του Χρήστου Θεοχαρα 1. Εισαγωγή Αφορμή για τη συγγραφή αυτού του άρθρου δεν απετέλεσε η αμηχανία του ΚΚΕ μπροστά στην κυβερνητική πολιτική, που υποχρεώνει τον γραμματέα του να δηλώνει πως «το ΚΚΕ δεν ανήκει στη συμπολίτευση αλλά ούτε και στην αντιπολίτευση». Ούτε και η αμηχανία της Ν.Δ. που μόνο να κινδυνολογεί και να αυτογελειοποιείται της επιτρέπει. "Ας πούμε από τώρα πως αρχική λαβή γι' αυτή την παρέμβαση έδωσαν οι ιδιαίτερες αντιλήψεις που (σαν αποτέλεσμα της ηγεμόνευσης της κυβερνητικής πολιτικής στο σύνολο των πολιτικών δυνάμεων) διαμορφώνονται σήμερα στο εσωτερικό του πολιτικού χώρου που αποδέσμευσε η κρίση της Αριστεράς στην περίοδο 197881. 2. Για τη σταθεροποίηση και το ΠΑΣΟΚ "Ας εξηγηθούμε όμως καλύτερα. Οι απόψεις και οι εκτιμήσεις αυτές παρουσιάζονται κάτω από μια «αριστερή» η κάτω από μια δεξιά εκδοχή ως προς τις αφετηρίες τους, συγκλίνουν ωστόσο στα πιο κρίσιμα ζητήματα ως προς τις καταλήξεις τους. "Ας δούμε κατ' αρχήν τις δυο εκδοχές. α. Στην «αριστερή» τους εκδοχή οι απόψεις του «χώρου» εκτιμούν ότι η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ συνέχιζα την αυταρχική μορφή διακυβέρνησης της Ν.Δ. η έστω ότι παραλαμβάνει απ' αυτήν και θέτει σε επαναλειτουργία, στην ίδια του μορφή, το δίπτυχο «καταστολής - συναίνεσης». Η κυβέρνηση ακολουθεί, υποστηρίζουν, την ίδια αντεργατική στάση απέναντι στις διεκδικήσεις των εργαζόμενων ακόμα κι όταν αυτές προέρχονται από φιλικές προς το ΠΑΣΟΚ συνδικαλιστικές οργανώσεις (ΓΣΕΕ). β. Στη δεξιά τους εκδοχή, οι απόψεις που καλλιεργούνται σήμερα στο «χώρο» αν και δεν αρνούνται τις παραπάνω εκτίμησης επισημαίνουν σαν κυρίαρχο στοιχείο την απουσία κυβερνητικού σχεδίου και κυβερνητικού προγράμματος σε συνδυασμό με τον προηγούμενο λαϊκισμό και το χείμαρρο των προεκλογικών υποσχέσεων. Η στρατηγική του ΠΑΣΟΚ «συνίσταται στη διαχείριση του προκύπτοντος» 1 θα μας πουν. Σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις θα μας θυμίσουν παράλληλα με την έλλειψη προγράμματος και την έλλειψη που απαραίτητου πολιτικού ήθους, και το υποβιβασμένο επίπεδο πολιτικού διαλόγου κλπ. "Ας δούμε όμως τις πολύ περισσότερο ενδιαφέρουσες πολιτικές καταλήξεις στις όποιες ολοκληρώνονται οι δυο εκδοχές. Οι καταλήξεις αυτές συμπυκνώνονται σε τρία βασικά σημεία. Καταρρέει ο μύθος της Αλλαγής. Ο μύθος της αλλαγής μπορεί να καταρρεύσει για διάφορους λόγους που περιλαμβάνουν τη φρόνιμη παραμονή της Ελλάδας στο NATO, το πάγωμα των μισθών, την υποτίμηση της δραχμής, την αναμόρφωση του ποινικού κώδικα, την αύξηση της ανεργίας, τα νεκροταφεία πορτοκαλιών και τη μη καταπολέμηση του νέφους. Σημασία έχει εδώ το εξής: Σαν συνέπεια είτε της καθαρής πλέον υποχωρητικότητας του ΠΑΣΟΚ απέναντι στα αιτήματα και τις πιέσεις των Σελίδα 1 / 5
εκπροσώπων του κεφαλαίου (υποτίμηση δραχμής, θέσπιση κινήτρων, ενίσχυση προβληματικών επιχειρήσεων κλπ.) είτε της εξίσου καθαρής απουσίας συγκροτημένου προγράμματος, είτε τέλος λόγω της πρώιμης χρεωκοπίας ενός τέτοιου προγράμματος, «καταρρέει πλέον κάθε επίφαση σοσιαλιστικού - αυτοδιαχειριστικού» χαρακτήρα της πολιτικής του ΠΑΣΟΚ. «Ποιος έχει ακόμα αυταπάτες;» Η ερώτηση μοιάζει για ρητορική. Παγώνει η διαδικασία του εκσυγχρονισμού. Το δεύτερο σημείο σύγκλισης των δύο εκδοχών για το ΠΑΣΟΚ βρίσκεται στην εκτίμηση ότι ο εκσυγχρονισμός, όπως και ον τον εννοήσουμε, με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία «παγώνει», όχι βέβαια γιατί το ΠΑΣΟΚ ήταν αντίθετο προς αυτόν (κάποιοι θα πουν ότι ούτε και υπέρ αυτού τάχθηκε το ΠΑΣΟΚ: απλώς «από τα πράγματα ήταν αναγκασμένο να προχωρήσει στο δρόμο του αστικού εκσυγχρονισμού») αλλά γιατί του λείπουν τα αναγκαία «κοινωνικά στηρίγματα». Ενδιαφέρον είναι να αναφερθεί εδώ το περιεχόμενο που αποδίδουν στο σημερινό ανεύρετο εκσυγχρονισμό. Έτσι, κι όταν προφυλάσσονται από το να ταυτιστούν με τις απόψεις κάποιων ριζοσπαστών ιδεολόγων του νεοφιλελευθερισμού υποβιβάζοντας τον εκσυγχρονισμό στην απαίτηση για «πριν απ' όλα λιγότερο και πιο αποτελεσματικό κράτος», και προσπαθούν να τον Ορίσουν με όρους «ζωντανού μαρξισμού» («όρος για την Ολοκλήρωση του εκσυγχρονισμού είναι σήμερα η συναρμογή των αποτελεσμάτων του με την οικονομικοκοινωνική βάση της κοινωνίας και η επανασταθεροποίηση»), τα αποτελέσματα δεν είναι καλύτερα. Ο εκσυγχρονισμός συρρικνώνεται μ' αυτό τον τρόπο σε μια οικονομική πολιτική αποφόρτισης των αντιθέσεων και ξεπεράσματος της κρίσης. Δημιουργείται κρίση πολιτικής εκπροσώπησης. Κοινή είναι τέλος για τους συντρόφους μας η διαπίστωση ότι «το μπλοκ εξουσίας που διαμορφώθηκε μετά τις εκλογές αποδεικνύεται σήμερα ιδιαίτερα ασταθές». Εγκλωβισμένο στα αδιέξοδα του και με δεδομένη την προϊούσα φθορά του, το ΠΑΣΟΚ «που τόσο θεαματικά ανέβηκε, σήμερα παραπαίει εξίσου... θεαματικά». Εδώ παίζουν κρίσιμο ρόλο οι συντεχνιακές κινητοποιήσεις των εργαζομένων που οξύνουν τις κοινωνικές αντιφάσεις, που ενδεχόμενα να εξελίσσονται επικίνδυνα χωρίς πολιτικά οφέλη για τα κόμματα «και να καταφέρνουν αποφασιστικά ρήγματα στην ενότητα του κοινωνικού μπλοκ εξουσίας που συνασπίστηκε γύρω απ' το ΠΑΣΟΚ». Το κόμμα αυτό μετατρέπεται πλέον στο «μεγάλο ασθενή της πολιτικής σκηνής του Οποίου κανείς δεν αποτολμά το διαμελισμό». "Ας σημειώσουμε τέλος πως Ο πολιτικός παροπλισμός επιτρέπει την ακύρωση κάθε διαχωριστικής γραμμής μεταξύ πολιτικής ανάλυσης και πρόβλεψης: «ό,τι όμως δεν κατόρθωσε η Ν.Δ. και ό,τι δεν φαίνεται να πετυχαίνει το ΠΑΣΟΚ μπορεί ενδεχομένως να το φέρει σε πέρας μια συμμαχία κεντροδεξιών και κεντροαριστερών δυνάμεων που θα (...) ανασυγκροτήσει τις σχέσεις εκπροσώπησης συνολικά». Στο σημείωμα αυτό δεν θα αρκεστούμε στο να επαναλάβουμε τα συμπεράσματα της δικής μας ανάλυσης που άλλωστε ο τακτικός αναγνώστης του περιοδικού έχει υπ' όψη του. 2 'Ορισμένες υπομνήσας σε συνδυασμό με την κατάδειξη των βασικών αδυναμιών όλων εκείνων των απόψεων που ενοποιούνται στις καταλήξεις που συνοπτικά εκθέσαμε προηγούμενα είναι ωστόσο απαραίτητες. 3. Και πάλι για τον εκσυγχρονισμό και την οικονομική κρίση θα επιμείνουμε λοιπόν να υποστηρίζουμε πως ο αστικός εκσυγχρονισμός, τόσο το 1974 όσο και σήμερα δεν αποτέλεσε κάποια ιδιαίτερη πολιτική με στόχο την προσαρμογή του κράτους στις «ανάγκες της οικονομίας», ούτε κάποια οικονομική η συνολικότερη πολιτική με στόχο την υπέρβαση της σημερινής οικονομικής κρίσης, θα προσθέσουμε ακόμα ότι η εκσυγχρονιστική πολιτική δεν στοχεύει ούτε στο μετασχηματισμό του κρατικού μηχανισμού σύμφωνα με ένα υποτιθέμενο δυτικοευρωπαϊκό «μοντέλο». Και τούτο γιατί, πρώτον, η ύπαρξη ενός τέτοιου «μοντέλου» είναι ιδιαίτερα αμφίβολη αλλά κυρίως γιατί η εκσυγχρονιστική πολιτική αν και είχε στον ορίζοντα της ορισμένες πλευρές της φυσιογνωμίας των ανεπτυγμένων δυτικοευρωπαϊκών κρατών στόχευε και στοχεύει άλλου. Σελίδα 2 / 5
Η πολιτική αυτή στόχευε και στοχεύει στο Οριστικό ξεπέρασμα η μάλλον στη δημιουργία εκείνων των ιδεολογικών και πολιτικών δρων που θα απαγορεύουν την εμφάνιση πολιτικών κρίσεων παρόμοιων με εκείνες τις περιόδου 6574 και που θα σταθεροποιούν την αστική εξουσία στη θέση του ενσαρκωτή των «εθνικών συμφερόντων». Η θέση αυτή έχει μια σημαντικότατη συνέπεια. Η οικονομική κρίση, όταν βέβαια δεν εμφανίζεται με Οξυμένες μορφές, δεν αναστέλλει κατ' ανάγκην την πολιτική του εκσυγχρονισμού και τη μέσω αυτής εμπέδωση της αστικής εξουσίας. Παραπέρα, λόγω της σχετικής αυτονομίας του πολιτικού από το οικονομικό, η οικονομική κρίση δεν συνεπάγεται κατ' ανάγκην αστάθεια του κυβερνώντος κόμματος και της πολιτικής σκηνής. Βέβαια, είναι αλήθεια ότι η οικονομική κρίση από το 1978 και μετά συνετέλεσε καθοριστικά στην πτώση της κυβέρνησης Ράλλη. Είναι όμως ακόμα αναμφισβήτητο ότι ήταν ριζικά διαφορετικές οι δυνατότητες της τότε αντιπολίτευσης να οίκειοποιηθεί τις λαϊκές δυσαρέσκειες και είναι τελείως άλλης τάξης οι σημερινές δυνατότητες της κυβέρνησης να εμφανίζεται σαν κληρονόμος μιας διεθνούς και εθνικής οικονομικής συγκυρίας για την οποία κατ' αρχήν δεν ευθύνεται και απέναντι στην οποία οι χειρισμοί της ακόμα κι όταν δεν είναι αποτελεσματικοί κινούνται με γνώμονα «το συμφέρον του λάου και του τόπου». Ιδιαίτερα αποκαλυπτικές είναι απ' αυτή την άποψη οι συχνές αυτοκριτικές του πρωθυπουργού στα υπουργικά συμβούλια και στις δημόσιες ομιλίες του. «Στον τάδε τομέα δεν τα πήγαμε τόσο καλά, στο δείνα δεν αποφύγαμε τα λάθη». Αυτοκριτικές που έχουν πάντα σαν κατακλείδα τη βεβαιότητα: «Ο Λαός όμως ξέρει πως είμαστε η δική του κυβέρνηση, συμπαραστέκεται στο δύσκολο αγώνα μας και μας στήριζα». Βέβαια η παράταση των διαφόρων οξυμένων κοινωνικών προβλημάτων (υψηλή ανεργία, νέφος κλπ.) δεν επιτρέπουν στο ΠΑΣΟΚ να εμφανίζεται σαν εκδότης λύσεων στα πολυσύνθετα κοινωνικά προβλήματα με τη σφραγίδα του υπεύθυνου ειδήμονα οικονομολόγου, εκπαιδευτικού, πολεοδόμου κλπ. Οι συχνές όμως αναφορές του πρωθυπουργού στα λάθη και τις παραλήψεις του κυβερνητικού έργου μπορούν να γίνουν κατανοητές μόνο σαν στοιχεία μιας άλλου τύπου λαϊκής συναίνεσης απέναντι στη κρατική πολιτική, ριζικά διαφορετικής από τη λαϊκή συναίνεση στην οποία αποσκοπούσε Ο Καραμανλής σαν αδιαφιλονίκητος εθνικός ηγέτης το 1974. Οι αυτοκριτικές του πρωθυπουργού αποδεικνύουν έτσι το εντελώς αντίθετο από αυτό που συμπεραίνει Ο τύπος της Δεξιάς, την Ομολογία δηλαδή της χρεωκοπίας της «ασυνάρτητης κυβερνητικής πολιτικής». Αποδεικνύουν την ικανότητα της κυβέρνησης να επωμίζεται τις ελάχιστες δυνατές φθορές από την παράταση της ανεργίας και της οικονομικής κρίσης. Αποδεικνύουν ακόμα ότι η φάση σταθεροποίησης του ΠΑΣΟΚ στην κυβερνητική θέση, φάση που εγκαινιάστηκε αμέσως μετά τις εκλογές βρίσκεται σήμερα σε πλήρη εξέλιξη. Η παρανόηση αυτή, παρότι χαρακτηριστική, δεν είναι η μόνη όπως θα δούμε παρακάτω σε ότι άφορα στην εκτίμηση της κυβερνητικής πολιτικής της «'Αλλαγής». 4. Για την αντιφατικότητα στις διακηρύξεις του ΠΑΣΟΚ Ήδη από το πρώτο τεύχος των «θέσεων» σημειώναμε πως η σταθεροποίηση του ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση δεν ήταν ένα γεγονός εξαιρετικής τάξης. 3 Αντίθετα υπαγορεύτηκε από τις λειτουργίες άσκησης της αστικής πολιτικής εξουσίας και επιβλήθηκε από μια πολιτική συγκυρία. Από μια πολιτική συγκυρία στην Οποία βάρυναν αποφασιστικά: η παρατεταμένη διαδικασία πολιτικών ήττων του λαϊκού κινήματος που εγκαινιάστηκε και ταυτίστηκε με την πολιτική του εκσυγχρονισμού την επαύριον της μεταπολίτευσης, η αναδιάταξη της πολιτικής σκηνής την προεκλογική περίοδο, με την οικειοποίηση από το ΠΑΣΟΚ των συνθημάτων για οικονομική ανάπτυξη, κοινωνικές παροχές, αξιοκρατία και ευνομούμενο κράτος και τέλος ο εμπλουτισμός του κρατικού ιδεολογικού λόγου την επαύριον των εκλογών με ορισμένα νέα στοιχεία που αντλούνται κυρίως από τα οράματα της παραδοσιακής Αριστεράς. Ο εμπλουτισμός αυτός στερεί από τον κυρίαρχο ιδεολογικό λόγο την προηγούμενη συνεκτικότητα του και τον καθιστά αντιφατικό και ρευστό. Στον επίσημο κρατικό λόγο συνυπάρχουν πλέον σε μια ασταθή φαινομενικά Σελίδα 3 / 5
ενότητα, οι διακηρύξεις για τον ιδιαίτερο ρόλο της ιδιωτικής πρωτοβουλίας στην υπέρβαση της κρίσης και οι διαβεβαιώσεις για τη σαφώς σοσιαλιστική προοπτική στην οποία εντάσσεται η αναβάθμιση του ρόλου της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, και ο ανασχηματισμός των Διοικητικών Συμβουλίων των επιχειρήσεων του Δημοσίου. Μπορούν ακόμα να συνυπάρχουν σε μια παράξενη φαινομενικά ενότητα ο «σκληρός» τόνος απέναντι στις παραβιάσεις του ελληνικού εναέριου χώρου από τα τουρκικά αεροσκάφη, με τον εξ ισου «σκληρό» τόνο απέναντι στους απεργούς των υπηρεσιών του Δημοσίου. Είναι ίσως ο εμπλουτισμός αυτός που κάνει την κυβερνητική πολιτική να δίνει συχνά την εντύπωση αλληλογρονθοκοπούμενων μέτρων όπου οι χορηγούμενες μισθολογικές αυξήσεις αναιρούνται από τις αυξήσεις τιμών στην Κοινή Ωφέλεια. Στο ζήτημα ακριβώς του αντιφατικού χαρακτήρα του κυρίαρχου ιδεολογικού λόγου εντοπίζεται ίσως η σοβαρότερη παρανόηση σε σχέση με τη μετεκλογική συγκυρία, παρανόηση στην οποία στηρίζεται ολόκληρη η φιλολογία - φημολογία για την επερχόμενη πτώση και διαμελισμό του ΠΑΣΟΚ. Τόση η Δεξιά όσο και η παραδοσιακή Αριστερά και οι αριστεροί κριτικοί υποστηρικτές του ΚΚΕ ές., όσο και οι σύντροφοι των οποίων τις απόψεις παραθέσαμε προηγούμενα, συγκλίνουν στην άποψη ότι το ΠΑΣΟΚ στερείται επεξεργασμένου προγράμματος και κατά συνέπεια πολιτικού μέλλοντος. Η αντιφατικότητα του κυρίαρχου ιδεολογικού λόγου παραπέμπει όμως σε μια πραγματικότητα πολύ διαφορετική. "Ας εξηγηθούμε: Η διαχείριση της οικονομικής κρίσης από το 1978 και μετά από τις κυβερνήσεις της Ν.Δ. (σκληρή περιοριστική πολιτική, φορολογική μεταρρύθμιση με τα «κριτήρια» κλπ.) δημιούργησε μια σημαντική επιδείνωση της θέσης της εργατικής και της μικροαστικής τάξης. Παράλληλα κατέστησε αφερέγγυα την τότε κυρίαρχη κρατική ιδεολογία που αρθρώνονταν γύρω από την ιδέα της οικονομικής ανάπτυξης, με την ίδια τη Ν.Δ. σαν διαχειρηστή της κρίσης. Τελικά οδήγησε στην ανάληψη των κυβερνητικών ευθυνών από το ΠΑΣΟΚ. Η νέα κυβέρνηση έχει πλέον την ικανότητα να αποκατάστησα το τραυματισμένο κύρος του κυρίαρχου ιδεολογικού λόγου, να διευρύνει την εμβέλεια του και συνακόλουθα να νομιμοποιήσει τους νέους φορείς της κρατικής εξουσίας ως Εγκρίτους διαχειριστές τόσο της κρίσης, όσο και της ολοκλήρωσης του εκσυγχρονισμού. Στο «νέο» τρόπο άσκησης της πολιτικής εξουσίας που προτείνει το ΠΑΣΟΚ, υλοποιείται ένας ιδεολογικός λόγος όπου προέχει το στοιχείο της δημοκρατίας σε σχέση με αυτό της οικονομικής ανάπτυξης. 4 Οι συνιστώσες του ιδεολογικού αυτού λόγου (δημοκρατία, ανεξαρτησία, οικονομική ανάπτυξη, αξιοκρατία) αναδιατάσσονται στο εσωτερικό του και αποκτούν μια σχετική αυτονομία. Πρόκειται όμως για ίνα «νέο» τρόπο άσκησης της πολιτικής εξουσίας, που δεν ανατρέπει τη μεταπολιτευτική φάση, και που διατηρεί τη στρατηγική σταθεροποίησης του Κράτους Δικαίου. Την πραγματικότητα αυτή αποδώσαμε με τον όρο «τομή μέσα στη συνέχεια». Το ότι λοιπόν σήμερα ο ιδεολογικός λόγος του κράτους δίνει την εντύπωση ότι διατρέχεται από εκρηκτικές αντίφασης, καθόλου δεν σήμαινα ότι είναι λιγότερο αποτελεσματικός από τον «αρραγή» λόγο της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου. Συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο: «Η αντιφατικότητα και η ρευστότητα είναι αυτές που επιτρέπουν στο κράτος να συμπυκνώνει τις αντιθέσεις, να συγκροτεί την ενότητα του κοινωνικού σχηματισμού και να οργανώνει την ηγεμονία του συνασπισμού εξουσίας στον κοινωνικό σχηματισμό». "Αν λοιπόν η ανάληψη των κυβερνητικών ευθυνών από το ΠΑΣΟΚ εγκαινιάζει μια τομή μέσα στη συνέχεια, είναι το στοιχείο της τομής που καθιστά πραγματοποιήσιμη τη συνέχεια. 1. Τα μέσα σε εισαγωγικά αποσπάσματα που παραθέτουμε σ' αυτή την ενότητα έχουν παρθεί από τα περιοδικά Σελίδα 4 / 5
Προοπτική τ. 8 και Σχολιαστής τ. 2. 2. Βλ. κυρίως τα άρθρα Γ. Μηλιός, «Εκσυγχρονισμός» η (και) οικονομική ανάπτυξη, Τ. Μαστραντώνης, Ένας χρόνος κυβέρνηση της 'Αλλαγής, θέσεις τ. 1 και Τ. Κυπριανίδης, θ. Τσεκούρας, Το ΠΑΣΟΚ και η νέα ιδεολογική συγκυρία, θέσεις, τ. 3. 3. "Ας εξηγήσουμε εδώ ότι υποστηρίζοντας τη θέση για σταθεροποίηση του ΠΑΣΟΚ στην κυβερνητική θέση καθόλου δεν προεξοφλούμε τη νίκη του στις προσεχείς εκλογές. Υποστηρίζουμε όμως ότι όπως η εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ έτσι και μια ενδεχόμενη επάνοδος της Δεξιάς στην εξουσία ορίζονται τελικά, μέσα στη συγκυρία, σαν δευτερεύοντα στοιχεία σε σχέση με τη διαδικασία σταθεροποίησης της αστικής εξουσίας, τη διαδικασία δηλαδή του εκσυγχρονισμού. 4. Τ. Κυπριανίδης, θ. Τσεκούρας, Το ΠΑΣΟΚ και η νέα ιδεολογική συγκυρία, όπ. παρ. Σελίδα 5 / 5