ΜΟΥΜΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟ

Εργασία στο Μάθημα της Ιστορίας του Άγγελου Αναγνωστόπουλου Α Λυκείου Α. Τι είναι η μούμιες ΜΟΥΜΙΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΥΠΤΟ Ένα από τα μυστήρια για τα οποία θαυμάζουμε τους αρχαίους Αιγυπτίους είναι η παγανιστική αλλά και επιστημονική διαδικασία της ταρρίχευσης των νεκρών σωμάτων, η λεγόμενη "μουμιοποίηση", που μέχρι και σήμερα δεν τη γνωρίζουμε με ακρίβεια. Η λέξη «μούμια» ή «μουμί-γ-ια» είναι αραβική, θηλυκού γένους ουσιαστικό. Σημαίνει «πίσσα» και «άσφαλτος», και ακριβέστερα είναι ένας συνδυασμός από πίσσα και μύρο, που τον χρησιμοποιούσαν ακόμη και ως τον 16ο μ.χ. αιώνα, για ιατρικούς, αντισηπτικούς σκοπούς και για την θεραπεία των καταγμάτων. Σε αντίθεση με έναν σκελετό ή ένα απολίθωμα, η μούμια εξακολουθεί να διατηρεί κάποια τμήματα από τον μαλακό ιστό που είχε σαν ζωντανός οργανισμός (τμήματα του δέρματος), αλλά πολλές φορές διατηρούνται και κάποια όργανα και μύες. Αυτό το γεγονός της συντήρησης του ιστού συμβαίνει είτε τυχαία είτε μέσω της ανθρώπινης επέμβασης. Σε κάθε περίπτωση, η διατήρηση του ιστού επιτυγχάνεται όταν τα βακτηρίδια και οι μύκητες που προκαλούν η διαδικασία της αποσύνθεσης δεν μπορούν να επιζήσουν, είτε επειδή υπάρχει έλλειψη νερού ή υγρασίας, είτε λόγω παγώματος, είτε λόγω έλλειψης οξυγόνου, είτε εάν το χώμα που θάβεται το σώμα περιέχει χημικές ουσίες θανατηφόρες για τα βακτήρια και τους μύκητες. Αρκετές από τις πιο γνωστές παγκοσμίως περιπτώσεις διατήρησης σωμάτων (μούμιες) έγιναν εντελώς τυχαία, με κάποιον από τους παραπάνω τρόπους. Πολλοί όμως ανά τον κόσμο και τους αιώνες πολιτισμοί, επιχείρησαν και κατάφεραν να διατηρήσουν μούμιες 1

χρησιμοποιώντας διάφορες μεθόδους επέμβασης πάνω στα άψυχα κορμιά, όπως το "βαλσάμωμα". Οι παραλλαγές είναι πολλές, όσο και οι πολιτισμοί οι ίδιοι. Β. Οι μούμιες στην αρχαία Αίγυπτο Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι η ζωή συνεχίζεται και μετά τον θάνατο, αλλά για να διατηρηθεί η ψυχή ή το πνεύμα του νεκρού, έπρεπε αυτό να έχει έναν τόπο κατοικίας, διαφορετικά δεν θα περνούσε στη μεταθανάτια ζωή και θα χανόταν. Γι αυτό θεωρούσαν αναγκαία τη διατήρηση του σώματος, δηλαδή της κατοικίας της ψυχής. Σε κανέναν άλλο πολιτισμό δεν έχουν γίνει τόσο επιμελείς προετοιμασίες για τη μεταβίβαση αυτή. Το σώμα, ήδη από την νεολιθική εποχή, αν και νεκρό, διαφυλάσσεται για μια επόμενη ζωή. Σκοπός δεν είναι μόνο η διατήρηση του σκελετού, αλλά κυρίως η διατήρηση του σώματος ολόκληρου, όσο είναι δυνατό. Τα περισσότερα τελετουργικά και οι δοξασίες των Αρχαίων Αιγυπτίων σχετικά με τον θάνατο προέρχονται από την θρησκεία του Όσιρη. Το γεγονός ότι ο Όσιρης έγινε βασιλιάς του Κάτω Κόσμου -ενός κόσμου όπου δεν υπήρχε πείνα, δυστυχία ή πόνος (Παράδεισος)- ξεκίνησε αμέσως την πίστη στην μεταθανάτια ζωή. Εδώ, τον κύριο ρόλο έπαιξαν οι τελετές προετοιμασίας του νεκρού σώματος του Όσιρη από την Ίσις και τον Θωθ, και φυσικά η ταφή του. Σύμφωνα με την θρησκεία του Όσιρη, κανένας νεκρός δεν μπορούσε να περάσει στον Κάτω Κόσμο αν πριν την ταφή του δεν είχε προηγηθεί όλη η τελετουργική προετοιμασία που έπρεπε σε έναν νεκρό. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι πραγματικά πίστευαν ότι ο άνθρωπος συνεχίζει να ζει στον Κάτω Κόσμο όπως ακριβώς ζούσε πριν. Για να το καταφέρει αυτό χρειαζόταν τα 6 στοιχεία από τα οποία αποτελείται: α) το σώμα β) το μπα (προσωπικότητα) γ) το κα (πνεύμα) δ) το ακ (ψυχή) ε) το όνομά του στ) την σκιά του. Η θρησκεία του Όσιρη έφερε μαζί της πολλές καινούριες ιδέες. Εκτός από την μεταθανάτια ζωή, έφερε και την πίστη στην μετενσάρκωση. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν ο πρώτος λαός που υποστήριξε ότι η ψυχή ήταν αθάνατη και ότι μετά τον θάνατο του ανθρώπινου σώματος, η ψυχή ξαναγύριζε σε σώμα ζώου. Και αφού περνούσε από όλα τα είδη του ζωικού βασιλείου (ζώα της στεριάς, πτηνά, ψάρια) επέστρεφε ξανά με ανθρώπινο σώμα. Ο χρόνος που χρειαζόταν για να ολοκληρωθεί αυτή η φάση εξέλιξης ήταν 3000 χρόνια. Και ως συνήθως, η διαδικασία της μετενσάρκωσης αφορούσε μόνο τους Φαραώ, τους ιερείς και τους ευγενείς. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν ο πρώτος λαός που καθιέρωσε την τέλεση Μυστηρίων στην θρησκεία τους, έστω στην πρωταρχική μορφή τους. Πολλοί αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Διόδωρος ο Σικελός, ο Πλούταρχος και ο Ηρόδοτος υποστηρίζουν ότι τα αρχαία Αιγυπτιακά Μυστήρια ήταν η βάση στην οποία στηρίχτηκαν τα ελληνικά Μυστήρια, ιδιαίτερα τα Ελευσίνια. Η μουμιοποίηση ήταν μια ιερή τελετή, κατά την οποία οι αρχαίοι Αιγύπτιοι προσπαθούσαν να αποξηράνουν το σώμα των νεκρών Φαραώ ώστε να μη σαπίσει, ταρριχεύοντάς το. Η ταρρίχευση ήταν μια δαπανηρή διαδικασία και εξαιρετικά χρονοβόρα και μπορούσε να κρατήσει έως και 70 μέρες. Γι' αυτό, μια πλήρης και σωστή διαδικασία της ταρρίχευσης ήταν 2

κυρίως προνόμιο των πλουσίων, των Φαραώ και των ιερέων. Οι υπόλοιποι, δηλαδή οι απλοί πολίτες, για να εξασφαλίσουν την ταφή τους, τη σχεδίαζαν πολύ καιρό και συνήθως χρειάζονταν τις οικονομίες μιας ολόκληρης ζωής. Ο πιο φτωχός πληθυσμός της Αιγύπτου δεν μπορούσε να θάψει τους νεκρούς του με αυτό τον τρόπο, με αποτέλεσμα να τους θάβουν στην άμμο. Αν ληφθεί υπόψη η σημασία που είχε για εκείνους η ζωή μετά τον θάνατο, μπορεί να γίνει κατανοητή η ψυχολογική πίεση και ο φόβος που τους κατέκλυζε. Και εφόσον μόνο οι νεκροί που είχαν ταφεί με όλες τις κατάλληλες τελετουργίες γίνονταν δεκτοί στον Κάτω Κόσμο, εκείνοι που είχαν ταφεί χωρίς αυτές ήταν καταδικασμένοι, κατά τις λαϊκές δοξασίες, είτε να επιστρέφουν στην γη σαν βρικόλακες και να προκαλούν κακό στους ζωντανούς, είτε να πηγαίνουν σε έναν άλλο κόσμο, μια μορφή κόλασης, όπου όλα γίνονταν ανάποδα: περπατούσαν με το κεφάλι κάτω και τα πόδια ψηλά, έτρωγαν από τον πρωκτό και αφόδευαν από το στόμα. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην εξωτερική εμφάνισή τους, και το ίδιο και στην εξωτερική εμφάνιση και στον καλλωπισμό των νεκρών τους. Τα νύχια των νεκρών βάφονταν κόκκινα ή χρυσά, το πρόσωπο βαφόταν με πούδρες και σκόνες, τα μάτια ζωγραφίζονταν με μολύβια και αλοιφές χρωματιστές. Συχνά στα πτώματα προστίθενται και τεχνητοί οφθαλμοί από πολύτιμα υλικά. Οι νεκροί φορούν τα πιο πολύτιμα κοσμήματά τους, και τοποθετούνται σε χρυσές σαρκοφάγους, που συχνά έχουν τον τύπο πλουσιότατων φερέτρων με ανθρώπινη μορφή. Το σώμα τοποθετείται σχεδόν πάντα σε ύπτια στάση μέσα στα φέρετρα-θήκες, ενώ τα χέρια σταυρώνονταν στο στήθος. Τα μαλλιά στους άντρες κόβονταν κοντά, ενώ στις γυναίκες αφήνονταν στο φυσικό τους μήκος και οι τεχνίτες τα κατσάρωναν και τα χτένιζαν περίτεχνα. Οι τεχνίτες της μουμιοποίησης, αποτελούσαν στην αρχαία Αίγυπτο μία οργανωμένη συντεχνία. Ήταν σεβαστοί από το λαό και κατείχαν ιερές δυνάμεις και εξουσία. Γνώριζαν προφανώς πολύ καλά την ανατομία του ανθρώπινου σώματος, καθώς και μαντικά ξόρκια κι επωδούς. Στη δυτική όχθη του Νείλου υπήρχαν τα εργαστήρια της μουμιοποίησης καθώς και τα σπίτια των κρατικών αυτών τεχνιτών, μιας και βρίσκονταν στις υπηρεσίες των Φαραώ και του τμήματος του λαού που ήταν σε θέση να διαθέσει χρήματα και αγαθά για την ιδιαίτερη αυτή μεταχείριση του νεκρού συγγενούς. 3

Γ. Οι συμβολισμοί της μουμιοποίησης Στην αρχαία Αίγυπτο η ψυχή έχει πρωταρχική σημασία. Σημαντικότατοι αρχαίοι αιγυπτιακοί θεοί την προστατεύουν, την κατακρίνουν αν πρέπει, την ζυγίζουν μετά θάνατον, τη δικάζουν. Αν καταστραφεί το σώμα, τότε καταστρέφεται και η ψυχή. Γι αυτό, δεν πρέπει να καταστραφεί το σώμα, αλλά αντίθετα να διατηρηθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Οι Αιγύπτιοι πίστευαν ότι με το θάνατο η ψυχή του ανθρώπου πετούσε για αλλού, επειδή θεωρούσαν την ψυχή σαν ένα πουλί με το πρόσωπο τού αποθανόντος. Κατά τη διάρκεια της ζωής του, το πουλί αυτό κατοικούσε μέσα του -πιθανώς στην κοιλιά ή την καρδιά- αλλά μετά από το θάνατο άφηνε το σώμα, βρίσκοντας καταφύγιο στον τάφο τη νύχτα, όταν τα κακά πνεύματα περιφερόντουσαν στην περιοχή με απειλητικές διαθέσεις. Αλλά, προκειμένου να βρει το σωστό τάφο, ήταν απαραίτητο η ψυχή να είναι σε θέση να αναγνωρίσει το σώμα από το οποίο είχε προέλθει. Επομένως, το σώμα του νεκρού έπρεπε να συντηρηθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Έπρεπε να μουμιοποιηθεί. Για τους αρχαίους Αιγυπτίους η καρδιά είναι η έδρα της εξυπνάδας και όχι ο εγκέφαλος, γι αυτό και η καρδιά παραμένει στο σώμα του νεκρού, ενώ ο εγκέφαλος του νεκρού καταλήγει στα σκουπίδια! Μερικές φορές τοποθετείται στη θέση της καρδιάς ένα μικρό, γλυπτό, πολύτιμο κομψοτέχνημα του σκαραβαίου, που έχει να κάνει με την αθανασία και με την θεϊκή εύνοια. Όπως εξηγεί ένας πάπυρος της εποχής, πίστευαν ότι η ψυχή και η πνοή μπαίνουν από τη μύτη και φτάνουν στη καρδιά και στους πνεύμονες. Η πνοή για την οποία μιλούσαν οι Αιγύπτιοι είναι κάτι το άπιαστο, είναι ίσως το πνεύμα και η πνοή της ζωής. Μερικές φορές το στόμα της μούμιας μένει ανοικτό, συμβολίζοντας την συνέχιση της αναπνοής και μετά τον θάνατο. Σύμφωνα με τα πιστεύω των αρχαίων Αιγυπτίων, ο ενταφιασμός της μούμιας δεν εξασφάλιζε αυτομάτως την είσοδο στον "άλλον κόσμο". Ο αποθανών έπρεπε πρώτα να περάσει από μια επιτροπή, να εμφανιστεί δηλαδή ενώπιον μιας ομάδας σαράντα δύο πνευματικών αξιολογητών και να τους πείσει ότι είχε ζήσει μια δίκαιη ζωή στη Γη. Κατόπιν, σε μια τελική δοκιμή πριν από τον Όσιρι, βασιλιά του Κάτω Κόσμου, η καρδιά του τοποθετούνταν σε μια μεγάλη ζυγαριά και έπρεπε να ισορροπήσει με ένα φτερό, σύμβολο της δίκαιας αλήθειας. Το ζύγισμα πραγματοποιούσε ο θεός Άνουβις που προήδρευε πέρα από το βαλσάμωμα, ενώ ο Τρωθ, ο γραφέας των θεών, κατέγραφε το αποτέλεσμα σε μια ταμπέλα. Αν η καρδιά του αποθανόντος περνούσε αυτή τη δοκιμασία, αναγνωριζόταν στον ουρανό. Αν όχι, η ψυχή του ήταν καταδικασμένη να περιπλανάται για πάντα στη Γη. 4

Δ. Διάφορα και περίεργα για τις αιγυπτιακές μούμιες Η κατάρα της μούμιας Μια από τις πιο διάσημες μούμιες στον κόσμο είναι του βασιλιά Τουταγχαμών. Ήταν καλά διατηρημένη και ο τάφος του δεν είχε λεηλατηθεί από τυμβωρύχους. Αφορμή για τις φήμες σχετικά με την κατάρα της μούμιας ήταν η ανακάλυψη του γεμάτου θησαυρούς τάφου του Τουταγχαμών αό τον κόμη George Herbert και τον αρχαιολόγο Howard Carter. Η εντυπωσιακή ανακάλυψη του ανέγγιχτου τάφου του Φαραώ προκάλεσε το ενδιαφέρον του Τύπου, με τους δημοσιογράφους να κατασκηνώνουν έξω από την είσοδο του τάφου στην προσπάθειά τους να... ρίξουν μια ματιά στα πολύτιμα ευρήματα καθώς μεταφέρονταν έξω από τον τάφο, επάνω σε ξύλινα φορεία. Όμως πολλοί περίμεναν και την αποκάλυψη της μούμιας του ίδιου του βασιλιά Τουταγχαμόν, η οποία ήταν καλά κρυμμένη μέσα στην τεράστια γρανιτένια σαρκοφάγο της. Η κατάρα της μούμιας ήταν ήδη μια δημοφιλής ιστορία από μια μυθιστοριογράφο στην Αγγλία, και όταν πέθανε ο κόμης πήρε διαστάσεις και έγινε ένας από τους μεγαλύτερους θρύλους της εποχής. Γρήγορα κυκλοφόρησαν φήμες ότι ο Carter είχε βρει προειδοποιητικά σημάδια μέσα στον τάφο. Ακούστηκε ακόμη ότι υπήρχε μια πήλινη επιγραφή στην είσοδο του τάφου που έλεγε: «Ο θάνατος θα έρθει με γρήγορα φτερά όποιον αγγίξει τον τάφο του Φαραώ». Λέγεται ακόμη ότι ο Carter το είχε θάψει μέσα στην άμμο, για να μην τρομάξουν οι εργάτες του και σταματήσουν τις ανασκαφές. Όμως, αργότερα, διάφοροι μελετητές απέδειξαν ότι η παρουσία κάποιου στον τάφο του Φαραώ, δεν επιτάχυνε το θάνατό του. Ρωμαϊκές μορφές Η μούμια του Φαραώ Tutankhamun Όταν οι Ρωμαίοι κατελάμβαναν μια πόλη ή χώρα έχριζαν αρκετούς ξένους ρωμαίους πολίτες. Έτσι, οι μούμιες από την Ρωμαϊκή περίοδο δείχνουν ρωμαϊκά στοιχεία, όπως είναι οι στεφάνες, και η απεικόνηση προσώπων ρωμαϊκών βασιλιάδων ή θεών. 5

Ατμοσφαιρική Ρύπανση Την ύπαρξη κάποιας μορφής ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην αρχαιότητα, και συγκεκριμένα στην αρχαία Αίγυπτο, αποκαλύπτουν τα μουμιοποιημένα πνευμόνια που εξέτασαν επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο του Μάντσεστερ. Τα ίχνη σωματιδίων που βρέθηκαν στα πνευμόνια των αρχαίων μουμιών είναι κοινά με αυτά που αναπνέουν οι κάτοικοι των βιομηχανικών πόλεων σήμερα και ευθύνονται για μια σειρά παθήσεων όπως τα καρδιακά νοσήματα, οι πνευμονικές παθήσεις και ο καρκίνος. Όπως ανακάλυψε η ομάδα αιγυπτιολόγων ερευνητών, εξετάζοντας 15 μουμιοποιημένα πνευμόνια, ο αριθμός των επικίνδυνων σωματιδίων δε διαφέρει κατά πολύ από αυτόν που παρατηρείται στα «σύγχρονα» πνευμόνια, όπως θα περίμενε κανείς. Μια πιθανή εξήγηση για το ενδιαφέρον αυτό εύρημα είναι η συχνή ενασχόληση των αρχαίων Αιγυπτίων με δραστηριότητες όπως η μαγειρική, η μεταλλουργία και οι εξορύξεις, οι οποίες ευθύνονται επίσης για την ατμοσφαιρική ρύπανση. Η αιγυπτιακή ατμόσφαιρα μπορεί να θεωρηθεί ευνοϊκή για τη μεταφορά των σωματιδίων αυτών, με το κλίμα της ερήμου και τις αμμοθύελλες να κάνουν πιο εύκολη την εισπνοή τους. Προσθετικά μέλη Τα πρώτα προσθετικά μέλη ενδέχεται να δημιουργήθηκαν πολλά χρόνια πριν, καθώς βρέθηκαν δύο τεχνητά μεγάλα δάχτυλα ποδιού, από τα οποία το ένα σε μια αιγυπτιακή μούμια. 6

Τα πρώτα βήματα αυτού του κλάδου της ιατρικής θα πρέπει επομένως να αποδοθούν στους αρχαίους Αιγυπτίους. Η επιστήμη της προσθετικής, σύμφωνα με κάποιους μελετητές, άρχισε να εμφανίζεται στην κοιλάδα του Νείλου πολλούς αιώνες πριν από τη δημιουργία ενός τεχνητού ποδιού, το οποίο χρονολογείται από το 300 περίπου π.χ. και βρέθηκε σε ένα πλούσιο ρωμαϊκό τάφο και μέχρι σήμερα θεωρούνταν ως το αρχαιότερο γνωστό λειτουργικό προσθετικό μέλος. Καρδιακά και εγκεφαλικά Μια μελέτη σε μουμιοποιημένα πτώματα δείχνει ότι οι καρδιακές προσβολές και τα εγκεφαλικά επεισόδια μάστιζαν τόσο τον αρχαίο κόσμο, όσο και τον σύγχρονο άνθρωπο, παρόλο που τότε δεν υπήρχαν πειρασμοί όπως το τσιγάρο και το πρόχειρο φαγητό. Μούμια που μπαίνει σε μαγνητικό τομογράφο Η εξέταση σε αρχαίες μούμιες ηλικίας 3500 ετών αποκάλυψε στο ένα τρίτο από αυτές στοιχεία αρτηριοσκλήρυνσης της σκλήρυνσης των στεφανιαίων αρτηριών που αποτελεί την αιτία των εμφραγμάτων και των εγκεφαλικών. Οι μούμιες με φραγμένες αρτηρίες ήταν κατά τη στιγμή του θανάτου τους περίπου 43 ετών. Ωστόσο οι επιστήμονες δεν μπορούν να πουν με σιγουριά εάν όσοι έπασχαν από καρδιακή νόσο πέθαναν τελικά εξαιτίας της καρδιάς τους. Οι ερευνητές λένε ότι τα ευρήματά τους υποδηλώνουν ότι η καρδιακή νόσος μπορεί να είναι περισσότερο φυσικό μέρος της γήρανσης του ανθρώπου, αντί να είναι άμεσα συνδεδεμένη με τις σύγχρονες βλαβερές συνήθειες όπως το κάπνισμα, την κατανάλωση λιπαρών τροφών και την καθιστική ζωή. Αλλά πολλοί πιστεύουν ότι οφείλεται στο γεγονός ότι οι αρχαίοι Αιγύπτιοι μουμιοποιούσαν μόνο επίλεκτα μέλη της κοινωνίας, οι οποίοι μπορεί να είχαν μια υψηλή σε λιπαρά διατροφή, ενώ ασκούνταν ελάχιστα. Κάποιοι ειδικοί όμως λένε ότι οι μελέτες σε μούμιες δεν είναι σίγουρα αξιόπιστες καθώς οι ασβεστοποιημένες αρτηρίες μπορεί επίσης να προκληθούν από άλλες ασθένειες όπως ενδοκρινικές διαταραχές και ότι ήταν αδύνατο να αποδειχθεί από τις αξονικές τομογραφίες, αν οι τύποι των εναποθέσεων ασβεστίου στο μούμιες, ήταν το είδος που θα προκαλέσει καρδιακή προσβολή ή εγκεφαλικό επεισόδιο. 7

Η πιο όμορφη μούμια Η σαρκοφάγος της Μερεσαμούν και η ακτινογραφία της. Οι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως την πιο όμορφη μούμια, που βρέθηκε σε μια πέτρινη σαρκοφάγο στη νεκρόπολη της Σακάρα. Το όνομά της αναγράφεται στη σαρκοφάγο και συνεπώς κανείς δεν αμφιβάλλει ότι τη λένε Μερεσαμούν. Μια νέα γυναίκα, κάτω από τα 30, που έζησε πριν από τρεις χιλιάδες χρόνια στις Θήβες της Αιγύπτου, την πρωτεύουσα του Νέου Βασιλείου των φαραωνικών χρόνων, εκεί όπου λατρεύτηκε ο Άμμωνας, κυρίαρχος θεός, προστάτης των Φαραώ και του Διπλού Στέμματος της Χώρας του Νείλου. Αριστερά, η σφραγισμένη ξύλινη σαρκοφάγος που φιλοξενεί τη μούμια της Μερεσαμούν και δίπλα μια τρισδιάστατη φωτογραφία της μούμιας, όπως είναι μέσα στη σαρκοφάγο, που πάρθηκε με μαγνητικό τομογράφο (δεξιά). Μούμια σκύλου Ανάμεσα στις μούμιες που ανακάλυψαν οι αρχαιολόγοι υπάρχει και η μούμια ενός σκύλου, που όπως εκτιμούν, μουμιοποιήθηκε σύμφωνα με την επιθυμία που είχε εκδηλώσει το αφεντικό του να τον συνοδέψει στο μεταθανάτιο ταξίδι του. 8