GODFREY HUTCHINSON Ο ΞΕΝΟΦΩΝ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Πολεμική τακτική και στρατηγική 411-362 π.χ. Μετάφραση: Παντελής Μούτουλας Επιμέλεια στρατιωτικής ιστορίας-ορολογίας: Δημήτριος Β. Σταυρόπουλος Φιλολογική - γλωσσική επιμέλεια: Χρήστος Ζηκούλης Επιμέλεια έκδοσης: Κώστας Κοκκορόγιαννης ΙΩΛΚΟΣ ΣΕΙΡΑ ΠΟΛΕΜΟΣ & ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ 16
ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 1 Επιλογή και διατήρηση σκοπού Διατήρηση ακμαίου ηθικού Επιθετική δράση Αιφνιδιασμός Συγκέντρωση δυνάμεων Οικονομία προσπαθειών Ασφάλεια Ευκαμψία Συνεργασία Διοίκηση «Οι ανωτέρω αρχές τελειοποιήθηκαν εμπειρικά ως γενικά εφαρμόσιμες στη στρατιωτική ηγεσία. Θα πρέπει να θεωρηθούν ως επιτακτικές από όλους τους βαθμοφόρους, δεδομένου ότι η παραβίασή τους, στο παρελθόν, συχνά προκάλεσε ατυχίες, αν όχι καταστροφές. Θα πρέπει να εντυπωθούν τόσο καλά στο μυαλό καθενός διοικητή, ώστε οποτεδήποτε καλείται να λάβει μια απόφαση στο πεδίο της μάχης, να τους δίνει ενστικτωδώς απόλυτη αξία. Οι θεμελιώδεις αρχές του πολέμου δεν είναι πολλές ούτε δυσνόητες καθαυτές, μόνο η εφαρμογή τους είναι δύσκολη και δεν υπάγεται σε κανόνες. Η σωστή εφαρμογή των αρχών, όποτε το επιτάσσουν οι περιστάσεις, είναι αποτέλεσμα βαθιάς στρατιωτικής γνώσης, η οποία αποκτήθηκε μέσα από μελέτη και εξάσκηση έως ότου γίνει ενστικτώδης». 1. Από το «Κανονισμοί Εκστρατείας», Μέρος Πρώτο: Επιχειρήσεις (1909). Ανατυπώθηκε στο 0229, των Εκδόσεων Δόγματος του (Βρετανικού) Στρατού, τόμ. 1: Επιχειρήσεις (Ιούνιος 1994).
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ - ΜΑΧΩΝ.......... 11 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ........................................ 13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ.......................................... 15 ΣΥΝΤΟΜΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΞΕΝΟΦΩΝΤΑ................. 17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ........................................... 23 1. Ο ΞΕΝΟΦΩΝ ΩΣ ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ......................... 53 2. ΔΙΟΙΚΗΤΕΣ ΕΝ ΔΡΑΣΕΙ (411-362 π.χ.).................. 145 3. Ο ΙΔΕΩΔΗΣ ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ............................. 233 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ........................... 285 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α...................................... 309 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β...................................... 311 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ...................................... 314 ΒΑΣΙΚΟΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ................................ 317 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ........................................ 321 ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.......................... 325 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΡΟΣΩΠΩΝ................................ 329 --
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ - ΜΑΧΩΝ 1. Κύριες τοποθεσίες σχετικές με τα γεγονότα του έργου [σελ. 19]. 2. Η Ανάβασις [σελ. 20]. 3. Η περικύκλωση της Σπάρτης [σελ. 21]. 4. Άποψη του Λεχαίου από την Αρχαία Κόρινθο [σελ. 129]. 5. Κοντινή άποψη γλυπτού όπλου [σελ. 130]. 6. Ερείπια των εξωτερικών οχυρώσεων της Μεσσήνης [σελ. 131]. 7. Μάχη στα Κούναξα [σελ. 132-3]. 8. Μάχη της Νεμέας [σελ. 134-5]. 9. Μάχη της Κορώνειας [σελ. 136-7]. 10. Μάχη των Λεύκτρων [σελ. 138-9]. 11. Δεύτερη Μάχη της Μαντίνειας, 362 π.χ. [σελ. 140-1]. 12. Μάχη στα Θύμβραρα (φανταστική) [σελ. 142-3]. 13. Το μνημείο της θηβαϊκής νίκης στα Λεύκτρα [σελ. 144]. -11-
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΥΤΗΣ της εργασίας είμαι βαθύτατα υποχρεωμένος σε δύο ανθρώπους: στη σύζυγό μου, η οποία ζητούσε σταθερά να αξιοποιήσω κάπως πιο θετικά το πάθος ζωής που έχω με την Αρχαία Ιστορία από το να διαβάζω τις εργασίες άλλων και άλλοτε να τις επαινώ, άλλοτε να τις χλευάζω και στον Τζον Λέιζενμπι, καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Newcastle upon Tyne. Εκείνος ήταν που με παρέσυρε από την περιοχή τού κυρίως ενδιαφέροντός μου, τους επιγόνους του Αλεξάνδρου, στο θέμα της παρούσας εργασίας. Η καθοδήγηση και θετική κριτική του κατά την πρόοδο της εργασίας μου, στάθηκαν ενθαρρυντικές και πολύτιμες. Τα σφάλματα είναι ολοκληρωτικά δικά μου. Ευχαριστώ, επίσης, τον Τζ. Μπ. Γουότσον που φιλοτέχνησε τους χάρτες και τα σχέδια, το χαρτογράφο μου Τζον Ρίτσαρντς και τους φωτογράφους A. Τάθαμ και N. Όβερτον. Γκόντφρι Χάτσινσον Staindrop, 2000-13-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΟΦΕΙΛΟΥΜΕ ΜΕΓΑΛΟ ΧΡΕΟΣ στον Ξενοφώντα, διότι κατέγραψε στρατιωτικές λεπτομέρειες μιας περιόδου, η οποία διαφορετικά θα ήταν κενή τεκμηρίων. Η περίοδος για την οποία γράφει, ήταν μεταβατική, τόσο στρατιωτικά όσο και πολιτικά. Για πολλούς από τους συγχρόνους του και όσους έζησαν αργότερα, ασφαλώς ήσαν σημαντικές οι αξιολογήσεις του σχετικά με την ποιότητα της στρατιωτικής διοίκησης. Οι λεπτομέρειες που μας παρέχει σχετικά με την τακτική ανάπτυξη και τις αλλαγές στην αξιοποίηση των βοηθητικών δυνάμεων και οι πληροφορίες σχετικά με την Περσία, μας προετοιμάζουν για τα κατορθώματα του Φιλίππου Β και του Αλεξάνδρου. Εντούτοις, μας υπενθυμίζει ότι από έναν καλό διοικητή περιμένει κανείς πολύ περισσότερα από την απλή γνώση της τακτικής. -15-
ΣΥΝΤΟΜΗ ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΞΕΝΟΦΩΝΤΑ Ο ΞΕΝΟΦΩΝ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ τρίτο του 5ου αιώνα π.χ., περί το 430/27 π.χ. Νέος, έζησε τις συμφορές που οδήγησαν στην ήττα των Αθηναίων στον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Γόνος πλούσιας οικογένειας, πιθανότατα συμμετείχε σε αυτόν τον πόλεμο στις τάξεις του ιππικού. Πάντως η λεπτομερής περιγραφή των γεγονότων στη Λυδία, το 410 π.χ., στη μικρασιατική ακτή, φανερώνει ότι μετείχε στον πόλεμο (Ελλ. Α,2,1-13). Η εκπαίδευσή του υπό τη διδασκαλία του Σωκράτη και η κοινωνική του θέση τον έφεραν σε αντίθεση με πολλές ενέργειες των Δημοκρατικών, π.χ. την παράνομη διαδικασία στην επιβολή της θανατικής ποινής σε βάρος των στρατηγών της νικηφόρας Ναυμαχίας των Αργινουσών, το 406 π.χ., και τη χαμένη ευκαιρία για ειρήνη, μετά το ναυτικό θρίαμβο των Αθηναίων στην Κύζικο, το 410 π.χ. Η σύντομη βίαιη εξουσία των Τριάκοντα, της τυραννικής ολιγαρχίας που επέβαλαν οι Σπαρτιάτες στους Αθηναίους αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου, προκάλεσε νέα πολιτική αβεβαιότητα. Ο Ξενοφών, δραστήριος νέος της τάξης του, αποφάσισε να φύγει από την Αθήνα. Την Άνοιξη του 401 π.χ., αποδέχτηκε την πρόσκληση του Βοιωτού φίλου του Προξένου, να μετάσχει στην εκστρατεία του Κύρου του Νεότερου. Η απόπειρα του Κύρου να εκθρονίσει τον αδελφό του Αρταξέρξη Β απέτυχε, με το θάνατό του στη μάχη στα Κούναξα, αφήνοντας την ελληνική μισθοφορική δύναμη εγκαταλελειμμένη στην καρδιά της Περσικής Αυτοκρατορίας. Μετά την απώλεια σημαντικού μέρους της ηγεσίας τους, λόγω παρασπονδίας των Περσών, οι Έλληνες ανέδειξαν με ψήφο τον Ξενοφώντα ως έναν από τους νέους στρατηγούς τους (5oς κατά σειρά). Στην -17-
GODFREY HUTCHINSON πορεία της πολυαίμακτης αποχώρησης των Ελλήνων από τη Μικρά Ασία ο Ξενοφών μετατράπηκε κατ ουσία σε αρχιστράτηγο. Το συναρπαστικό χρονικό του, η «Κύρου Ανάβασις», περιγράφει μια από τις εντυπωσιακότερες στρατιωτικές εμπειρίες της Ιστορίας. Αρχικά προκάλεσε ταραχή η θέα αυτού του μεγάλου μισθοφορικού στρατού, καθώς προσέγγιζε την Ευρώπη, αλλά με την άφιξή του στις περιοχές κοντά στον Ελλήσποντο, η στρατηγική του θέση αναγνωρίστηκε τελικά από τους Σπαρτιάτες ως εξαιρετικό πλεονέκτημα στον πόλεμό τους κατά των Περσών. Ο Ξενοφών παρέμεινε επικεφαλής των επιζώντων μισθοφόρων, πρώτα υπό την ηγεσία του Θίβρωνα και κατόπιν του Δερκυλίδα, από το 399 π.χ. Το 396 π.χ. ο Σπαρτιάτης βασιλιάς Αγησίλαος ανέλαβε εκστρατεία κατά των Περσών και ο Ξενοφών υπηρέτησε υπό τις διαταγές του, έως ότου η εκ μέρους των Περσών δωροδοκία προς τους εχθρούς των Σπαρτιατών κατέληξε στον Κορινθιακό Πόλεμο (395-386 π.χ.) και στην ανάκληση του Αγησιλάου από τη Μικρά Ασία, το 394 π.χ. Ο Ξενοφών και πολλοί από τους μισθοφόρους του ακολούθησαν το σπαρτιατικό στρατό στην επιστροφή του και ενεπλάκησαν στη Μάχη της Κορώνειας εναντίον των συμπολιτών τους Αθηναίων, οι οποίοι είχαν συμμαχήσει με τους Βοιωτούς. Έκτοτε, έζησε εξόριστος από την πατρίδα του, σε σπαρτιατικές περιοχές. Σε αναγνώριση των υπηρεσιών του, οι Σπαρτιάτες τού έδωσαν ένα κτήμα στην πόλη Σκιλλούντα, νότια της Ολυμπίας. Μετά τη Μάχη των Λεύκτρων, το 371 π.χ., και τις διαδοχικές εισβολές που πραγματοποίησαν στην Πελοπόννησο οι δυνάμεις που τελούσαν υπό θηβαϊκή ηγεσία, ο Ξενοφών απώλεσε το κτήμα του από τον εχθρό και έζησε για ένα διάστημα στην Κόρινθο. Σ αυτό το χρονικό σημείο, όμως, οι Αθηναίοι συμμάχησαν με τους Σπαρτιάτες και έτσι τον ανακάλεσαν από την εξορία. Το 362 π.χ., μόλις πριν από τη λεγόμενη δεύτερη Μάχη της Μαντίνειας, σκοτώθηκε ο ένας από τους δύο γιους του, ο Γρύλλος, υπηρετώντας στις τάξεις του αθηναϊκού ιππικού. Το ίδιο έτος ο Ξενοφών ολοκλήρωσε την ιστορία του («Ελληνικά»). Σύντομα πρέπει να επέστρεψε στην Αθήνα, όπου εκπόνησε το έργο του «Οικονομικός». Πότε ακριβώς πέθανε, παραμένει άγνωστο (πιθανότατα γύρω στο 355 π.χ.). -18-
Σηστός Θ Ρ Α Κ Η Μ Α Κ Ε Δ Ο Ν Ι Α Άβδηρα Αµφίπολις Πέλλα Όλυνθος ΗΠΕΙΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑ Ιωλκός Φερραί Φάρσαλος Ορχοµενός Φ Ρ Υ Γ Ι Α ΕΥΒΟΙΑ Ναύπακτος Δελφοί Κορώνεια Λεύκτρα Θήβαι Πλαταιαί Αθήναι ΑΚΑΡΝΑΝΙΑ ΑΧΑΪΑ Φλειούς Ολυµπία Ηραία Μαντίνεια Κόρινθος ΗΛΙΣ Άργος Επίδαυρος Μεγαλόπολις Μεσσήνη Σπάρτη Λάµψακος Κύζικος Άβυδος Μ Υ Σ Ι Α ΛΥ Δ Ι Α Έφεσος Σάρδεις ΙΩΝΙΑ Τεγέα Κ Α Ρ Ι Α Κύριες τοποθεσίες σχετικές µε τα γεγονότα του έργου
ΘΡΑΚΕΣ Βυζάντιο Κάλπη Χαλκηδών ΒΙΘΥΝΟΙ Πέργαµος Σµύρνη Σάρδεις Μεσόγειος Θάλασσα Eύξεινος Πόντος Σινώπη ΠΑΦΛΑΓΟΝΕΣ Ηράκλεια Κοτύωρα Τραπεζούς ΚΟΛΧΙΟΙ ΤΑΟΧΟΙ ΧΑΛΥΒΕΣ ΦΑΣΙΑΝΟΙ µίλια Η Ανάβασις και η Κάθοδος ΚΑΡΔΟΥΧΟΙ ΚΟΥΝΑΞΑ Β Βαβυλώνα ΜΑΚΡΩΝΕΣ Τίγρης Ευφράτης ΜΟΣΣΥΝΟΙΚΟΙ Άλυς Μαίανδρος Η ΑΝΑΒΑΣΙΣ Η διαδροµή των Μυρίων 401-400 π.χ.
Η ΠΕΡΙΚΥΚΛΩΣΗ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ Μαντίνεια Άργος Μεγαλόπολις Β Μεσσήνη Σπάρτη Επανατειχισµός της Μαντίνειας, 371-370 Ίδρυση της Μεγαλόπολης, 371-368 Ίδρυση της Μεσσήνης, κοντά στο όρος Ιθώµη, 369 Κατά προσέγγιση όρια των εδαφών που έχασε η Σπάρτη και αποδόθηκαν από τους Θηβαίους και τους συµµάχους τους στους Μεσσήνιους για τη δηµιουργία νέου κράτους µίλια
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟΤΕΡΟΣ από τον Ξενοφώντα, για να μας εισαγάγει στα καθήκοντα του διοικητή το πρώτο ήμισυ του 4ου αιώνα π.χ. Η προσωπική του σχετική εμπειρία, οι στενές του σχέσεις με άλλους σημαντικούς διοικητές, όπως ο Αγησίλαος, ο Τελευτίας, ο Σφοδρίας, ο Θίβρων, ο Αρχίδαμος κ.ά., καθιστούν τα κείμενά του σωστό χρυσωρυχείο. Το έργο του μπορεί να διαιρεθεί σε τρία μέρη: προσωπική ζωή και ενδιαφέροντα, ιστορικά και πολιτικά κείμενα, μυθιστορηματική συγγραφή. Το καθένα με τη σειρά του αποτελεί τη βάση των αντίστοιχων μερών αυτού του βιβλίου. Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να εξετάσει τα ζητήματα της στρατηγικής, τα οποία απαντώνται στα κείμενα του Ξενοφώντα και αντιπροσωπεύουν εκείνα που ο ίδιος, ασφαλώς και οι σύγχρονοί του, θεωρούσαν σημαντικά για κάθε διοικητή. Στα άφθονα παραδείγματα ορθής και λανθασμένης στρατηγικής που παρατίθενται, τονίζονται οι σχετικές εκτιμήσεις του. Η προσέγγιση είναι μάλλον θεματική παρά χρονολογική, έτσι ώστε να συγκρίνονται καλύτερα τα αποσπάσματα του βιβλίου με την αντίστοιχη θεματολογία. Ως αποτέλεσμα, συχνά εξετάζονται σε ένα εύρος θεμάτων διάφορες όψεις της ίδιας πράξης και με αυτόν τον τρόπο περιγράφεται η συνεισφορά του 4ου αιώνα π.χ. στη θεωρία της αποτελεσματικής στρατηγικής. Για να αναδειχθεί μια έγκυρη εικόνα, απαιτείται η εξέταση του αρχειακού υλικού από το πρωτότυπο. Ο σημερινός αναγνώστης ίσως εκπλαγεί με ορισμένες θεματικές επιλογές. Η ευσέβεια, λ.χ., είναι στοιχείο που συχνά δεσπόζει στις καθημερινές έγνοιες στον αρχαίο κόσμο. -23-
GODFREY HUTCHINSON Επιπλέον, γίνεται συχνή αναφορά στον Κινέζο συγγραφέα και στρατηγό Σουν Τζου, κατά κάποιον τρόπο «σύγχρονο» του Ξενοφώντα, επειδή οι απόψεις του μοιάζουν εντυπωσιακά με αυτές που εξετάζονται εδώ. Αν αυτό ξενίσει για ένα βιβλίο που ασχολείται με 50 χρόνια ελληνικής πολεμικής δράσης, πρέπει να τονιστεί ότι και οι δύο είναι σημαντικοί αρχαίοι συγγραφείς στρατιωτικής θεωρίας. Η αντιπαραβολή παρόμοιων απόψεων από τα δύο ημισφαίρια ενισχύει την αντίληψη ότι οι θεμελιώδεις έννοιες έχουν παγκοσμιότητα, ανεξαρτήτως περιεχομένου. Ο Κύρος ο Νεότερος, ο οποίος αναφέρεται στα δύο πρώτα μέρη του βιβλίου, δεν πρέπει να συγχέεται με τον Κύρο Α που αποτελεί το θέμα του τρίτου μέρους, τον ιδεώδη διοικητή. Αναφερόμενος στον πρώτο, ο Ξενοφών χειρίζεται ιστορικό υλικό. Στην Κύρου Παιδεία, μέσω της μυθιστοριογραφικής αφήγησης της ζωής και των αρετών του Κύρου του Μεγάλου, αναζητά τα στοιχεία της καλής διοίκησης. Τίποτε δεν είναι καινούργιο στις αρχές του πολέμου ή στις αποφάσεις που καλείται να λάβει ένας διοικητής ο οποίος έχει εμπλακεί σε επιχειρήσεις. Μονάχα οι εφαρμογές διαφέρουν. Παραλληλισμοί μεταξύ στρατιωτικών γεγονότων με διαφορά αιώνων είναι εφικτοί, με την προϋπόθεση ότι αναγνωρίζονται οι διαφορές στην τεχνολογία, τα οπλικά συστήματα και τις αρετές του στρατιωτικού ηγέτη. Είτε πρόκειται για επιθετική είτε για αμυντική ενέργεια ή απλώς για τακτική επιβράδυνσης, οι ίδιοι προβληματισμοί ανακύπτουν στην προσπάθεια να πετύχει το εγχείρημα. Εντούτοις, αυτοί οι προβληματισμοί χρωματίζονται από την κυρίαρχη άποψη της υπό εξέταση περιόδου. Μερικές φορές οι υπεύθυνοι καθυστέρησαν στην εκτίμηση των συνθηκών, με αποτέλεσμα τη λανθασμένη εφαρμογή των αρχών τις οποίες επιδίωκαν να τηρήσουν. Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα υπάρχουν στα χρονικά του Α Παγκόσμιου Πολέμου, όπου παλαιές τεχνικές εφαρμόστηκαν σε καινούργιες συνθήκες. Οι εργασίες του Φούλερ και του Λίντελ Χαρτ τονίζουν ιδιαίτερα την ανάγκη της διαρκούς αναθεώρησης της πολεμικής τακτικής σε μεταβαλλόμενες συνθήκες. Συνεπώς, δεν πρέπει να εκπλήσσει ότι μετά τον Πόλεμο του Κόλπου και την κατάρρευση του Συμφώνου της Βαρσοβίας, η αναγνώριση από τα στρατιωτικά επιτελεία ότι η μέθοδος της απο- -24-
Ο ΞΕΝΟΦΩΝ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ τροπής ήταν πλέον απρόσφορη στις νέες συνθήκες, οδήγησε στην αναθεώρηση του βρετανικού στρατιωτικού δόγματος. Τα σχετικά εκδοθέντα συμπεράσματα του Ιουνίου 1994 περιγράφουν τροποποιημένες εφαρμογές αναλλοίωτων αρχών 2. Ουδέποτε, όμως, τα τελευταία 40 χρόνια οι Δυτικοί Σύμμαχοι και ιδιαίτερα ο Βρετανικός Στρατός αγνόησαν τις διαφορετικές παραδόσεις, τη στρατηγική και τις μεθόδους τακτικής των πιθανών αντιπάλων τους. Η καταστροφική έκβαση των ρωσικών εκστρατειών του Ναπολέοντα και του Χίτλερ είχε αποδείξει ότι υπήρχαν και άλλοι τρόποι επιτυχίας στον πόλεμο πέρα από την τυφλή εφαρμογή των θεωριών του Κλαούζεβιτς. Μήπως ο Κλαούζεβιτς δεν είναι εκείνος που, στην περίπτωση των Κοζάκων, αγνόησε πραγματολογικό υλικό προκειμένου να διατηρήσει τις θεωρίες του ανέπαφες; Εντούτοις, πίσω από τις ρωσικές επιτυχίες, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν με πολεμικές μεθόδους συναφείς προς την ανατολική αλλά και τη δυτική εμπειρία, κρύβονται οι αρχές που εμφανίζονται στα κείμενα του Σουν Τζου, 2.500 χρόνια πριν, οι ίδιες αρχές τις οποίες εκείνος ως στρατηγός ήταν υποχρεωμένος να λάβει υπόψη και τις οποίες χρειάστηκε να εφαρμόσει και ο Ξενοφών, περίπου 100 χρόνια αργότερα. Η ιστορική πραγματεία του Ξενοφώντα («Ελληνικά») αποτελεί το θέμα του δεύτερου μέρους αυτού του βιβλίου. Καλύπτει την περίοδο από τα τελευταία χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου έως τα γεγονότα του 362 π.χ. και καταγράφει την παρακμή της Σπάρτης ως σημαντικής δύναμης καθώς και την αδυναμία της να σταθεροποιήσει την ηγεμονία της. Η ίδια η γεωγραφική εξάπλωση της Περσικής Αυτοκρατορίας από το Αιγαίο Πέλαγος έως τη Σογδιανή, τη Βακτριανή, τη Φεργκάνα 3 και τις οροσειρές 2. Ο συγγραφέας στο πρωτότυπο αγγλικό κείμενο επισημαίνει στους αγγλόφωνους αναγνώστες του ότι τα συμπεράσματα αυτά υπόκεινται στις διατάξεις της απορρήτου κρατικής νομοθεσίας του 1911-1989, αλλά το περιεχόμενό τους είναι γνωστό σε όσους υπηρέτησαν πρόσφατα στις βρετανικές Ένοπλες Δυνάμεις. Εν πάση περιπτώσει εκφράζει την ελπίδα ότι οι σχετικές αναφορές στις σημειώσεις θα συμβάλουν στην πληρέστερη κατανόηση των αντίστοιχων εννοιών [Σ.τ.Μ.]. 3. Πόλη στο ανατολικότερο άκρο του (σήμερα ανεξάρτητου) Ουζμπεκιστάν [Σ.τ.Ε.]. -25-