ΑΓΙΑΣ ΦΙΛΟΘΕΗΣ 19-21, 105 56 ΑΘΗΝΑ ΤΗΛ. 2103352364 FAX: 2103237654 www.iaath.gr, E-Mail: ipe.iaath@gmail.com ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΥΛΙΚΟ 3 Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΣΥΓΧΡΟΝΟΙ ΤΡΟΠΟΙ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΣΥΜΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ 5 Η ΕΝΟΤΗΤΑ: ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΚΡΩΣΙΜΗΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑΣ ΙΟΥΝΙΟΣ 2014 ΠΡΑΞΗ: «Προγράμματα Διά Βίου Εκπαίδευσης για την Ανάπτυξη των Κοινωνικών Δεξιοτήτων των Κληρικών και των Λαϊκών Στελεχών της Εκκλησίας» στον άξονα προτεραιότητας 8 του Ε.Π. «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» με συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
5 Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΚΡΩΣΙΜΗΣ ΑΚΟΛΟΥΘΙΑΣ Εισαγωγή Το κείμενο που ακολουθεί συνιστά απόπειρα καταθέσεως ενός δείγματος γραφής, όπου η ποιμαντική αξιοποίηση της νεκρώσιμης ακολουθίας επιχειρείται υπό τις προϋποθέσεις αυτού που ορίζουμε ως «παραμυθητική θεολογία». Ένα από τα ζητούμενα αυτής της προσέγγισης είναι η συνειδητοποίηση της ανάγκης να καλλιεργήσουμε και πάλι, μέσα στο πλαίσιο της ορθόδοξης θεολογίας, τη δική μας παραδεδομένη αλλά παραμελημένη «αφηγηματική θεολογία». Να ξαναβρούμε, για παράδειγμα, τον τρόπο που ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός «αφηγείτο» ως «παραμύθι» - παραμυθία, δηλαδή παρηγοριά και ελπίδα, την αλήθεια της Εκκλησίας. Τον τρόπο δηλαδή που διηγείτο τα της πίστεως με τις δικές του λέξεις, που δεν ήταν πια δικά του λόγια αλλά σαρκωμένος αγιοπνευματικός λόγος, θρεμμένος από το ασκητικό του βίωμα 1. Με άλλα λόγια, να ξαναδώσουμε τη θέση που της ταιριάζει -αλλά και να αναπτύξουμε περαιτέρωμια ορθόδοξη «παραμυθητική» θεολογία, ανταποκρινόμενοι στη δίψα του σύγχρονου ανθρώπου για ποιμαντικό λόγο άμεσο, βιωματικό και παρηγορητικό. Στην προκειμένη περίπτωση, η προσέγγιση του θέματος βασίζεται στην ποιμαντική αξιοποίηση της θεολογίας της εξόδιας ακολουθίας με αφορμή τον αιφνίδιο θάνατο ενός ιερέα. «Πάντα σκιᾶς ἀσθενέστερα» Η είδηση ταξίδεψε με την ταχύτητα μιας αστραπής, γεμάτης πικρό χυμό αντί για φως. Και μας βρήκε ανυποψίαστους. Με τη γλυκιά γεύση του αντίδωρου ακόμα νωπή. Και πίκρανε το στόμα μας, βουβάθηκε η φωνή μας, κι η σκέψη μας αγκιστρώθηκε στην απέλπιδα παρηγοριά της στιγμής, ότι κάποιο λάθος θα έγινε. Δύσκολο να αποδεχτούμε την οδύνη που μας κατέκλυσε αναπάντεχα. Όπως άλλωστε συμβαίνει σε κάθε συμφορά. Ο πατήρ Ν. νεκρός. 1 Ἰ. ΜΕΝΟΥΝΟΣ, Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ διδαχές, Τῆνος, Άθήνα, 1979, Α1, 5, σελ. 117: «Ἀναχωρώντας ἀπὸ τὴν πατρίδα μου εἶναι ἕως σαράντα πενῆντα χρόνους - ἐπεριπάτησα τόπους πολλούς, κάστρη, χῶρες καὶ χωρία καὶ μάλιστα εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν, μὰ περισσότερον ἐκάθισα εἰς τὸ Ἅγιον Ὄρος δεκαεπτὰ χρόνους καὶ ἔκλαια διὰ τὲς ἁμαρτίες μου». 1
Πριν ακόμα...τώρα πώς να τον αντικρίσουμε «ἄφωνον καὶ ἄπνουν προκείμενον» 2 ; Aυτόν, τον αενάως κινούμενο και εν ταις διακονίαις όντα; Πώς να αντικρίσεις «ἐν τοῖς τάφοις κειμένην τὴν κατ εἰκόνα Θεοῦ, πλασθεῖσαν ἡμῖν ὡραιότητα, ἄμορφον ἄδοξον, μὴ ἔχουσαν εἶδος» 3 ; Υπάρχουν κάποιες οριακές στιγμές, που κανένας λόγος δεν μπορεί να εκφράσει με πληρότητα την οδύνη που περιέχουν. Όπως όταν βρεθείς αιφνίδια και απροσδόκητα, δηλαδή χωρίς καιρό για τα φτιασιδώματα που αμυντικά επινοεί η ανθρώπινη λογική, μπροστά στο «ὄντως φοβερώτατον» 4 μυστήριο του θανάτου. Τότε μόνο η θλιμμένη σιωπή μπορεί να εκφράσει το βίωμα. Και τον συγκλονισμό από την αίσθηση πως ό,τι προφταίνουμε πια είναι ένας τελευταίος ασπασμός. Πικρός αποχαιρετισμός εν σαρκί. Κι ύστερα ένα όνομα στα δίπτυχα. Πριν ακόμα... «Ἡμεῖς οἱ ζῶντες οἱ περιλειπόμενοι» Υπάρχει ένας πόνος αφύσικος και αλλότριος, μεγαλύτερος από τα φυσικά όρια της ανθρώπινης καρδιάς. Και είναι αυτός η οδύνη του θανάτου. Υπάρχει το έλεος του Θεού. Και οι δωρεές της Χάριτος, πού κάνουν μερικές καρδιές να πλατύνονται πέρα από τα φυσικά τους όρια, για να χωρέσουν τον ανθρώπινο πόνο και να παρηγορήσουν εαυτούς και αλλήλους. Υπάρχει και το χάρισμα της ιεροσύνης, ώστε να θεραπεύονται τα ασθενή και να αναπληρώνονται τα ελλείποντα 5. Αυτό το δώρημα πού αναλαμβάνει να παραθέτει όλα «Χριστῷ τῷ Θεῷ» 6, για να μεταμορφώνεται κάθε πένθος σε χαρμολύπη, προγευστική της Βασιλείας του Θεού. «Τί άλλο είναι λοιπόν ένας ιερέας, παρά η θυσία ενός ανθρώπου» 7 ; Τί άλλο υπήρξες σ αυτό το απρόσμενα σύντομο πέρασμα από αυτή τη ζωή, πατέρα Ν., παρά, αποκλειστικά και απαρέγκλιτα, ιερέας και μόνον; 2 J. GOAR, Euchologion, sive Rituale Graecorum (1730), Akademische Druck- u. Verlagsanstalt, Graz 1960, σελ. 432: «Ὁρῶντες με ἄφωνον καὶ ἄπνουν προκείμενον, κλαύσατε πάντες ἐπ ἐμοί, ἀδελφοὶ καὶ φίλοι, συγγενεῖς καὶ γνωστοί». 3 Ο.π.: «Θρηνῶ καὶ ὀδύρομαι, ὅταν ἐννοήσω τὸν θάνατον, καὶ ἴδω ἐν τοῖς τάφοις κειμένην τὴν κατ εἰκόνα Θεοῦ, πλασθεῖσαν ἡμῖν ὡραιότητα, ἄμορφον ἄδοξον, μὴ ἔχουσαν εἶδος». 4 Ο.π.: «Ὄντως φοβερώτατον, τὸ τοῦ θανάτου μυστήριον, πῶς ψυχὴ ἐκ τοῦ σώματος, βιαίως χωρίζεται ἐκ τῆς ἁρμονίας, καὶ τῆς συμφυΐας ὁ φυσικώτατος δεσμός, θείῳ βουλήματι ἀποτέμνεται». 5 Βλ. Π. ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, «Τάξις γινομένη ἐπὶ χειροτονίᾳ πρεσβυτέρου», Μικρὸν Εὐχολόγιον, Άδελφότης Θεολόγων «ὁ Σωτήρ», Ἀθῆναι 1988, σελ. 84. 6 Πρβλ. ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, στο: Π. ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Αἱ τρεῖς Λειτουργίαι κατὰ τοὺς ἐν Ἀθήναις κώδικας, Ἀδελφότης Θεολόγων ὁ Σωτήρ, Ἀθῆναι, 1982, σελ. 26: «ἑαυτοὺς καὶ ἀλλήλους καὶ πᾶσαν τὴν ζωὴν ἡμῶν Χριστῷ τῷ Θεῷ παραθώμεθα». 7 Πρβλ. Κ. Β. ΓΚΕΩΡΓΚΙΟΥ, Ἀπὸ τὴν 25 η στὴν αἰώνια ὥρα, Ἔλαφος, μτφρ. Ε. Στύλιος, Άθῆναι χ.χ., σελ. 95: «Ὁ ἱερεὺς δὲν εἶναι ἄνθρωπος, ἀλλὰ ἡ θυσία ἑνὸς ἀνθρώπου, ποὺ προστίθεται στὴ θυσία τοῦ Θεοῦ. Κι αὐτὸ εἶναι ἡ ἱερωσύνη». 2
Τί άλλο μπορεί να έσπασε το οστράκινο σκεύος σου 8 τόσο πρόωρα, παρά η αδυναμία σου να σταθείς αδιάφορος σε κάθε ανθρώπινο ταλανισμό, πού ερχόταν να κοσμήσει, τότε με οδύνη και σήμερα με λαμπρότητα, το πετραχήλι σου; Όλοι γνώριζαν ότι μπορούσαν να ακουμπήσουν σ αυτό τούς πόνους και τις αγωνίες τους, τη θλίψη και τούς προβληματισμούς τους, τις αμαρτίες και τα πνευματικά τους σκιρτήματα. Κι εσύ ήξερες να κλαις μετά κλαιόντων και να χαίρεις μετά χαιρόντων 9. Ίσως γιατί είχες ανακαλύψει ένα μοναδικό, προσωπικό τρόπο να είσαι ανθρώπινα παρών και συνάμα παντελώς διάφανος, για να μην κρύβεται ποτέ από το οπτικό πεδίο ο Χριστός. Τώρα καλείσαι εσπευσμένα επί του φοβερού βήματός Του. Όμως, γνωρίζουμε καλά, ότι τον είχες ακούσει πραγματικά τον λόγο Του και πίστευες σε Αυτόν που Τον απέστειλε. Πόσες φορές άραγε επανέλαβες μεγαλοφώνως: «ὁ τὸν λόγον μου ἀκούων καὶ πιστεύων τῷ πέμψαντί με ἔχει ζωὴν αἰώνιον καὶ εἰς κρίσιν οὐκ ἔρχεται ἀλλὰ μεταβέβηκεν ἐκ τοῦ θανάτου εἰς τὴν ζωήν»; 10. Ξέρουμε ότι έτσι ζούσες τον Λόγο Του, διότι το αποτέλεσμα, εκχεόμενο αβίαστα και αυθόρμητα από μέσα σου, επηρέαζε άμεσα τις ζωές των ανθρώπων. Και τώρα, εμείς «οἱ ζῶντες οἱ περιλειπόμενοι» 11, αισθανόμαστε παρηγοριά στη λύπη μας και ανακούφιση στην οδύνη μας. Πενθούμε βαθύτατα, όμως όχι «καθὼς καὶ οἱ λοιποὶ οἱ μὴ ἔχοντες ἐλπίδα» 12. 8 Πρβλ. Β Κορ. 4, 7: «Ἔχομεν δὲ τὸν θησαυρὸν τοῦτον ἐν ὀστρακίνοις σκεύεσιν ἵνα ἡ ὑπερβολὴ τῆς δυνάμεως ᾖ τοῦ θεοῦ καὶ μὴ ἐξ ἡμῶν». 9 Πρβλ. Ρωμ. 12, 15-16: «χαίρειν μετὰ χαιρόντων κλαίειν μετὰ κλαιόντων. Τὸ αὐτὸ εἰς ἀλλήλους φρονοῦντες μὴ τὰ ὑψηλὰ φρονοῦντες ἀλλὰ τοῖς ταπεινοῖς συναπαγόμενοι». ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΝΑΖΙΑΝΖΗΝΟΣ, Περὶ φιλοπτωχίας, ιδ, Στ, PG 35, 864C-865C: «Πᾶσι μὲν δὴ πτωχοῖς ἀνοικτέον τὰ σπλάγχνα καὶ τοῖς καθ ἡντιναοῦν αἰτίαν κακοπαθοῦσι κατὰ τὴν χαίρειν μετὰ χαιρόντων καὶ κλαίειν μετὰ κλαιόντων κελεύουσαν ἐντολήν καὶ προεισενεκτέον ἀνθρώπους ὄντας ἀνθρώποις τὸν ἔρανον τῆς χρηστότητος εἴτε διὰ χηρείαν χρῄζοιεν ταύτης εἴτε δι ὀρφανίαν εἴτε ἀποξένωσιν πατρίδος εἴτε ὠμότητα δεσποτῶν εἴτε ἀρχόντων θράσος εἴτε φορολόγων ἀπανθρωπίαν εἴτε λῃστῶν μιαιφονίαν εἴτε κλεπτῶν ἀπληστίαν εἴτε δήμευσιν εἴτε ναυάγιον». 10 Ἰωαν. 5, 24: «Ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι ὁ τὸν λόγον μου ἀκούων καὶ πιστεύων τῷ πέμψαντί με ἔχει ζωὴν αἰώνιον καὶ εἰς κρίσιν οὐκ ἔρχεται, ἀλλὰ μεταβέβηκεν ἐκ τοῦ θανάτου εἰς τὴν ζωήν». 11 Α Θεσ. 4, 13-17: «Οὐ θέλομεν δὲ ὑμᾶς ἀγνοεῖν ἀδελφοί περὶ τῶν κεκοιμημένων ἵνα μὴ λυπῆσθε καθὼς καὶ οἱ λοιποὶ οἱ μὴ ἔχοντες ἐλπίδα. Εἰ γὰρ πιστεύομεν ὅτι Ἰησοῦς ἀπέθανεν καὶ ἀνέστη οὕτως καὶ ὁ Θεὸς τοὺς κοιμηθέντας διὰ τοῦ Ἰησοῦ ἄξει σὺν αὐτῷ. Τοῦτο γὰρ ὑμῖν λέγομεν ἐν λόγῳ Κυρίου ὅτι ἡμεῖς οἱ ζῶντες οἱ περιλειπόμενοι εἰς τὴν παρουσίαν τοῦ Κυρίου οὐ μὴ φθάσωμεν τοὺς κοιμηθέντας ὅτι αὐτὸς ὁ Κύριος ἐν κελεύσματι ἐν φωνῇ ἀρχαγγέλου καὶ ἐν σάλπιγγι Θεοῦ καταβήσεται ἀπ οὐρανοῦ καὶ οἱ νεκροὶ ἐν Χριστῷ ἀναστήσονται πρῶτον ἔπειτα ἡμεῖς οἱ ζῶντες οἱ περιλειπόμενοι ἅμα σὺν αὐτοῖς ἁρπαγησόμεθα ἐν νεφέλαις εἰς ἀπάντησιν τοῦ κυρίου εἰς ἀέρα, καὶ οὕτω πάντοτε σὺν Κυρίῳ ἐσόμεθα». 12 Ο.π. 3
Τη διάδοση του Ευαγγελικού λόγου δεν έβαλες άλλωστε κύριο στόχο της διακονίας σου; Από τα χείλη σου τον άκουσαν και άλλοι πολλοί. Και ευεργετήθηκαν απ αυτόν. Άγνωστο πόσοι οδηγήθηκαν έτσι «ἐκ τοῦ θανάτου εἰς τὴν ζωήν» 13, ώστε να μη χρειάζεται τώρα να κοπιάσεις για την απολογία σου. Διότι θα κραυγάζει υπέρ σού, με τη μεγαλοφωνότατη σιγή της πένθιμης χαρμολύπης του, το νέφος των ανθρώπων πού οδηγήθηκαν στον Χριστό, αναγνωρίζοντάς Τον μέσα από την ιερατική σου διαφάνεια. Θα μαρτυρεί περί της διακονίας σου το πλήθος των πιστών που στερεώθηκε και κρατήθηκε στην πίστη χάρη στη βεβαιότητα πού μετέδιδες αδιαλείπτως, πως ο Θεός μας αγαπά πέρα και πάνω από τις μικρότητες, τις πτώσεις, τα πάθη και τις αδυναμίες μας. Διότι θα σε συνοδεύουν οι καρδιακές και ολόψυχες προσευχές των ιερέων, ιερομονάχων, ιεροδιακόνων, μοναχών και μοναζουσών πού γεννήθηκαν από την καρποφόρα ιερατική και μοναχική σου αφοσίωση. Είναι αλήθεια, πάτερ Ν., ότι υπέφερες σ αυτήν τη ζωή. Όμως δεν έπαυσε ποτέ η ποιμαντική σου δύναμη και ευαισθησία εν ασθενεία να τελειούται. Αυτό δεν μαρτυρεί το μέγα πλήθος πού σε περιστοιχίζει στο εξόδιό σου; Και φτάσαμε τώρα, αιφνιδιασμένοι, θρηνούντες και οδυνώμενοι, να προσπαθούμε την κατανόηση του όντως φοβερότατου μυστηρίου του θανάτου. Πρέπει πια να μεταφέρουμε το όνομά σου από τα δίπτυχα των ζώντων σ αυτά των τεθνεώτων, κι η ανθρώπινη αδυναμία μας δυσκολεύεται να το περιχωρήση. Όμως μας δίδαξες ότι όλοι, πού μένουν πίσω κάθε φορά, δεν αποχωρίζονται μόνιμα, αλλά περιμένουν «περιλειπόμενοι εἰς τὴν παρουσίαν τοῦ Κυρίου» 14. Παραμένουν, την ενότητα της πίστεως αιτησάμενοι καί εγκαρτερώντας, τότε πού ο ίδιος ο Κύριος «ἐν κελεύσματι ἐν φωνῇ ἀρχαγγέλου καὶ ἐν σάλπιγγι θεοῦ καταβήσεται ἀπ οὐρανοῦ καὶ οἱ νεκροὶ ἐν Χριστῷ ἀναστήσονται πρῶτον» 15. Η αλήθεια της πίστης πού μετέδωσες δεν μπορεί να εξαλείψει εύκολα την ανθρώπινη οδύνη. Όμως η ελπίδα πού αναδύεται απ αυτή την πίστη θα αποτελεί εσαεί θησαυρό αδαπάνητο και στήριγμα ακλόνητο. Διότι οι άνθρωποι κοντά σου έμαθαν να πιστεύουν «ὅτι Ἰησοῦς ἀπέθανε καὶ ἀνέστη» 16 και πως «οὕτω καὶ ὁ θεὸς τοὺς κοιμηθέντας διὰ τοῦ Ἰησοῦ ἄξει σὺν αὐτῷ» 17. Τώρα, μετά την έξοδο και την απομάκρυνσή σου από τα μάταια και τα φθαρτά, τα παιδιά σου πρέπει να υπομείνουν τον βίαιο αποχωρισμό. 13 Ἰωαν. 5, 24. 14 Α Θεσ. 4, 15. 15 Α Θεσ. 4, 16. 16 Α Θεσ. 4, 14. 17 Α Θεσ. 4, 14. 4
Άχρι καιρού. Μέχρι τότε πού και «ἡμεῖς οἱ ζῶντες οἱ περιλειπόμενοι» 18, μαζί με σένα και όλους τούς άλλους, τούς αναστημένους, «ἁρπαγησόμεθα ἐν νεφέλαις εἰς ἀπάντησιν τοῦ Κυρίου εἰς ἀέρα, καὶ οὕτω πάντοτε σὺν Κυρίῳ ἐσόμεθα» 19. Τέτοιες στιγμές, σαν κι αυτή πού μοιραζόμαστε τώρα μαζί σου, αναδεικνύουν τη σιωπή -ακόμα και αυτή την άκρα του τάφου σιωπή- λάλο και αποκαλυπτική. Μπορούμε τώρα να ψηλαφίσουμε τα ακρογωνιαία θεμέλια της παραδεδομένης σε μας αληθείας και να κατανοήσουμε έμπρακτα και βιωματικά ότι, αν ο Χριστός δεν είναι αναστημένος, «Εἰ δὲ Χριστὸς οὐκ ἐγήγερται, κενὸν ἄρα τὸ κήρυγμα ἡμῶν, κενὴ δὲ καὶ ἡ πίστις ὑμῶν» 20. «Πάντοτε σὺν κυρίῳ ἐσόμεθα» Mόλις επιστρέψαμε από την εξόδιό σου ακολουθία. Τη λαμπρότερη κι απ' τη χειροτονία σου. Όμως ήταν κηδεία. Και θύμιζε ό,τι πάντοτε θέλουμε να ξεχνάμε: Πως δεν υπάρχει «τοῦ βίου τρυφὴ λύπης ἀμέτοχος» 21 ούτε «δόξα ἔστηκεν ἐπὶ γῆς ἀμετάθετος» 22. Τώρα πενθούμε. Σιωπηλά και έντονα. Όμως, ευτυχώς, όχι «καθὼς καὶ οἱ λοιποὶ οἱ μὴ ἔχοντες ἐλπίδα» 23. Πενθούμε την απώλεια. Και συνάμα αναγνωρίζουμε τη γεύση του προσωρινού. Μέχρι τότε που «πάντοτε σὺν κυρίῳ ἐσόμεθα» 24. Τώρα... «...Σου γράφουμε ο καθένας τα ίδια πράματα και σωπαίνει ο καθένας μπρος στον άλλον κοιτάζοντας, ο καθένας, τον ίδιο κόσμο χωριστά το φως και το σκοτάδι στη βουνοσειρά κι εσένα. Ποιος θα σηκώσει τη θλίψη τούτη απ την καρδιά μας;» 25. Μόνον Εκείνος. 18 Α Θεσ. 4, 17. 19 Α Θεσ. 4, 17. 20 Α Κορ. 15-14. 21 J. GOAR, Euchologion, sive Rituale Graecorum..., σελ. 428: «Ποία τοῦ βίου τρυφὴ διαμένει λύπης ἀμέτοχος; Ποία δόξα ἔστηκεν ἐπὶ γῆς ἀμετάθετος; Πάντα σκιᾶς ἀσθενέστερα, πάντα ὀνείρων ἀπατηλότερα μία ῥοπή, καὶ ταῦτα πάντα θάνατος διαδέχεται». 22 Ο.π. 23 Α Θεσ. 4, 13: «Οὐ θέλομεν δὲ ὑμᾶς ἀγνοεῖν ἀδελφοί περὶ τῶν κεκοιμημένων ἵνα μὴ λυπῆσθε καθὼς καὶ οἱ λοιποὶ οἱ μὴ ἔχοντες ἐλπίδα». 24 Ο.π. 4, 17. 25 Γ. ΣΕΦΕΡΗΣ, «Μυθιστόρημα», Ποιήματα, Ίκαρος, Αθήνα 1982, σελ. 50-51. 5
Ο Αχώρητος που ξενοδοχήθηκε σε τάφο μικρό. Που ξέρει αυτόν τον πόνο καλύτερα από όλους και μας αναμένει «κύκλῳ τῆς τραπέζης» Του 26. Προς το παρόν αντίο πατέρα Ν., πατέρα, αδελφέ καί συλλειτουργέ. Ή μάλλον: Χριστός Ανέστη. 26 ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, Ὑπόμνημα εἰς τὴν πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολήν, PG 62, 30: «Οἱ υἱοί σου γὰρ φησίν ὡς νεόφυτα ἐλαιῶν κύκλῳ τῆς τραπέζης σου. Μηδὲν τοίνυν ἔστω παλαιόν μηδὲν ἄγριον μηδὲν ἀνήμερον μηδὲν ὠμόν. Τοιαῦτα γὰρ τὰ νεόφυτα πρὸς καρπόν ἐστιν ἐπιτήδεια καρπὸν δὲ τὸν θαυμαστὸν τὸν τῆς ἐλαίας λέγω καὶ ἰσχυρὰ ὥστε πάντας γενέσθαι κύκλῳ τῆς τραπέζης καὶ μὴ εἰκῆ μηδὲ ὡς ἔτυχεν ἐνταῦθα συνέρχεσθαι ἀλλὰ μετὰ φόβου καὶ δέους. Οὕτω γὰρ καὶ αὐτὸν ὄψεσθε ἐκεῖ τὸν Χριστὸν μετὰ παῤῥησίας καὶ τῆς οὐρανίου ἀξιωθήσεσθε βασιλείας». 6