Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία Ενότητα 6: Ποίηση Υμνογραφία - Θρησκευτική ποίηση Μαρίνα Λουκάκη Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας
Ποίηση Είδη Λόγια ποίηση: α. Θύραθεν β. Θρησκευτική Εκκλησιαστική Ποίηση = Υμνογραφία Δημώδης ποίηση 2
Εκκλησιαστική ποίηση = Υμνογραφία Χαρακτηριστικά Ποίηση για τις λατρευτικές ανάγκες της Χριστιανικής Εκκλησίας. Γλώσσα απλή και κατανοητή. Μέτρα που βασίζονται (ως επί το πλείστον) στη δυναμική θέση του τόνου (τονικά). 3
Η γέννηση της Υμνογραφίας Πρώτοι χριστιανοί συνεχίζουν την υμνολογική παράδοση της Συναγωγής. Πρώτοι ύμνοι: Ψαλμοί του Δαβίδ, Ρυθμικά χωρία Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Έμμετρες Ομιλίες Πατέρων (ρυθμικός πεζός λόγος. Μελίτων Σάρδεων). «Κατά στίχον» ύμνοι (5 ος αι.): ποιήματα σε ρυθμικό πεζό λόγο, οι στίχοι τείνουν να έχουν τον ίδιο περίπου αριθμό συλλαβών (ισοσυλλαβία) και να φέρουν τον τόνο στην ίδια συλλαβή (ομοτονία). Συριακά πρότυπα. 4
Υμνογραφία Κοντάκιο Κανόνας Είδη 5
Το Κοντάκιο Είδος έμμετρης Ομιλίας 6 ος αι. Ακμή του κοντακίου Δομή Προοίμιο (κουκούλιον ή κουβούκλιον, ιδιόμελο) Προσόμοια Στροφές (οίκοι-τροπάρια) Ειρμός (Ειρμολόγιο) Ισοσυλλαβία-Ομοτονία Εφύμνιο (ανακλώμενον) Ακροστιχίδα 6
Κοντάκιο [2] Σημαντικότερος Εκπρόσωπος Ρωμανός Μελωδός (6 ος αι.) Ποίηση με έντονα δραματικό χαρακτήρα. Πηγές: Παλαιά και Καινή Διαθήκη, Απόκρυφα, Ομιλίες Πατέρων. Δογματικές απόψεις της επίσημης Εκκλησίας. 7
ΡΩΜΑΝΟΣ ΜΕΛΩΔΟΣ, ΚΟΝΤΑΚΙΟΝ 10 Ἡ παρθένος σήμερον τὸν ὑπερούσιον τίκτει, καὶ ἡ γῆ τὸ σπήλαιον τῷ ἀπροσίτῳ προσάγει ἄγγελοι μετὰ ποιμένων δοξολογοῦσι, μάγοι δὲ μετὰ ἀστέρος ὁδοιποροῦσι δι ἡμᾶς γὰρ ἐγεννήθη παιδίον νέον, ὁ πρὸ αἰώνων Θεός. (1.) Τὴν Ἐδὲμ Βηθλεὲμ ἤνοιξε, δεῦτε ἴδωμεν τὴν τρυφὴν ἐν κρυφῇ ηὕραμεν, δεῦτε λάβωμεν τὰ τοῦ παραδείσου ἐντὸς τοῦ σπηλαίου ἐκεῖ ἐφάνη ῥίζα ἀπότιστος βλαστάνουσα ἄφεσιν, ἐκεῖ ηὑρέθη φρέαρ ἀνόρυκτον, οὗ πιεῖν Δαυὶδ πρὶν ἐπεθύμησεν ἐκεῖ παρθένος τεκοῦσα βρέφος τὴν δίψαν ἔπαυσεν εὐθὺς τὴν τοῦ Ἀδὰμ καὶ τοῦ Δαυίδ διὰ τοῦτο πρὸς τοῦτο ἐπειχθῶμεν ποῦ ἐτέχθη παιδίον νέον, ὁ πρὸ αἰώνων Θεός. 8
ΡΩΜΑΝΟΣ ΜΕΛΩΔΟΣ, ΚΟΝΤΑΚΙΟΝ 10 [2] (2.) Ὁ πατὴρ τῆς μητρὸς γνώμῃ υἱὸς ἐγένετο, ὁ σωτὴρ τῶν βρεφῶν βρέφος ἐν φάτνῃ ἔκειτο ὃν κατανοοῦσα φησὶν ἡ τεκοῦσα Εἰπέ μοι, τέκνον, πῶς ἐνεσπάρης μοι ἢ πῶς ἐνεφύης μοι ὁρῶ σε, σπλάγχνον, καὶ καταπλήττομαι, ὅτι γαλουχῶ καὶ οὐ νενύμφευμαι καὶ σὲ μὲν βλέπω μετὰ σπαργάνων, τὴν παρθενίαν δὲ ἀκμὴν ἐσφραγισμένην θεωρῶ σὺ γὰρ ταύτην φυλάξας ἐγεννήθης εὐδοκήσας παιδίον νέον, ὁ πρὸ αἰώνων Θεός. (έκδ. J. Grosdidier de Matons, Romanos le Mélode. Hymnes, 1, Sources chrétiennes 99, Paris 1964) 9
Κανόνας Εμφάνιση: 8 ος αι. Παραγκωνίζει το Κοντάκιο. Δομή Εννέα ωδές. Κάθε ωδή = μικρό κοντάκιο με ειρμό και τροπάρια. Εννέα ειρμοί με καθορισμένο περιεχόμενο (8 ωδές της Παλαιάς Διαθήκης, 1 ωδή της Καινής). Τριαδικόν: προτελευταίο τροπάριο κάθε ωδής, με θέμα την Τριαδικότητα του Θεού. Θεοτοκίον: τελευταίο τροπάριο κάθε ωδής, με θέμα την Θεοτόκο. Ακροστιχίδα (προαιρετική). 10
Κανόνας [2] Σημαντικότεροι εκπρόσωποι Ανδρέας Κρήτης Ιωάννης Δαμασκηνός Κοσμάς Μελωδός Θεόδωρος Στουδίτης και άλλοι Στουδίτες Ιωσήφ Υμνογράφος 11
Λόγια Θρησκευτική ποίηση Γενικά χαρακτηριστικά Λόγια γλώσσα. Προσωδιακά μέτρα (ως επί το πλείστον). Μεγάλη διάδοση ο Βυζαντινός δωδεκασύλλαβος (εξέλιξη του ιαμβικού τριμέτρου). Θέματα Θρησκευτικά. 12
Λόγια Θρησκευτική ποίηση [2] Διδακτικά ποιήματα θεολογικού περιεχομένου. Ηθικοδιδακτικά ποιήματα (και σε διαλογική μορφή). Ποιήματα κατανυκτικού χαρακτήρα- Προσευχές. Επιγράμματα (σε αγίους και θρησκευτικά έργα τέχνης). 13
ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΥΡΟΠΟΥΣ Εἰς τὴν μεταμόρφωσιν Φρίξον, θεατά, τὴν ὁρωμένην θέαν, καὶ στῆθι μακράν, εὐλαβῶς κάτω βλέπων, μήπως καταστράψῃ σε Χριστὸς ἐγγύθεν, καὶ ζημιωθῇς σαρκικῶν φῶς ὀμμάτων ὡς Παῦλος ἄλλος, ἀστραπῇ βεβλημένος. ὁρᾷς μαθητὰς ἐνθάδε προκειμένους; οὐ γὰρ φέρειν ἔχουσι τὴν λαμπηδόνα. βλέπει δὲ Μωσῆς τὴν χάριν σὺν Ἡλίᾳ γνόφος γὰρ αὐτοῖς προξενεῖ παρρησίαν. σὺ δ εἰ λαλούσης ἐκ γνόφου φωνῆς μόνον θείας ἀκούσεις, εὐτυχεῖς, καὶ προσκύνει. (έκδ. P. de Lagarde, Iohannis Euchaitorum metropolitae quae in Codice Vaticano graeco 676 supersunt, Göttingen 1882, 4). 14
Τέλος Ενότητας
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 16
Σημειώματα
Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση διαθέσιμη εδώ http://eclass.uoa.gr/courses/phil621/ 18
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Μαρίνα Λουκάκη 2015. Μαρίνα Λουκάκη. «Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία. Ενότητα 6:». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://opencourses.uoa.gr/courses/phil2/ 19
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 20
Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους. 21