τους. Το σύνολο των συμβούλων του σουλτάνου πρότεινε τότε ως τιμωρία τη γενική σφαγή των Ελλήνων, αδιακρίτως φύλου και ηλικίας. Διαφώνησε ο αντιναύαρχος Χασάν Τζεζαϊρλή και επέβαλε την άποψή του με το επιχείρημα «Εάν φονευθώσιν όλοι οι Ελληνες, ποίος θα πληρώνη το χαράτσι;». Η κατάσταση όμως στην Πελοπόννησο έλαβε δραματικές διαστάσεις. Οι Αλβανοί επί εννέα χρόνια λεηλατούσαν, έκαιγαν, έσφαζαν και πουλούσαν τους κατοίκους. Η οθωμανική κυβέρνηση τους διέταξε επανειλημμένως να αποχωρήσουν, αλλά οι Αλβανοί περιγελούσαν τις εντολές, ποδοπατούσαν τα σουλτανικά διατάγματα και άρχισαν να επιτίθενται και κατά των Τούρκων, απαιτώντας μισθούς και φόρους. Τελικά, ο σουλτάνος αποφάσισε την εξόντωσή τους και την ανέθεσε στον Χασάν Τζεζαϊρλή. Στο διάστημα αυτό οι Αλβανοί, αγνοώντας τις διαταγές της Πύλης, κατέστρεψαν και λεηλάτησαν τα περισσότερα μοναστήρια στον Πάρνωνα. Συμπερασματικά, τα Ορλωφικά μπορεί να συνέβαλαν σε πολύ μεγάλο βαθμό στην ανάδειξη του Ανατολικού Ζητήματος, ωστόσο δεν είχαν το αποτέλεσμα που ήθελαν οι Ελληνες. Ομως συνέβαλαν στη διαμόρφωση ώριμων συνθηκών για την Επανάσταση του 1821, αναδεικνύοντας σημαντικά πρόσωπα στην ηγεσία του Αγώνα. Η Εκκλησία μετά την απελευθέρωση Τα όσα ακολούθησαν μετά την απελευθέρωση έφεραν και τις μονές στον Πάρνωνα σε δύσκολη θέση, από μια σειρά νόμων και αποφάσεων την περίοδο της παντοδυναμίας των Βαυαρών αντιβασιλέων. Ολα άρχισαν μετά την Ε Εθνοσυνέλευση στο Αργος, όπου αποφασίστηκε η αυτονομία της Εκκλησίας της Ελλάδος έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Υπέρ της αυτονομίας είχε ταχθεί και ο Αδαμάντιος Κοραής. Τελικά, στις 4 Αυγούστου του 1833 στο Ναύπλιο, η Αντιβασιλεία προωθεί το διάταγμα «Περί της Ανεξαρτησίας» προκαλώντας αντι- 14

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιστορικά 15

δράσεις. Κατά της αυτονομίας της Εκκλησίας είχε ταχθεί τότε και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Οι αντιβασιλείς πέρασαν σε αντίποινα και μία από τις πρώτες πράξεις που επέβαλαν ήταν η αφαίρεση των περιουσιακών στοιχείων της Εκκλησίας. Λίγα χρόνια νωρίτερα, στις αρχές Αυγούστου 1829 ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας σε ψήφισμά του είχε κάνει λόγο «περί αγαθής διαθέσεως των εισοδημάτων των μονών υπέρ των εκκλησιών και σχολείων». Τότε, σε αντίθεση με άλλες περιοχές, τα μοναστήρια του Πάρνωνα στο σύνολό τους προσέφεραν σημαντικά χρηματικά ποσά «υπέρ της Παιδείας των Ελλήνων». Την περίοδο της Αντιβασιλείας, λοιπόν, και πριν ο Οθων αναλάβει τη διακυβέρνηση, τα μοναστήρια είναι υπό διωγμό. Στις 19 Αυγούστου του 1833 ζητείται να κλείσουν όσα είχαν λιγότερους από τρεις μοναχούς, να δημευτεί η περιουσία τους και τα έσοδα να διατεθούν για τη δημιουργία του Εκκλησιαστικού Ταμείου, το οποίο θα αναλάμβανε τη μισθοδοσία των κληρικών. Στις 25 Σεπτεμβρίου του 1833 με βασιλικό διάταγμα διαλύονται 412 από τα 545 ανδρικά μοναστήρια, ενώ η περιουσία τους, κινητή και ακίνητη (σκεύη λατρείας, εικόνες, βιβλία, έπιπλα), διατίθεται για τις ανάγκες σχολείων αλλά και ναών. Στις 25 Φεβρουαρίου του 1834 διατάσσεται το κλείσιμο των 15 από τα 18 γυναικεία μοναστήρια που λειτουργούσαν τότε. Και αν αυτό ήταν ένα τεράστιο πλήγμα για τη διατήρηση των μοναστηριών, αυτά που ακολούθησαν κατά την εφαρμογή της διαταγής ξεπέρασαν κάθε φαντασία. Τότε και σε μια προσπάθεια να «εκκενωθούν» τα μοναστήρια υπάλληλοι του κράτους, έμμισθοι των Βαυαρών, νομάρχες, έπαρχοι και χωροφύλακες απομακρύνουν με τη βία τους μοναχούς, ξηλώνουν εικόνες και καίνε όσα δεν έχουν κατά τη γνώμη τους αξία στα προαύλια. Μέσα σε αυτόν το χαμό πολλοί βρίσκουν την ευκαιρία και κλέβουν πολύτιμα σκεύη και εικόνες. Ηταν δε τέτοια η βία κατά των μοναχών που ο Μακρυγιάννης στα απομνημονεύματά του κάνει ιδιαίτερη αναφορά σε εκείνη την περίοδο: «Αφάνισαν όλως διόλου τα μοναστήρια, αφού οι καϊμένοι οι καλόγεροι οπού αφανίστηκαν εις τον αγώνα, πεθαίνουν της πείνας μέσα στους δρόμους οπού αυτά τα μοναστήρια ήταν τα πρώτα προπύργια του αγώνα της απανάστασής μας. Οτι εκεί ήταν οι τζεμπιχανέδες μας κι όλα τ αναγκαία του πολέμου. Οτ ήταν παράμερον και μυστήριον από τους Τούρκους. Και θυσιάσαν οι καϊμένοι οι καλόγεροι και σκοτώθηκαν οι περισσότεροι εις τον αγώνα. Και οι Μπαυαρέζοι παντήχαιναν ότ είναι οι καπουτζίνοι της Ευρώπης δεν ήξεραν ότ είναι σεμνοί κι αγαθοί άνθρωποι και με τα έργα των χεριών τους απόχτησαν αυτά, αγωνίζοντας και δουλεύοντας τόσους αιώνες και ζούσαν μαζί τόσοι φτωχοί κ έτρωγαν ψωμί. Και οι αναθεματισμένοι της πατρίδος πολιτικοί μας... συμφώνησαν με τους Μπαυαρέζους και χάλασαν και ρήμαξαν όλους τους ναούς των μοναστηριών». Στην Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843, όπου σημαντικό ρόλο έπαιξε ο κληρικός Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, η Ιερά Σύνοδος τάσσεται υπέρ της κατάργησης του βασιλικού διατάγματος για την εκκλησιαστική περιουσία. Οι αντιδράσεις συνεχίζονται στην Πελοπόννησο, όπου ο μοναχός Χριστόφορος Παναγιωτόπουλος, ο οποίος έγινε ευρύτερα γνωστός ως «Παπουλάκος» (1770-1861), αγράμματος, χασάπης στο επάγγελμα, καυτηρίαζε την πολιτική των Βαυαρών, περιοδεύοντας στην αρχή στην Αχαΐα και στη συνέχεια σε Λακωνία και Μεσσηνία. Οταν η κυβέρνηση έστειλε στρατό για να τον συλλάβει, λαός και κλήρος στη Λακωνία τον υπερασπίστηκαν με τα όπλα. Κατά την περίοδο εκείνη τα μοναστήρια του Πάρνωνα ζουν τη δική τους «αντίσταση» όχι μόνο κατά των Βαυαρών αλλά και όλων εκείνων οι οποίοι θέλουν να αγνοήσουν το ρόλο τους κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Είναι δε η περίοδος που βρίσκει όσα μοναστήρια γλίτωσαν από τη δήμευση των περιουσιακών στοιχείων να επιχειρούν να ανασυγκροτηθούν με δικά τους έσοδα. 16

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιστορικά 17

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές µονές 19

Μονή Παναγίας Μαλεβής «Πατήσανε τη Μαλεβή το μέγα μοναστήρι. Που χε τριακόσια σήμαντρα και εξήντα δυο καμπάνες. Πάσα καμπάνα και παπάς κι η σιδεριά δυο διάκους» Α υτοί οι στίχοι ενός δημοτικού τραγουδιού που αναφέρεται στη σύγκρουση των κλεφτών με τους Τούρκους σχεδόν 30 χρόνια πριν από την Επανάσταση του 1821, αποκαλύπτουν με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο την τεράστια σημασία που είχε για όλη την περιοχή η Μονή της Παναγίας της Μαλεβής, τόσο για τη θέση της σε σχέση με τα άλλα μοναστήρια όσο και για τον πλούτο της, τη μεγάλη της μοναστική κοινότητα και την προσφορά της στον Αγώνα. Το ιστορικό μοναστήρι το συναντάμε σε απόσταση 8 χιλιομέτρων από το χωριό Αγιος Πέτρος στον Πάρνωνα, «κρυμμένο» στα έλατα και την επιβλητική φύση. Aν και θεωρείται από τα πιο παλιά της περιοχής, ο χρόνος ίδρυσης και ανέγερσης δεν προσδιορίζεται με σαφήνεια. Οπως αναφέρεται σε εντοιχισμένη πλάκα, η ανέγερση για «δεύτερη» φορά έγινε το 1116, εκατοντάδες χρόνια μετά την πρώτη. Εδώ στον Πάρνωνα τα περισσότερα μοναστήρια έχουν κάνει πολλά «νέα ξεκινήματα» σε όλη τους τη διαδρομή, είτε λόγω των καιρικών συνθηκών που επικρατούσαν είτε λόγω των καταστροφών που υπέστησαν από τους κατακτητές. Για τη Μαλεβή, εκτός της χρονολογίας που αναγράφεται στην εντοιχισμένη πλάκα, την πρώτη επίσημη γραπτή αναφορά την έχουμε το 1320, σε χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ του Παλαιολόγου, γεγονός που δείχνει ότι η μονή επί αιώνες έπαιζε σημαντικό ρόλο για την τοπική Εκκλησία και την κοινωνία. Σύμφωνα με την παράδοση, το πρώτο μοναστήρι ιδρύθηκε στους Κανάλους (περιοχή με πολλά νερά) στον Πάρνωνα σε ιδιαίτερα δυσπρόσιτη θέση περί το 717 μ.χ. Ομως ένα χειμώνα, σύμφωνα με το θρύλο, όλη η περιοχή αποκλείστηκε επί μέρες από το χιόνι, γεγονός που ανάγκασε τους μοναχούς να την εγκαταλείψουν και να μετακινηθούν στη θέση στην οποία το συναντάμε και σήμερα, όπου χτίστηκε σιγά σιγά το νέο μοναστήρι. Κατ άλλους η πρώτη μονή εγκαταλείφθηκε λόγω των κακών καιρικών συνθηκών που διαρκούσαν πολλούς μήνες μη επιτρέποντας την επαφή των μοναχών με τον έξω κόσμο. Η απομόνωση, λόγω της μορφολογίας του εδάφους, σε συνδυασμό με τους σκληρούς χειμώνες, καθιστούσε όχι απλώς δύσκολη, αλλά αδύνατη τη διαβίωση ανθρώπων, καθώς δεν υπήρχε πρόσβαση, αλλά ούτε και δυνατότητα μακροχρόνιας αποθήκευσης τροφίμων. Βεβαίως, υπάρχει και η άποψη που θέλει το μοναστήρι να καταστρέφεται από 20

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές μονές 21

Ασιάτες επιδρομείς, χωρίς ωστόσο να υπάρχουν περισσότερα στοιχεία. Πάντως, από το 1116 και τη δεύτερη ανέγερση, αρχίζει και η πιο σημαντική περίοδος για τη μονή, η οποία θεωρείται από τις αρχαιότερες της περιοχής. Εδώ στην Παναγία δύο μοναχοί, ο Μακάριος ο Αγιοπετρίτης το γένος Τερζάκη και ο ανιψιός του Νικόλαος Τερζάκης, ο οποίος έλαβε το όνομα Νείλος, για 15 χρόνια συνέβαλαν τα μέγιστα στην ανάδειξη του μοναστηριού. Στη συνέχεια, άφησαν την περιοχή και συνέχισαν την ασκητική τους ζωή στο Αγιον Ορος. Στους δύο αυτούς μοναχούς αναφέρονται πολλοί μελετητές, οι οποίοι συνδέουν τον Πάρνωνα με τον Αθω. Ο Νείλος οσιοποιήθηκε από την Εκκλησία μας και αναφέρεται πλέον ως Οσιος Νείλος ο Μυροβλήτης. Η μάχη της Μαλεβής Η μονή έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον αγώνα κατά των Τούρκων, αφού 30 χρόνια πριν από το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821 η περιοχή ήταν το λημέρι του πρωτοκλέφτη Ζαχαριά, του επονομαζόμενου και Μπαρμπιτσιώτη, επειδή καταγόταν από το ορεινό χωριό Μπαρμπίτσα (ή Βαρβίτσα) της Λακωνίας. Μετά τα Ορλωφικά και τις βιαιοπραγίες που ακολούθησαν και κυρίως μετά το θάνατο του Κωνσταντή Κολοκοτρώνη, πατέρα του Θεόδωρου, εδώ είχαν συγκροτηθεί σώματα κλεφτών, τα οποία προστάτευαν τους ντόπιους από τους Αρβανίτες. Το 1786 έγινε η πρώτη μεγάλη μάχη μεταξύ Τούρκων και Κλεφτών, οι οποίοι ηττήθηκαν και αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την περιοχή. Παρά την ήττα, η μάχη, γνωστή ως «μάχη της Μαλεβής», έδωσε άλλη πνοή στους υπόδουλους Ελληνες και σήμανε στην ουσία την απαρχή του ξεσηκωμού στον Πάρνωνα. Ολα ξεκίνησαν όταν ο καπετάν Ζαχαριάς αιχμαλώτισε τον Τούρκο αγά Λουμάνη, τον αποκεφάλισε και στη συνέχεια κατέφυγε στο μοναστήρι. Οι Τούρκοι κινήθηκαν γρήγορα και περικύκλωσαν το χώρο. Ο Ζαχαριάς, προκειμένου να μην εκθέσει σε κίνδυνο τους μοναχούς αλλά και το ίδιο το μοναστήρι, το εγκατέλειψε και ταμπουρώθηκε στην περιοχή Ταρμίρι λίγο πιο κάτω, όπου έπειτα από τρεις μέρες μαχών διέσπασε τις τάξεις των Τούρκων και διέφυγε. Ακολούθησε καταδρομή των Τούρκων, οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες ζημιές σε όλο το κτιριακό συγκρότημα. Ο καθηγητής Νίκος Βέης γράφει ότι είδε σε ένα «παράφυλλο του Ευαγγελίου» στο μοναστήρι του Σοποτού στον παλιό Δήμο Αλιφείρας ένα σημείωμα που αναφέρεται στην καταστροφή της μονής: «Απτήσανε το μοναστήρι Μαλεβής το 1786 Μαΐου 7 και σκοτώσανε καλογέρους και γράφω θύμηση». Στη μάχη της Μαλεβής αναφέρεται με ιδιαίτερα γλαφυρό τρόπο και ο κλέφτης Γιάννης Ρούσης σε επιστολή του προς τον ηγούμενο της Μονής Ρέτσικα: «Καμμιά φορά κάμποσοι τουρκαλάδες ζώσανε την περιοχή, τι γένηκε δεν μολογιέται, ως το βράδυ δούλεψε το τουφεκίδι πολλούς αγαρηνούς αφήκαμε στον τόπο και άλλοι τόβαλαν στα πόδια. Από μάς λαβώθηκε ο Καράμπελας στο χέρι. Αϊ! να σκοτωθεί και ο Θανάσης. Μαζί ήρθαμε από προχθές. Ηρθαμε να λαμπρέψουμε με τους δικούς μας». Το πόσο σημαντική ήταν η μάχη της Μαλεβής φαίνεται και από το γεγονός ότι υμνήθηκε από τη λαϊκή παράδοση: «Ποιος είδε ήλι από βραδυού και άστρι το μεσημέρι ποιος είδε τον Καράμπελα τον καπετάν Θανάση... πού σουν εψές, Καράμπελα, πού ήσουν εψές, Θανάση. Εψες ήμουν στη Βέρβενα προψές στον Αγιο Πέτρο κι απόψε μου ρθε μια γραφή σε τρεις μεριές καυμένη, κι απόξω λέει τ απόγραμμα και μέσα λέει το γράμμα. Θανάση να χης την ευχή απ ούλους τους πατέρες ογλήγορα να ρθης εδώ, να ρθης να μας γλυτώσεις. Πατήσανε τη Μαλεβή το μέγα μοναστήρι. 22

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές μονές 23

Που χε τριακόσια σήμαντρα και εξήντα δυο καμπάνες Πάσα καμπάνα και παπάς κι η σιδεριά δυο διάκους... Πήραν άστρα, πήραν φλωργιά, πήραν μαργαριτάρια, πήραν ασημοκάντηλα, βαγγέλια χρυσωμένα». Η συνέχεια της μάχης δόθηκε από τον Ζαχαριά, ο οποίος εκδικήθηκε για την καταστροφή όσους συνεργάστηκαν με τους Τούρκους. Ο πρωτοκλέφτης αιχμαλώτισε ένα συνεργάτη των Τούρκων από τον Αγιο Πέτρο, τον μετέφερε στη Μάνη και τον άφησε μόνο όταν οι δικοί του πλήρωσαν για λύτρα 1.500 γρόσια! Τα γεγονότα αυτά μπορεί σήμερα να μην είναι ιδιαίτερα γνωστά, αλλά είναι από εκείνα που δημιούργησαν τις απαραίτητες συνθήκες για την Επανάσταση που ακολούθησε. Το μοναστήρι, όπως όλα δείχνουν τα προφορικά και γραπτά στοιχεία, ήταν το μεγάλο αποκούμπι και για τους κατοίκους της Κυνουρίας, τους οποίους οι μοναχοί στήριζαν με κάθε τρόπο. Εδώ, σύμφωνα πάντα με την παράδοση της περιοχής, λειτουργούσε και το μοναδικό Κρυφό Σχολειό, όπου μοναχοί μάθαιναν γραφή και ανάγνωση τους νέους των γύρω χωριών. Από το 1792 αρχίζει μια νέα περίοδος «δόξας και ευμάρειας» για τη μονή. Τότε γίνεται μοναχός στη Μαλεβή ο Καλλίνικος Τσαμούρης που καταγόταν από τον Αγιο Πέτρο. Ο ίδιος το 1809 εκλέγεται ηγούμενος και από τότε όλα ακολουθούν μια εντυπωσιακή πορεία, η οποία συνεχίστηκε μέχρι το 1826. Ο Καλλίνικος είναι ένας από τους πολλούς κληρικούς της Πελοποννήσου που μυήθηκαν στο «μεγάλο μυστικό» και στη συνέχεια έγινε στέλεχος της Φιλικής Εταιρείας. Οταν ξέσπασε η Επανάσταση, μετέτρεψε τους χώρους του μοναστηριού σε νοσοκομείο όπου περιέθαλπε με τις εμπειρικές του γνώσεις τους τραυματίες. Ηταν δε τέτοια η αφοσίωσή του στον Αγώνα, που ακόμη και ο πρίγκιπας Δημήτριος Υψηλάντης έφτασε ως εδώ για να αναρρώσει από τη φυματίωση που τον ταλαιπωρούσε. Εδώ βρήκε ασφαλές καταφύγιο και η οικογένεια του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Ο ίδιος ο ηγούμενος πήρε μέρος σε πολλές μάχες κατά των Τούρκων. Το 1826 η μονή, λόγω της στήριξης που παρείχε στους αγωνιστές και τη συμμετοχή των μοναχών σε ένοπλα σώματα, πυρπολήθηκε από το στρατό του Ιμπραήμ. Αναστηλώθηκε, όμως, γρήγορα, αφού είχε μετόχια σε διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου, τα οποία απέφεραν σημαντικά εισοδήματα. Ο Καλλίνικος πέθανε το 1847 και μαζί του έκλεισε ένας μεγάλος κύκλος προσφοράς. Η Μονή της Παναγίας της Μαλεβής καταστράφηκε για τρίτη φορά κατά την περίοδο της γερμανικής Κατοχής. Τότε εχθρικά αεροπλάνα χτύπησαν τη μονή προκειμένου να πλήξουν θέσεις των ανταρτών της περιοχής. Το 1949 μοναχές από τη Μονή Επάνω Χρέπας της Τρίπολης έφτασαν έως εδώ για να συνεχίζουν την ιστορία της. Τότε ήταν που το μοναστήρι με Βασιλικό Διάταγμα μετατράπηκε από ανδρικό σε γυναικείο. Σήμερα την ευθύνη της λειτουργίας του μοναστηριού έχουν αναλάβει 12 μοναχές. Η εικόνα της Παναγίας Το πιο σημαντικό κειμήλιο της μονής (ανάμεσα σε πολλά άλλα) είναι η εικόνα της Παναγίας της Μαλεβής. Σύμφωνα με την παράδοση, είναι μία από τις 70 που ζωγράφισε ο Ευαγγελιστής Λουκάς και λέγεται ότι την έφεραν στο πρώτο μοναστήρι στους Κανάλους οι κάτοικοι του Αγίου Ορους όταν ήρθαν να εγκατασταθούν στην Κυνουρία. Ο θρύλος -και εδώ- θέλει την εικόνα της Παναγίας να «φεύγει μόνη της από το παλιό μοναστήρι» για να βρεθεί μέσα σε βάτα με ένα καντήλι να καίει δίπλα της. Στη θέση εκείνη χτίστηκε το νέο. Σήμερα η μονή έχει ανακαινισθεί και συνεχίζεται η βελτίωση των χώρων της, με τις μοναχές και τους πιστούς να καταβάλλουν κάθε προσπάθεια να διατηρηθεί ως σύμβολο της Ορθοδοξίας στον Πάρνωνα. 24

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές μονές 25

Mονή Μεταμόρφωσης Σωτήρος Λουκούς Η Μονή Λουκούς θεωρείται σήμερα ένα από τα πλέον σημαντικά μοναστικά κέντρα της Αρκαδίας, αλλά και γενικότερα της Ορθοδοξίας. Είναι ίσως το πιο προσιτό μοναστήρι, καθώς απέχει μόλις τέσσερα χιλιόμετρα από το μεσόγειο Αστρος. Η θέση του δεσπόζει στην είσοδο της πεδιάδας του ποταμού Τάνου και περικλείεται από τα βουνά Ζάβιτσα, Παλαιοπαναγιά και Ελληνικό. Δίπλα στο μοναστήρι σώζονται η «Επαυλη του Ηρώδου του Αττικού», ο οποίος είχε στην περιοχή κτήματα, αλλά και απομεινάρια αρχαίου οικισμού που είχε αναπτυχθεί βόρεια του Τάνου και ανατολικά από το ρέμα Λουκούς. Στο δε εσωτερικό της μονής βλέπει κανείς τμήματα από αρχαίους κίονες που χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερσή της. Οι ερμηνείες για την ονομασία της μονής είναι πολλές. Αλλοι αποδίδουν το όνομα «Λουκούς» στο γεγονός ότι εκεί υπήρχαν πολλοί λύκοι. Αλλοι υποστηρίζουν ότι χτίστηκε από Βυζαντινούς και κατά την ανέγερσή της βρέθηκε άγαλμα της θεάς Ηρας, η οποία ταυτίζεται με τη ρωμαϊκή θεότητα Juno Lucina. Αλλοι πάλι ότι πήρε το όνομα από έναν έμπορο, ονόματι Λουκά, ο οποίος μόνασε εδώ. Πιο κοντά στην πραγματικότητα φαίνεται να είναι η ερμηνεία που θέλει τη μονή να ονομάζεται έτσι από το δάσος όπου ο Ηρώδης ο Αττικός έχτισε την έπαυλή του, αφού στα λατινικά το Lucus σημαίνει ιερό άλσος. Ο Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος που βρίσκεται στο κέντρο του κτιριακού συγκροτήματος εκτιμάται ότι θεμελιώθηκε πάνω σε παλαιοχριστιανική εκκλησία κατά τον 5 ο αιώνα. Εκτός της τοποθεσίας, η οποία συνδέεται με την αρχαία Ελλάδα, ως σταυροπηγιακή, η μονή είχε και την αίγλη που της έδινε «η πατριαρχική ευλογία». Ιστορικά στοιχεία για την πορεία του μοναστηριού υπάρχουν από το 17 ο αιώνα. Ωστόσο, φαίνεται ότι είχε έντονη παρουσία στην περιοχή και κατά τους βυζαντινούς χρόνους: Μετά την Αλωση της Κωνσταντινούπολης, την εισβολή και την κατάληψη του Μοριά από τους Τούρκους, το μοναστήρι ερημώθηκε και μόνο την περίοδο 1546-1555 επί Πατριάρχη Διονυσίου του Β κάποιοι έμποροι γουναρικών που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη προσπάθησαν να το ανασυστήσουν ξοδεύοντας σημαντικά ποσά. Το 1649 η μονή αγιογραφείται, αλλά δυστυχώς εκείνη την περίοδο οι Οθωμανοί καταστρέφουν την κοντινή κωμόπολη του Αϊ-Γιάννη, την πυρπολούν και σφάζουν όλους τους μοναχούς. Η μονή όμως ανασυγκροτείται για μία ακόμη φορά και συμπαρίσταται στον αγώνα για την Παλιγγενεσία. Ο τότε ηγούμενος Νεόφυτος γίνεται μέλος της Φιλικής Εταιρείας, ενώ κατά τη διάρκεια της Επανάστασης οι μοναχοί της συγκεντρώνουν και μεταφέρουν τρόφιμα και πολεμοφόδια στα Βέρβαινα της Αρκαδίας στους εκεί στρατοπεδευμένους Ελληνες μαχητές. Η δράση αυτή των μοναχών προκαλεί την οργή του Ιμπραήμ, ο οποίος στις 5 Αυγούστου του 1826, την παραμονή της εορτής της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, διατάσσει την πυρπόλησή της. Σύμφωνα με την παράδοση, την ώρα της μεγάλης καταστροφής σώθηκε το καθολικό της μονής, όταν από την εικόνα του Αγίου Ευ- 26

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές μονές 27

σταθίου έτρεξε αχνιστό αίμα! Οι Τούρκοι στρατιώτες σήκωσαν τα όπλα και την πυροβόλησαν μα όταν είδαν την εικόνα να αιμορραγεί έφυγαν τρομοκρατημένοι. Στο διάστημα 1830-1837 γίνεται μια ακόμη προσπάθεια αναστήλωσης της μονής, ενώ υπάρχει και σχετικό Βασιλικό Διάταγμα υπέρ της αποκατάστασης των ζημιών. Σημαντικό ρόλο στην όλη προσπάθεια παίζουν οι κάτοικοι των Βερβαίνων, οι οποίοι στηρίζουν με κάθε τρόπο και μέσο τις εργασίες ανακαίνισης. Από τότε η μονή γνωρίζει μεγάλη άνθηση και μάλιστα στα χρόνια που ακολουθούν θεωρείται λόγω των εισοδημάτων της ως η πιο πλούσια. Το 1946 μετατρέπεται από ανδρική σε γυναικεία, όπως και παραμένει ως σήμερα. Τα ιερά κειμήλια Στη μονή κατά το 19 ο αιώνα οι Τούρκοι του Βελή πασά κάνουν ανασκαφές για αρχαία. Ανασκαφές κάνουν αργότερα και οι μοναχοί, οι οποίοι φέρνουν στην επιφάνεια αρχαία γλυπτά, τα οποία τοποθέτησαν στην αυλή του μοναστηριού. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, τα σημαντικότερα ευρήματα δωρήθηκαν στο Μουσείο της Αίγινας. Αλλα ευρήματα τα συναντά κανείς στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών, αλλά και σε αυτό του Βερολίνου! Σήμερα στο εσωτερικό της υπάρχουν κιονόκρανα και μαρμάρινες βάσεις κιόνων και αμφικιόνων. Το τέμπλο, οι εικόνες, το δάπεδο του ναού διατηρούν ανέπαφη την αίγλη του παρελθόντος. Σημαντικό κεφάλαιο για τη μονή είναι η βιβλιοθήκη της με τουλάχιστον 500 παλαιά βιβλία, καθώς και πατριαρχικά έγραφα, ένα από αυτά του Γρηγορίου του Ε. Επίσης, υπάρχουν λείψανα αγίων, ένα τμήμα του Τιμίου Σταυρού, δώρο της Αικατερίνης της Ρωσίας, αλλά και Ευαγγέλιο του 1781. Τη μονή φροντίζουν 10 μοναχές, οι οποίες έχουν δώσει ζωή και χρώμα σε ένα από τα σημαντικότερα μοναστήρια της χώρας. 28

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές μονές 29

Μονή Παναγίας Ελώνης Ο ταν κινείσαι στο δρόμο από το Λεωνίδιο προς το παραδοσιακό χωριό Κοσμάς, αριστερά, καρφωμένο θαρρείς στα κόκκινα βράχια του Πάρνωνα στέκεται επιβλητικό το Μοναστήρι της Παναγίας Ελώνης. Εκτός της τοποθεσίας, όλη η διαδρομή, 14 χιλιόμετρα από το Λεωνίδιο και 107 από την Τρίπολη, θεωρείται από τις πιο εντυπωσιακές της Πελοποννήσου. Πριν φτάσει κανείς ως την κορυφή διασχίζει το φαράγγι του Δαφνώνα και αφού περάσει μέσα από χαράδρες με άγρια βλάστηση, καθαρά νερά και πολλές στροφές αναβαίνει στο μεγαλοπρεπή βράχο, όπου πέτρα πέτρα χτίστηκε το μοναστήρι που λατρεύεται σε όλη τη χώρα. Κι αυτό γιατί ο τρόπος που χτίστηκε, οι θρύλοι και οι παραδόσεις που συνοδεύουν την εύρεση της εικόνας της Παναγίας το έχουν αναδείξει σε έναν από τους κυριότερους προσκυνηματικούς προορισμούς. Κάθε χρόνο στις 23 Αυγούστου κατά την εορτή της Κοιμήσεως αλλά και κατά την 21 η Νοεμβρίου στα Εισόδια της Θεοτόκου ο χώρος γύρω από το μοναστήρι καταλαμβάνεται από χιλιάδες προσκυνητές όλων των ηλικιών. Και στην περίπτωση της Παναγίας της Ελώνης (αναφέρεται και ως Παναγιά η Ελωνα) δεν υπάρχουν ασφαλείς πληροφορίες για την ονομασία της μονής. Κάποιοι την αποδίδουν στον τόπο όπου βρέθηκε η εικόνα. Στο Πατριαρχείο κατά την απονομή του σταυροπηγιακού προνομίου γίνεται αναφορά στο μοναστήρι το οποίο ευρίσκεται «εις τοποθεσίαν Ελώνης καλουμένην». Η επωνυμία θα μπορούσε να συσχετιστεί και με το χωριό Ελος. Προς αυτή την ερμηνεία τείνει και μια άλλη θεωρία που θέλει το όνομα να το πήρε η μονή από κάποια παλαιά εικόνα, η οποία μεταφέρθηκε στην Τσακωνία από το Ελος της Λακωνίας. Το περιστατικό έλαβε χώρα το 582 μ.χ. όταν στο Ελος εισέβαλαν Σλάβοι, αναγκάζοντας τους ντόπιους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους παίρνοντας μαζί τους και την εικόνα. Αλλοι πάλι υποστηρίζουν ότι το όνομα προέρχεται από την τσακωνική λέξη «Εουνη», που σημαίνει Ελεούσα. Απ όπου και να πήρε το όνομα η Παναγία Ελώνης ήταν και παραμένει ένας από τους σημαντικότερους τόπους λατρείας στην Πελοπόννησο. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, το 16 ο αιώνα, στο βράχο του Πάρνωνα, κάποιοι βοσκοί έβλεπαν τη νύχτα ένα «διαφορετικό φως» μέσα σε θάμνους. Οι ίδιοι μίλησαν για το φαινόμενο στον τότε επίσκοπο Ρέοντος και Πραστού. Ο δεσπότης, συνοδευόμενος και από άλλους κληρικούς αλλά και πιστούς, έφτασε στο σημείο όπου ήταν τοποθετημένη (!) η εικόνα της Θεοτόκου, η οποία μάλιστα -πάντα σύμφωνα με την παράδοση- φωτιζόταν από ένα ασημένιο καντήλι. Στη συνέχεια δύο μοναχοί, ο Καλλίνικος και ο Δοσίθεος, εγκαταστάθηκαν στο σημείο και κατάφεραν βήμα βήμα να χτίσουν τη μονή κατά το 16 ο αιώνα. Οι δύο μοναχοί σφαγιάστηκαν από Τούρκους, οι οποίοι όμως δεν έμειναν ατιμώρητοι. Και δω μπαίνει εκ νέου το στοιχείο της παράδοσης που αναφέρει ότι οι Τούρκοι, μόλις αποπειράθηκαν να μπουν στο ναό για να τον συλήσουν, τυφλώθηκαν. Οι στρατιώτες, προκειμένου να θεραπευθούν, δήλωσαν μετάνοια. Οπως και έγινε! Οι Τούρκοι σφαγείς ξαναβρήκαν το φως τους, δίνοντας ταυτόχρονα πολλά προνόμια στο νεοσύστατο μοναστήρι. Πέρα από την παράδοση, οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες για την ιστορία της μονής σώζονται σε σιγίλιο του Πατριάρχη Σεραφείμ του Α που τώρα φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη των Παρισίων. Η μονή ευημερεί και έχει σημαντική επιρροή στην περιοχή από το 1688 και μετά. Στη συνέχεια και κατά το 1715 30

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές μονές 31

32 Η εικόνα της Παναγίας πριν από μερικά χρόνια εκλάπη και βρέθηκε έπειτα από μεγάλη κινητοποίηση της Αστυνομίας και των τοπικών αρχών.

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές μονές 33

πρέπει να δέχτηκε άγρια επιδρομή από τους Τούρκους και να υπέστη σοβαρές ζημιές. Κάποιοι μοναχοί, που επέζησαν της θηριωδίας, με τη βοήθεια των πιστών της περιοχής ξαναέστησαν το μοναστήρι, το οποίο το 1730 έλαβε και το σταυροπηγιακό προνόμιο από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Το 1798 η μονή, όπως και οι περισσότερες, έλαβε από τον Γρηγόριο Ε νέο σταυροπηγιακό προνόμιο. Το σχετικό σιγίλιο φυλάσσεται σήμερα στο Ιστορικό Αρχείο Σπάρτης, ενώ το 1809 νέος ναός χτίζεται στη θέση του παλαιού. Στην κτητορική επιγραφή αναφέρεται: ΕΓΩ ΜΕΝ ΑΝΕΙΓΕΡΜΑΙ ΓΗΣ ΕΚ ΒΑΡΑΘΡΩΝ ΛΙΑΝ ΩΡΑΙΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΠΟΝΟΙΣ ΦΡΟΝΤΙΣΙ ΤΩΝ ΩΔΕ ΜΟΝΑΖΟΝΤΩΝ ΑΔΡΑΙΣ ΤΕ ΔΑΠΑΝΗΣΙ ΜΟΝΗΣ ΙΔΙΑΣ Η μονή στην πορεία φαίνεται ότι απέκτησε μεγάλη περιουσία την οποία οι μοναχοί προσέφεραν στον Αγώνα του 1821. Μάλιστα ο ηγούμενος Νεόφυτος, ο οποίος ήταν και μέλος της Φιλικής Εταιρείας, αρματώθηκε και σε μια μάχη κατά των Τούρκων στο Αργος σκοτώθηκε. Ο επιβλητικός και απρόσιτος χώρος της Παναγίας της Ελώνης οδήγησε εκεί για να προστατευθούν πολλούς αμάχους, τραυματίες αγωνιστές, αλλά και ένοπλα σώματα. Μάλιστα, για τις ανάγκες του Αγώνα, το 1822 η μονή δάνεισε στην Πελοποννησιακή Γερουσία 1.500 γρόσια, ποσό το οποίο δεν επεστράφη ποτέ. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, όταν με νόμο των Βαυαρών αντιβασιλέων του Οθωνα πολλά μοναστήρια έκλεισαν (1834-1854), η μονή Ελώνης κρίθηκε διατηρητέα και απορρόφησε πλήθος μοναχών από τις γύρω περιοχές. Τότε ο αριθμός τους είχε φτάσει τους σαράντα. Τα χρόνια που ακολουθούν τη βρίσκουν σε κρίσιμη καμπή, μέχρι το 1900, όπου ξαναβρίσκει το δρόμο της και ακμάζει με πολυάριθμη μοναστική κοινότητα. Το 1972 το μοναστήρι από ανδρικό μετατρέπεται σε γυναικείο. Δυστυχώς, σήμερα ζουν εδώ μόνο δύο μοναχές. 34

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές μονές 35

Μονή Παναγίας Αρτοκωστάς Ε ίναι ίσως το μοναδικό μοναστήρι που έγινε σύμβολο και προκάλεσε το ενδιαφέρον -ιστορικών και μη- κατά την περίοδο του Εμφυλίου με τη δράση εκεί αντάρτικων ομάδων. Οι μοναχοί που ζουν σήμερα στη μονή αποφεύγουν να αναφέρονται στα γεγονότα εκείνης της περιόδου, καθώς πολλά ακούστηκαν και πολλά έγιναν, τα οποία όμως πλέον αποτελούν αντικείμενο της ιστορικής μελέτης και μόνο. Πέρα από αυτά τα γεγονότα το Μοναστήρι της Παναγίας Αρτοκωστάς ή Εορτακουστής ή Ορθοκωστάς είναι ένα από τα σπουδαιότερα μοναστικά και λατρευτικά κέντρα της Κυνουρίας που έχει διατηρήσει την παραδοσιακή του δομή. Στη μονή το 2007 συνέβη ένα από τα πλέον φρικιαστικά περιστατικά στη σύγχρονη ιστορία της: δύο ηλικιωμένες καλόγριες βρήκαν τραγικό θάνατο από εργάτες που μπήκαν νύχτα για να τις ληστέψουν. Από τότε και μέχρι το 2011 έμεινε κλειστή και στη συνέχεια μετατράπηκε από γυναικεία σε ανδρική. Σήμερα εδώ ζουν επτά μοναχοί, ενώ ένα λυκόσκυλο αριστερά της εισόδου δείχνει την ανάγκη για άμυνα από πιθανούς «εισβολείς». Η μονή απέχει 12 χιλιόμετρα από το χωριό Αγιος Ανδρέας, 21 χιλιόμετρα από το Αστρος και 52 χιλιόμετρα από το Λεωνίδιο. Παλαιότερα ανήκε στη Μητρόπολη Μονεμβασίας στην Επισκοπή Ρέοντος και Πραστού. Σήμερα ανήκει στη Μητρόπολη Μαντινείας και Κυνουρίας, η οποία έχει και την ευθύνη για τη λειτουργία της. Διαδρομή στην ιστορία Η πρώτη περίοδος της ιστορίας της μονής ξεκινά από το 12 ο αιώνα όπου ιδρύεται, όπως προκύπτει από τη χρονολόγηση της εικόνας της Παναγίας της Οδηγήτριας που συνδέεται με το μοναστήρι και σήμερα σώζεται στη Βενετία. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, η εικόνα χρονολογείται την περίοδο 1380-1383 από τον Ιωάννη τον Καντακουζηνό. Η αρχική της θέση βρίσκεται τρία χιλιόμετρα βορειοανατολικά πριν φτάσουμε στο σημερινό μοναστήρι. Τα ερείπια της πρώτης μονής -γνωστή ως «Κάτω Παναγιά»- υπάρχουν ακόμη. Το 1424-1425 όλο το συγκρότημα ανακαινίζεται από τον Ιωάννη Παλαιολόγο, ενώ το 1460 καταστρέφεται (όπως πολλά μοναστήρια της Πελοποννήσου) κατά την τουρκική εισβολή. Η εικόνα της Παναγίας, τότε, μεταφέρεται στο Ναύπλιο και, στη συνέχεια, το 1540, στη Βενετία. Το 1617 «ο άρχων Μπελόκας ανεγείρει εξ ίδιων αναλωμάτων» τη νέα μονή. Αυτή χτίζεται σε ψηλότερο σημείο από το αρχικό, σε μέρος «ευάρεστον και αρμόδιον», όπως αναφέρεται σε σιγίλιο του 1617 και από τότε, παρά τα κατά καιρούς προβλήματα, συνεχίζει να λειτουργεί ως ένας χώρος που συγκαταλέγεται μεταξύ των πιο σημαντικών της περιοχής, με την ιστορία πότε να τη φέρνει στο προσκήνιο και πότε να την «ξεχνά» εκεί στο ρέμα με τα ψηλά δέντρα και τα τρεχούμενα νερά. Η μονή έλαβε το σταυροπηγιακό προνόμιο από τον Πατριάρχη Τιμόθεο Β. Πατριαρχικά έγγραφα σχετικά με το μοναστήρι σώζονται σήμερα στα αρχεία της Μονής Λουκούς. Η δεύτερη φάση αρχίζει το 1711, όταν πραγματοποιείται η δεύτερη ανακαίνιση επί Ενετών με έξοδα «των τριών αδελφών κυρ Ιωάννη Τρουχάνη και Κωνσταντή και Γεώργη». Η μονή είχε ήδη αποκτήσει μεγάλη κτηματική περιουσία που έφτανε ως το χωριό Γεράκι (το οποίο έγινε γνωστό ως ο «Μικρός Μυστράς»), τον Γυαλό, τον Αγιο Ανδρέα και την παραλία Τυρού. 36

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές μονές 37

Η τρίτη περίοδος έχει να κάνει με την Επανάσταση του 1821. Οπως όλα τα τσακωνικά μοναστήρια, και η Αρτοκωστά βρέθηκε στον κύκλο των πολεμικών επιχειρήσεων (Πραστός, Τυρός, Σίταινα, Λεωνίδιο) και μετείχε στον Αγώνα ενεργά. Μάλιστα, ο τότε ηγούμενος Ιωασάφ Κανέστρας συγκρότησε ένοπλο σώμα αποτελούμενο από 50 στρατιώτες, οι οποίοι συντηρούνταν με έξοδα της μονής. Το ένοπλο σώμα της Ορθοκωστάς πήρε μέρος στην άλωση της Τριπολιτσάς και την πολιορκία του Ναυπλίου, όπου μάλιστα σκοτώθηκαν και τρεις μοναχοί. Το 1826 ο Ιμπραήμ πυρπόλησε το μοναστήρι, όπως έκανε με τα περισσότερα, για τα οποία υπήρχαν πληροφορίες ότι έπαιρναν μέρος έμμεσα ή άμεσα στον Αγώνα. Η τέταρτη περίοδος αρχίζει το 1864 και φτάνει ως τις μέρες μας. Τότε με απόφαση του υπουργείου Εκκλησιαστικών ο εργολάβος Γιώργος Ανδρέου αναλαμβάνει την ανέγερση του ναού της μονής έναντι του ποσού των 8.800 δραχμών. Από τις αρχές του 20 ού αιώνα η μονή είχε περίπου 20 μοναχούς. Δυστυχώς το 1970 είχαν μείνει μόνο τρεις. Το 1982 η μονή μετατράπηκε σε γυναικεία, αλλά μετά την άγρια δολοφονία των δύο μοναχών το 2011, όπως προαναφέραμε, έγινε και πάλι ανδρική. Τα κειμήλια, εντός και εκτός Ελλάδας Εκτός της ιστορικής σημασίας της, πολλά είναι τα ιερά κειμήλια της μονής που σώζονται σήμερα, ακόμη και στο εξωτερικό: Ενα από αυτά, που θεωρείται και ιδιαίτερα σημαντικό έργο βυζαντινής τέχνης, είναι η εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας, η οποία πλέον βρίσκεται στη Βενετία στο Ναό του San Samuele. Πρόκειται για μία από τρεις πολύ σημαντικές ιερές εικόνες οι οποίες κατέληξαν σε διαφορετικούς χρόνους στη Βενετία. Οι άλλες δύο είναι η Παναγία η Νικοποιός, η οποία βρέθηκε από την Κωνσταντινούπολη στον Αγιο Μάρκο, και η Παναγία Μεσοπαντίτισσα από τον Χάνδακα της Κρήτης, η οποία μεταφέρθηκε στην εκκλησία Santa Maria della Salute. Η μεταφορά της εικόνας στη Βενετία συνοδεύεται από διάφορους θρύλους: Κατά την επιδρομή των Τούρκων στην Πελοπόννησο μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης η εικόνα μεταφέρθηκε στο Ναύπλιο και στην εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων. Αλλά, «ως εκ θαύματος» η εικόνα μετεπήδησε στο Ναό των Αγίων Αποστόλων, όπου παρέμεινε μέχρι το 1541. Οταν οι Ενετοί παρέδωσαν το Ναύπλιο στους Τούρκους και εγκατέλειψαν την πόλη μαζί με πολλούς Ελληνες πήραν μαζί τους και την εικόνα. Στη μονή, επίσης, υπάρχουν χειρόγραφα του 16 ου και του 18 ου αιώνα, λείψανα αγίων και κατάστιχα στα οποία αναφέρονται τα κειμήλια. 38

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές μονές 39

Μονή Αγίου Νικολάου Καρυάς Τ ο χειμώνα μια σιδερένια μπάρα κλείνει το στενό χωμάτινο δρόμο που οδηγεί στην κορυφή μιας μικρής κοιλάδας στη ρίζα του βράχου όπου υψώνεται μια ακόμη ιστορική μονή του Πάρνωνα: αυτή του Αγίου Νικολάου Καρυάς. Οι δύο εναπομείναντες μοναχοί λόγω των καιρικών συνθηκών το χειμώνα αποσύρονται στα μετόχια του μοναστηριού και επιστρέφουν την άνοιξη, δίνοντας την ευκαιρία στους πιστούς που φτάνουν μέχρι εκεί από όλη την Ελλάδα να προσκυνήσουν ένα μοναστήρι-κάστρο σε υψόμετρο 600 μέτρων στη διακλάδωση του δρόμου Αγίου Ανδρέα - Ορθοκωστάς - Πραστού. Ο δρόμος δεν είναι καλός αλλά ο προσκυνητής αποζημιώνεται στην αρχή από την εικόνα της μονής όπως προβάλλει επιβλητική από χιλιόμετρα μακριά. Στη συνέχεια, όσο πλησιάζει κανείς, εντυπωσιάζεται από το σύνολο των κτισμάτων, που παραπέμπουν στην αρχιτεκτονική του Αγίου Ορους. Η παράδοση συνδέει την ίδρυσή της με το Αγιον Ορος, αφού όπως υποστηρίζεται μοναχοί από τις Καρυές του Αθω κατέφυγαν εδώ το 1580 προκειμένου να γλιτώσουν από τους πειρατές. Αγνωστο, ωστόσο, παραμένει πώς οι μοναχοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με πειρατές και πώς έφτασαν ως τον Πάρνωνα. Μια άλλη εκδοχή θέλει το μοναστήρι να χτίζεται το 1620 ή το 1621. Ενα χρόνο πάντως αργότερα έγινε σταυροπηγιακό. Μέχρι το 1692 είτε με δωρεές είτε με αγορές η μονή αποκτά μια σημαντική περιουσία και κατά την περίοδο της δεύτερης Ενετοκρατίας φαίνεται να ευημερεί. Ομως μετά τα Ορλωφικά η κατάσταση αλλάζει και «στίφη Αρβανιτάδων» προκαλούν μεγάλες ζημιές. Η Επανάσταση του 1821 βρίσκει τη μονή καλά οργανωμένη. Το 1822 δανείζει την Πελοποννησιακή Γερουσία 850 γρόσια, ενώ προσφέρει και ασήμι για τις ανάγκες του Αγώνα στη δημογεροντία του Πραστού. Ο ηγούμενός της παίρνει ο ίδιος μέρος στον Αγώνα και, μάλιστα, το 1844 τιμάται για τη δράση του με παράσημο από τον Οθωνα. Το 1826 ο Ιμπραήμ έφτασε και εδώ και προκάλεσε μεγάλες ζημιές. Με την απελευθέρωση η μονή ανταποκρίθηκε στην έκκληση Καποδίστρια και προσέφερε χρήματα για την ανέγερση σχολείων. Μάλιστα, τα χρήματα τα δανείστηκε από εύπορους πολίτες συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην αναγέννηση της ελληνικής Παιδείας. 40

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές μονές 41

Μονή Παλαιοπαναγιάς Μ όλις πέντε χιλιόμετρα από το Αστρος, ένα μικρό μοναστήρι με τρεις καλόγριες, μερικές εκατοντάδες μέτρα από τον κεντρικό δρόμο, χαρίζει μοναδικές στιγμές φιλοξενίας και κατάνυξης. Ακόμη και σήμερα κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα πότε χτίστηκε, αν και τα στοιχεία συγκλίνουν προς το 1310. Ως πρώτη ιστορική καταγραφή θεωρείται μια επιστολή προς το νομάρχη Αρκαδίας από τον ηγούμενο Νικόδημο το 1833. Στην επιστολή φαίνεται πως το μικρό κτιριακό συγκρότημα της μονής καταστράφηκε μετά την αποτυχία των αδελφών Ορλώφ. Ο Νικόδημος είναι αυτός που ανέλαβε να ανακαινίσει τη μονή από το 1799 έως το 1825 με τη βοήθεια των πιστών της περιοχής. Το 1991 η μονή από ανδρώα μετατράπηκε σε γυναικεία και παράλληλα άρχισε και η ανακαίνισή της η οποία συνεχίζεται με τη διαμόρφωση των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων. Τώρα πια υπάρχουν κελιά όπου μπορούν να φιλοξενηθούν πιστοί, τραπεζαρία και ένας μοναδικός περιβάλλων χώρος όπου κυριαρχούν το μεράκι των καλογριών και η άγρια ομορφιά του βουνού. 42

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου Ιερές μονές 43

Μονή Αγίου Νικολάου Βαρσών Ο όγκος του μοναστηριού είναι επιβλητικός. Η αρχιτεκτονική του, ο τρόπος που στέκονται τα κτίρια το ένα πάνω στο άλλο, σε μια συνεχόμενη πέτρινη σύνθεση στην άκρη του βουνού, δημιουργούν μια απόκοσμη και ταυτόχρονα τόσο κοσμική εικόνα. Βρίσκεται πολύ κοντά στην αρχιτεκτονική και τη φιλοσοφία των μοναστηριών του Πάρνωνα, αν και δεν ανήκει στον κύριο όγκο του. Το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου Βαρσών είναι μόλις 12 χιλιόμετρα από την Τρίπολη, κοντά στο χωριό Νεοχώρι, στην πλαγιά που οι ντόπιοι ονομάζουν Κουντρούφι. Η ονομασία «Βαρσών» κατά πάσα πιθανότητα έχει ρίζα σλαβική και σχετίζεται με το νερό, αφού στην περιοχή υπάρχει βάλτος και είναι γνωστός ως μοναστηριακή λίμνη. Κάποτε λεγόταν και «Μονή Δασών», λόγω του δάσους που υπήρχε στην περιοχή και καταστράφηκε από τον Ιμπραήμ. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι οι Φράγκοι από παρανόηση έκαναν το «Δασών» «Βασών» και στην πορεία προστέθηκε και το «ρ». Αλλοι αποδίδουν την ονομασία στη σύνθετη λέξη Βarson, από το Bar («έχει») και το son («νερό») δηλαδή τόπος με νερό. Πηγή, πάντως, υπάρχει και σήμερα και από αυτή υδρεύεται το μοναστήρι. Η πρώτη αναφορά για τη μονή γίνεται σε κώδικα του 11 ου αιώνα όπου αναφέρεται ως «Μονή Αγίου Νικολάου Βάλτας». Ως προς το χρόνο κτίσεώς της, δύο είναι οι πιθανές ημερομηνίες: το 1089 ή, παλιότερα, το 1030. Η πορεία της θα πρέπει να είναι σημαντική στο χρόνο, αφού γίνεται αναφορά σε αυτή σε μαρμάρινη επιγραφή στη βιβλιοθήκη της Δημητσάνας. Η μονή πρέπει να ερημώθηκε για άγνωστους λόγους και να ανακαινίστηκε την περίοδο 1460-1594, περίοδο κατά την οποία ζούσαν εκεί περισσότεροι από 15 μοναχοί. Στην απογραφή που έγινε από τους Βενετούς το 1700, αναφέρεται ότι έχει μόνο 5 κελιά, 40 αμπέλια ξηρικά και 3 βοσκοτόπους. Οπως και τα περισσότερα μοναστήρια έτσι και ο Αγιος Νικόλαος καταστράφηκε από αλβανικές ομάδες μετά τα Ορλωφικά. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε ανανέωσε το σταυροπηγιακό προνόμιο, που σημαίνει ότι ανακαινίστηκε αμέσως μετά την καταστροφή της. Η μονή αποκτά ακόμη περισσότερη αίγλη καθώς εκεί, το 1803, ενταφιάζεται το σώμα του νεομάρτυρος Δημητρίου τον οποίο αποκεφάλισαν οι Τούρκοι στις 14 Απριλίου. Εκείνη την προεπαναστατική περίοδο καταγράφεται και η συνεισφορά 22 «φλωριών» του ηγούμενου Συμεών στη Φιλική Εταιρεία, τον Φεβρουάριο του 1819. Αν και είναι δύσκολο να συνδεθεί με σιγουριά η δράση των κλεφτών γύρω από τη μονή, υπάρχει ένας δημοτικός στίχος που περιγράφει την περίοδο αναμονής πριν ξεσπάσει η Επανάσταση: «Και στης Βάλτας το Πηγάδι, κλέφτες ρίχνουν το λιθάρι». Οταν ξέσπασε η Επανάσταση, οι μοναχοί βοηθούν με κάθε μέσο και τρόπο. Μάλιστα, η Ιστορία θέλει μετά την αποτυχημένη απόπειρα του Φαβιέρου να ανακαταλάβει την Τρίπολη, να καταφεύγουν στη μονή και να επιχειρούν κατά του Ιμπραήμ τα τμήματα του Τσόκρη και του Λόντου. Εδώ ο Κολοκοτρώνης είχε τοποθετήσει στρατιώτες με επικεφαλής τον Θανάση Δεληγιάννη στην προσπάθεια να αναχαιτίσει τις ορδές των Αιγυπτίων. Ηταν, δε, τέτοια η ασφάλεια ακόμη και εκείνη την ταραγμένη περίοδο -λόγω του χώρου- που πρόσφερε το μοναστήρι, ώστε πολλοί Τριπολιτσιώτες είχαν εμπιστευθεί σε αυτό πολύτιμα αντικείμενα. Το 1932 τη μονή κρατούν ζωντανή μόνο δέκα μοναχοί, σήμερα όμως έχει δώδεκα, νέους στην ηλικία, οι οποίοι προσπαθούν να συνεχίσουν την παρουσία της στο χώρο και το χρόνο. 44