ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ Γ ΤΑΞΗ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Β ) ΚΥΡΙΑΚΗ 27/04/2014 - ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΑΡΧΑΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: ΔΕΚΑ (10) ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Α. Από το κείμενο που σας δίνεται να μεταφράσετε το απόσπασμα: «Οὐ γὰρ ταὐτὰ πάντες ὑπολαμβάνουσι τὸν μετέχοντα μὴ βάναυσον». Πράγματι, δεν έχουν όλοι τη γνώμη ότι πρέπει να μαθαίνουν οι νέοι τα ίδια, ούτε σε σχέση με την αρετή ούτε σε σχέση με την άριστη ζωή, ούτε είναι φανερό αν (η παιδεία) πρέπει να έχει στόχο της περισσότερο την άσκηση και την καλλιέργεια του νου ή τη διαμόρφωση του ηθικού χαρακτήρα αν ξεκινήσουμε από την εκπαίδευση που παρέχεται σήμερα, η έρευνά μας θα βρεθεί αντιμέτωπη με μεγάλη σύγχυση και καθόλου δεν είναι φανερό αν (η παιδεία) πρέπει να επιδιώκει αυτά που είναι χρήσιμα για τη ζωή ή αυτά που οδηγούν στην αρετή ή αυτά που απλώς προάγουν τη γνώση (γιατί όλες αυτές οι απόψεις έχουν βρει κάποιους υποστηρικτές) και σχετικά με αυτά που οδηγούν στην αρετή δεν υπάρχει καμιά απολύτως συμφωνία (εξάλλου καταρχήν δεν έχουν όλοι την ίδια ιδέα για την αρετή που τιμούν, επομένως, είναι φυσικό να υποστηρίζουν διαφορετικές γνώμες και ως προς την άσκησή της). Είναι λοιπόν φανερό ότι (οι νέοι) πρέπει να διδάσκονται από τα χρήσιμα τα πιο απαραίτητα όμως ότι όχι όλα, δεδομένου ότι οι ασχολίες διακρίνονται σε αυτές που ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους και σε αυτές που δεν ταιριάζουν σε ελεύθερους ανθρώπους είναι φανερό, και ότι από τα χρήσιμα πράγματα τα παιδιά πρέπει να μαθαίνουν όσα δεν θα κάνουν αυτόν που τα μαθαίνει τιποτένιο. Β1. Ο Αριστοτέλης εξετάζοντας τα εκπαιδευτικά προγράμματα που παρέχονται στην εποχή του καταγράφει διαφορετικές απόψεις για την εφαρμογή τους. Να αναφέρετε σε ποιους τύπους παιδείας καταλήγει η έρευνά του και πού αποσκοπεί ο καθένας. Ο Αριστοτέλης διερευνώντας τα εκπαιδευτικά προγράμματα θέτει δύο ερωτήματα για την παιδεία, την εξέταση των οποίων θεωρεί επιβεβλημένη, λόγω των διαφορετικών ΤΕΛΟΣ 1ΗΣ ΑΠΟ 10 ΣΕΛΙΔΕΣ
ΑΡΧΗ 2ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ απόψεων που καταγράφονται στην εποχή του, ως προς το εκπαιδευτικό πρόγραμμα και τη διδακτέα ύλη: ποιος θα πρέπει να είναι ο σκοπός και ποιο το περιεχόμενο της παρεχόμενης παιδείας («τίς δ ἔσται ἡ παιδεία καὶ πῶς χρὴ παιδεύεσθαι»). Υπάρχουν όμως διαφωνίες για το αν οι σπουδές πρέπει να οδηγούν στην κατάκτηση της αρετής και του άριστου βίου καθώς και στην άσκηση του νου ή τον ηθικό χαρακτήρα. Έτσι, υποστηρίζεται ότι η παιδεία πρέπει να στοχεύει στην διανοητική και ηθική αρετή που αποτελεί τη βάση του «αἱρετωτέρου βίου» («πρὸς ἀρετήν») και στη διαμόρφωση του άριστου βίου, ο οποίος συνδέεται με το άριστο πολίτευμα και δεν είναι ένας και μοναδικός, αλλά είναι τόσοι, όσα και τα πολιτεύματα («πρὸς τὸν βίον τὸν ἄριστον»). Σύμφωνα πάλι με μελετητές, ο άριστος βίος ανήκει στο «λόγον ἔχον», το θεωρητικό και ανώτερο μέρος της ψυχής. Επίσης, άλλοι υποστηρίζουν ότι η παιδεία πρέπει να στοχεύει στην πνευματική καλλιέργεια («πρὸς τὴν διάνοιαν») και άλλοι στον ηθικό χαρακτήρα («πρὸς τὸ τῆς ψυχῆς ἦθος»). Έτσι, ξεκινώντας την έρευνά του από την εκπαίδευση που παρέχεται στην κοινωνία που ζει («ἔκ τε τῆς ἐμποδὼν παιδείας») διαπιστώνει με ρεαλιστικό τρόπο την σύγχυση που επικρατεί, λόγω της απουσίας νομικού πλαισίου για την εκπαίδευση και η οποία οδηγεί σε τρεις διαφορετικούς τύπους παιδείας: α) την ωφελιμιστική παιδεία («τὰ χρήσιμα πρὸς τὸν βίον») που αποσκοπεί στο πρακτικό και το ωφέλιμο β) την ηθοπλαστική («τὰ τείνοντα πρὸς ἀρετήν») η οποία στοχεύει στην ηθική αρτίωση και γ) τη γνωσιοκεντρική («τὰ περιττά») η οποία δίνει έμφαση στη γνωστική καλλιέργεια. Επομένως, ο Αριστοτέλης καταθέτει τον προβληματισμό που είχε ανακύψει για τις τρεις κατευθύνσεις της παιδείας: κατάρτιση για βιοπορισμό, ή διάπλαση ενάρετου χαρακτήρα, ή καθαρή μόρφωση. Με τη φράση «τῆς ἐμποδὼν παιδείας» ο Αριστοτέλης εννοεί την παιδεία με την οποία είμαστε καθημερινά σε επαφή, την παιδεία που ισχύει στην κοινωνία μας. Σε ένα παρακάτω χωρίο των Πολιτικών (Πολιτικά 1337 b 23) ο φιλόσοφος αναφέρει τι αποτελούσε συνήθως την παιδεία του καιρού του. Τα μαθήματα, λοιπόν, που διδάσκονταν εκείνη την εποχή, τα διακρίνει σε τέσσερεις κλάδους και ήταν: α) ανάγνωση και γραφή, αντικείμενα τα οποία θεωρούνται χρήσιμα για τη ζωή («χρήσιμα πρὸς τὸν βίον»), β) γυμναστική, η οποία συντελεί στην καλλιέργεια της ανδρείας, γ) μουσική, η οποία και χρησιμότητα έχει για τη ζωή και ηθική επίδραση στον άνθρωπο ασκεί, δ) μερικές φορές σχέδιο και ζωγραφική, δεξιότητες που θεωρούνταν και αυτές χρήσιμες για τη ζωή. (Η αριθμητική δεν αναφέρεται, ίσως επειδή στην Αθήνα αυτή διδασκόταν στο σπίτι και όχι στο σχολείο). Ειδικότερα μάλιστα για τη μουσική, σε παρακάτω απόσπασμα των Πολιτικών (Πολιτικά 1340 a 5 κ.ε.) ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι είναι ένα παιδευτικό αγαθό όχι μόνον ευχάριστο και διασκεδαστικό, αλλά χρήσιμο και για ηθικούς σκοπούς και για τη διαμόρφωση του άριστου βίου. Συγκεκριμένα αναφέρει: «πρέπει να θεωρούμε ότι η μουσική ασκεί πάνω μας κάποια επίδραση προς την κατεύθυνση της αρετής, καθώς έχει τη δύναμη να δίνει μια ορισμένη ποιότητα στον χαρακτήρα μας, δεδομένου ότι μας ασκεί στο να αισθανόμαστε ευχαρίστηση με τον σωστό τρόπο με έναν άλλο τρόπο μπορούμε να πούμε ότι η μουσική συμβάλλει στο να καθορίσουμε την πορεία του βίου μας ΤΕΛΟΣ 2ΗΣ ΑΠΟ 10 ΣΕΛΙΔΕΣ
ΑΡΧΗ 3ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ και να καλλιεργήσουμε τον νου μας». Ως παραδείγματα αναφέρει τη χρήση των λατρευτικών ασμάτων στις γιορτές, όπου οι συμμετέχοντες αρχικά διεγείρονται στο άκουσμα της γεμάτης πάθος μουσικής και στη συνέχεια πάλι ηρεμούν με τα ιερά τραγούδια που ακολουθούν σαν να βρήκαν ίαση και καθαρμό, δηλαδή ψυχική ανακούφιση, η οποία συνδέεται με απόλαυση. Κανένας τύπος παιδείας βέβαια από αυτούς δεν φαίνεται να ικανοποιεί απόλυτα τον Αριστοτέλη, γιατί ο καθένας ξεχωριστά δεν μπορεί να προσφέρει όλα όσα απαιτούνται για τη συγκρότηση ενός ολοκληρωμένου πολίτη. Β2. «Ὅτι μὲν οὖν ἢ τὴν διάνοιαν»: ο Αριστοτέλης διατυπώνοντας την προσωπική του άποψη για το χαρακτήρα της παιδείας δίνει τον ορισμό του "βάναυσου ἔργου". Αφού τον αναλύσετε, να δείξετε πώς αυτός ο ορισμός συνδέεται με την εκπαιδευτική πρόταση που υποστηρίζει ο φιλόσοφος. Μετά από την καταγραφή των αποτελεσμάτων της έρευνάς του για τους στόχους της παρεχόμενης παιδείας στην εποχή του, ο Αριστοτέλης διατυπώνει την προσωπική του άποψη για το χαρακτήρα της παιδείας. Καταλήγει λοιπόν, υποστηρίζοντας ότι κανένας τύπος παιδείας από αυτούς που προτείνονται παραπάνω (κατάρτιση για βιοπορισμό, ή διάπλαση ενάρετου χαρακτήρα, ή καθαρή μόρφωση) δεν επαρκεί από μόνος του, εφόσον δεν μπορεί να προσφέρει τα εφόδια που απαιτούνται για τη συγκρότηση της προσωπικότητας του σπουδαίου πολίτη και πολιτικού, ο οποίος θα φτάσει στην ολοκλήρωση μέσα στα πλαίσια της πόλης του. Όπως θα διευκρινίσει μάλιστα στη συνέχεια του βιβλίου του, η παιδεία που υπηρετεί πραγματικά τις αρχές της πόλης χρειάζεται να διέπεται από τρεις αρχές: α) τη μεσότητα, β) το δυνατό που αφορά το ανθρωπίνως εφικτό και γ) το πρέπον. Ο φιλόσοφος λοιπόν, ορίζει ως βασικό κριτήριο επιλογής του περιεχομένου των σπουδών τη μεσότητα μεταξύ θεωρητικού και πρακτικού βίου. Γι αυτό το λόγο ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η εκπαίδευση των νέων δεν πρέπει να παραμελεί το χρήσιμα («ὅτι μὲν οὖν τὰ ἀναγκαῖα δεῖ διδάσκεσθαι τῶν χρησίμων, οὐκ ἄδηλον»). Με το σχήμα λιτότητας μάλιστα που χρησιμοποιεί («οὐκ ἄδηλον») προσδιορίζει με σαφήνεια τη θέση του: από όλες τις γνώσεις που πρέπει να προσφέρονται στους νέους αποτελεσματικότερες προς διδασκαλία είναι οι αναγκαίες, χωρίς όμως να παραγνωρίζεται η προσφορά των «χρήσιμων γνώσεων». Η ανάγνωση, η γραφή, η αριθμητική και το σχέδιο δηλαδή είναι χρήσιμες γνώσεις που ο κάθε πολίτης οφείλει να διαθέτει προκειμένου να ανταποκριθεί στις καθημερινές του δραστηριότητες και συναλλαγές καθώς και στην άσκηση των πολιτικών του υποχρεώσεων. Για ακόμη μια φορά καταδεικνύεται και εδώ ο ρόλος της μεσότητας: ανάμεσα σε μια παιδεία που την χαρακτηρίζει η συσσώρευση άχρηστων ή ανεπαρκών ή αποσπασματικών γνώσεων, προτείνεται αυτή η οποία θα εφοδιάσει ΤΕΛΟΣ 3ΗΣ ΑΠΟ 10 ΣΕΛΙΔΕΣ
ΑΡΧΗ 4ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ κατάλληλα τους νέους, για να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά και επαρκώς τις ανάγκες της μελλοντικής τους ζωής. Συνεχίζοντας, υποστηρίζει ότι από τα χρήσιμα οι νέοι πρέπει να διδάσκονται όσα δεν κάνουν αυτόν που τα μαθαίνει τιποτένιο («βάναυσον»). «Βάναυσον ἔργον» θεωρείται ό,τι αδρανοποιεί το σώμα, την ψυχή και τη διάνοια του ελεύθερου ανθρώπου και τον εμποδίζει να κατακτήσει την αρετή (βαύναυσος < βαῦνος + αὔω). Η λέξη αρχικά σήμαινε τον τεχνίτη, τον σιδηρουργό, που έμενε μόνιμα στην πόλη και εργαζόταν εκεί. Οι τεχνίτες ήταν απαραίτητοι και πολύτιμοι για την πολιτεία, αλλά οι νομαδικοί και φιλοπόλεμοι λαοί τους περιφρονούσαν. Ο όρος λοιπόν αναφερόταν στην τάξη των εργατών που ασκούσαν μηχανική και ταπεινή τέχνη. Στα βάναυσα έργα ο Αριστοτέλης τοποθετεί και τα χειρωνακτικά και αυτός είναι ο λόγος που συμπληρώνει τη λέξη ἔργον με τις λέξεις τέχνη και μάθησις. Μ αυτό τον τρόπο παρουσιάζει τη γνώση και την κατασκευαστική ικανότητα που προσφέρεται με αμοιβή, ως στοιχείο δουλικότητας, καθώς η επαγγελματική εξειδίκευση μέσα στα πλαίσια του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας δε συνάδει με την ελεύθερη βούληση του ατόμου και οδηγεί στη μονομέρεια. Με τον διαχωρισμό των έργων σε ελευθέρια και ανελευθέρια στοχεύει στον καλύτερο καθορισμό των πραγματικά χρήσιμων μαθημάτων, που θα οδηγήσουν τον άνθρωπο στην κατάκτηση της αρετής. Εδώ επομένως ο Αριστοτέλης τονίζει ότι οι δραστηριότητες που θα προσφερθούν στους νέους δεν θα πρέπει να προέρχονται από τις «ανελευθέριες», αυτές δηλαδή που αρμόζουν σε δούλους και ευτελίζουν, γιατί η άσκησή τους δεν πρέπει να αποτελεί εμπόδιο στην ισόμετρη και ισόρροπη ανάπτυξη του ανθρώπου. Συσχετίζει εξάλλου την επίτευξη της αρετής και με τη σωματική εξάσκηση, καθώς απαιτείται ένα υγιές και ρωμαλέο σώμα, για να μπορέσει ο άνθρωπος να ασχοληθεί με τις πράξεις εκείνες που θα τον οδηγήσουν στην αρετή. Τα βάναυσα έργα καταπονούν το σώμα και το νου, καθώς σώμα και νους αλληλοκαθορίζονται. Σχετικά με αυτή τη θέση ο I. During αναφέρει: «Δεν πρέπει να παραμελούμε τις χρήσιμες και πρακτικές γνώσεις. Αλλά το χρήσιμο είναι μόνο μέσο για τον σκοπό. Δεν αρμόζει σε ελεύθερους ανθρώπους να αναζητούν παντού τη χρησιμότητα. Γενικά πρέπει να διακρίνουμε τις ελεύθερες από τις ανελεύθερες ενασχολήσεις. Οι τελευταίες καθιστούν τον ελεύθερο άνθρωπο ανίκανο να εκπληρώσει τις απαιτήσεις της αρετής. Περιορίζουν και υποβαθμίζουν τη σκέψη μας. Η διδασκαλία πρέπει να μην υπερβαίνει ορισμένα όρια. Δεν πρέπει να τη χαρακτηρίζει υπερβολικός ζήλος, στην προσπάθεια να επιτευχθεί το τέλειο». Ολοκληρώνοντας τη θέση του ο φιλόσοφος διαπιστώνεται ότι προτείνει έναν συνδυασμό του χρήσιμου, του αναγκαίου και του επιστημονικού, με κυρίαρχο τον ηθοπλαστικό προσανατολισμό. Για να μπορεί δηλαδή να διαμορφώσει ο ελεύθερος πολίτης ολόπλευρη προσωπικότητα και για να είναι σε θέση να λειτουργεί ουσιαστικά ως ενεργό πολιτικό κύτταρο της κοινωνίας, θα πρέπει να έχει καλλιεργήσει τις διανοητικές του αρετές, να είναι ρωμαλέος, για να μπορεί να υπερασπιστεί την πόλη του και να αποκτήσει εκείνες τις γνώσεις που θα συμβάλλουν στην ηθική τελείωσή του. Για ακόμη μια φορά λοιπόν, αποδεικνύεται ο τελεολογικός χαρακτήρας της παιδείας, αφού αυτή θα πρέπει να προσφέρει στους νέους αρετή, για να μπορούν να κατακτήσουν έναν καλύτερο τρόπο ΤΕΛΟΣ 4ΗΣ ΑΠΟ 10 ΣΕΛΙΔΕΣ
ΑΡΧΗ 5ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ ζωής, αλλά και γνώση, για να είναι σε θέση να ανταποκρίνονται στις καθημερινές δραστηριότητές τους. Η ορθή παιδεία οφείλει να είναι αντίστοιχη των σκοπών της ορθής πολιτείας και ως εκ τούτου να προάγει την αρετή και να διαπλάθει ηθικά τον άνθρωπο καθιστώντας τον παράλληλα ικανό και χρηστό πολίτη. Β3. Με βάση το απόσπασμα του πρωτότυπου κειμένου και το μεταφρασμένο κείμενο που ακολουθεί να επισημάνετε τα σημεία που συγκλίνουν οι απόψεις των δύο διανοητών, αλλά και τις μεταξύ τους διαφορές ως προς το εκπαιδευτικό σύστημα. «Στην πραγματικότητα, αρχίζουν από την παιδική ηλικία να διδάσκουν και να νουθετούν, συνεχίζοντας για όλη τη ζωή. Αμέσως μόλις αρχίσει να καταλαβαίνει ένα παιδί τι του λένε, και η παραμάνα του και η μητέρα του και ο παιδαγωγός του και ο ίδιος ο πατέρας του αγωνίζονται γι αυτό το πράγμα, για το πώς δηλαδή θα βελτιωθεί το αγόρι, διδάσκοντάς το για κάθε του πράξη και για κάθε του λόγο και εξηγώντας του ότι αυτό είναι δίκαιο και το άλλο άδικο, και ότι αυτό είναι καλό και το άλλο αισχρό, και αυτό όσιο και εκείνο ανόσιο, και ότι αυτά πρέπει να τα κάνεις και αυτά να μην τα κάνεις. Κι όταν ακούει με τη θέλησή του, πάει καλά. Εάν όμως δεν υπακούει, τότε, με τις απειλές και τα χτυπήματα το "ισιώνουν", σαν δέντρο που λυγίζει και γέρνει. Κι ύστερα, όταν το στέλνουν στους δασκάλους, δίνουν εντολή να επιμεληθεί ο δάσκαλος περισσότερο την εὐκοσμία των παιδιών, παρά τα γράμματα και τη μουσική. Και οι δάσκαλοι άλλωστε γι αυτό φροντίζουν κυρίως. Και μόλις τα αγόρια μάθουν τα γράμματα και είναι σε θέση στο εξής να καταλάβουν ένα γραπτό κείμενο, όπως μέχρι τώρα καταλάβαιναν τον προφορικό λόγο, τα βάζουν, καθισμένα στα θρανία τους, να διαβάζουν δυνατά τα ποιήματα των μεγάλων ποιητών και τα αναγκάζουν να μάθουν απέξω αυτά τα έργα, στα οποία υπάρχουν πολλές συμβουλές, αλλά και αναλύσεις για τα πράγματα, και ἔπαινοι και ἐγκώμια για τους αρχαίους ήρωες, προκειμένου το αγόρι να θελήσει να τους μιμηθεί και να έχει διάθεση να γίνει παρόμοιος. [ ] Και όταν πια φύγουν αυτοί [δηλ. οι νέοι άνδρες] από τους δασκάλους, η πόλη, με τη σειρά της, τους αναγκάζει να μάθουν τους νόμους και να ζουν σύμφωνα με αυτούς, ώστε να μην ενεργούν από μόνοι τους και όπως νομίζουν οι ίδιοι [ ]. Έτσι, και η πόλη, υπογραμμίζοντας τους νόμους, αυτά τα επινοήματα των καλών, παλαιῶν νομοθετῶν, αναγκάζει και όσους ασκούν ένα αξίωμα και όσους άρχονται να συμμορφώνονται με αυτούς. Εκείνος δε ο οποίος τους παραβαίνει, υφίσταται κυρώσεις και οι κυρώσεις αυτές ονομάζονται, και σε σας εδώ [δηλ. στην Αθήνα] και σε πολλά άλλα μέρη, εὐθύνες, λες και η δικαιοσύνη ξαναβάζει [τον παραβάτη] στην ευθεία. Ενώ λοιπόν είναι τόσο μεγάλη η προσπάθεια που καταβάλλεται για την αρετή και στο ιδιωτικό και στο δημόσιο επίπεδο, εσύ Σωκράτη εκπλήττεσαι και απορείς αν η αρετή είναι διδακτή; Το εκπληκτικό όμως θα ήταν μάλλον το να μην μπορεί να διδαχθεί η αρετή». ΤΕΛΟΣ 5ΗΣ ΑΠΟ 10 ΣΕΛΙΔΕΣ
ΑΡΧΗ 6ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ Στο έργο «Πρωταγόρας» του Πλάτωνα διατυπώνονται οι απόψεις του σοφιστή για τα θέματα της παιδείας, όπως και στο όγδοο βιβλίο των «Πολιτικών» του Αριστοτέλη. Αυτές παρουσιάζουν ευδιάκριτα κοινά στοιχεία, αλλά και διαφορές. Συγκεκριμένα, τόσο ο Αριστοτέλης όσο και ο Πρωταγόρας εκτιμούν ότι η παιδεία είναι ένα ζήτημα εξαιρετικής σημασίας για την ανάπτυξη και την εδραίωση ολόκληρης της κοινωνίας. Ο Πρωταγόρας μάλιστα επισημαίνοντας την προτεραιότητα της παιδείας στην αθηναϊκή κοινωνία αναφέρει ότι οι Αθηναίοι «αρχίζουν από την παιδική ηλικία να διδάσκουν και να νουθετούν, συνεχίζοντας για όλη τη ζωή», γεγονός που φανερώνει την δια βίου ενασχόλησή τους με θέματα παιδείας και αγωγής. Την ίδια άποψη διατυπώνει και ο Αριστοτέλης, όταν τονίζει ότι τα ζητήματα της παιδείας πρέπει να ληφθούν σοβαρά υπόψη: «τίς δ ἔσται ἡ παιδεία καὶ πῶς χρὴ παιδεύεσθαι, δεῖ μὴ λανθάνειν», με την έννοια ότι είναι πρωταρχικής σημασίας θέματα για το μέλλον της πόλης. Επιπλέον και οι δυο διανοητές αναφέρονται στους στόχους και το χαρακτήρα που πρέπει να έχει η παιδεία. Ο Πρωταγόρας προσπαθεί να αναδείξει ως βασικό στόχο την καλλιέργεια και την ηθική διαπαιδαγώγηση του παιδιού, που τίθεται ως προϋπόθεση σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. Ειδικότερα, στην πρώτη βαθμίδα η οικογένεια, που είναι ο πρώτος φορέας της αγωγής, επιδίδεται στη μετάδοση βασικών αρχών ηθικής συμπεριφοράς. Στη δεύτερη βαθμίδα ο διδάσκων μεριμνά περισσότερο για την «ευκοσμία», την ευπρεπή δηλαδή συμπεριφορά των παιδιών και όχι τόσο για τη μετάδοση των γνώσεων. Τα μέσα που χρησιμοποιούνταν για αυτή τη βαθμίδα της εκπαίδευσης ήταν η διδασκαλία των ποιημάτων των μεγάλων ποιητών. Η μελέτη της ποίησης και μέσω αυτής της ζωής και της δραστηριότητας των σπουδαίων ανδρών λειτουργούσε ως πρότυπο για τους νέους εκείνους που στόχο είχαν, μιμούμενοι τους ήρωες των λογοτεχνικών κειμένων, να τους μοιάσουν. Η τρίτη βαθμίδα έχει ως στόχο τη ρύθμιση της συμπεριφοράς των πολιτών, μέσω των νόμων, ώστε να αναπτυχθούν μεταξύ τους σχέσεις συνεργασίας, αλληλεγγύης και αλληλοσεβασμού. Η γνώση δηλαδή στο εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας δεν είναι απλώς μια θεωρητική θέαση των πραγμάτων. Η παροχή της είναι ένα ολόκληρο σύστημα που στοχεύει στην καλλιέργεια του κριτικού νου του νέου ανθρώπου, ο οποίος δεν μπορεί να υπάρξει αποκομμένος από τη ζωή και τα ήθη της κοινωνίας. Μέσα σε αυτή την προσπάθεια για την επίτευξη της συμμετρίας των νέων, ο νόμος, ο οποίος εμπεριέχει όλη την κοινωνικοπολιτική εμπειρία, διασφαλίζει την ελευθερία του λόγου και της βούλησης, αποτελώντας τον πυρήνα της κοινωνικής και πολιτικής αγωγής. Για τον Αριστοτέλη όμως το ζήτημα των στόχων της παιδείας εμπεριέχει και ένα δίλημμα, θεωρώντας ότι η σύνταξη εκπαιδευτικού προγράμματος παρουσιάζει μεγάλη δυσκολία, καθώς βρίσκεται μπροστά στην ανάγκη να επιδιώξει και να προαγάγει τα έργα της αρετής από τη μια, τα χρήσιμα για τον καθημερινό βίο από την άλλη, ή απλά να ικανοποιήσει το νοησιαρχικό της χαρακτήρα. Κοινή συνισταμένη και των δύο πάντως, είναι ότι η παιδεία πρέπει να αποβλέπει στην απόκτηση της αρετής. Ο Πρωταγόρας μάλιστα επισημαίνει το στόχο αυτό ως πρωταρχικό, ενώ ο Αριστοτέλης ως έναν από τους ΤΕΛΟΣ 6ΗΣ ΑΠΟ 10 ΣΕΛΙΔΕΣ
ΑΡΧΗ 7ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ δυο εξίσου σημαντικούς - σκοπούς του εκπαιδευτικού συστήματος της εποχής του, αν και η δική του επιλογή είναι περισσότερο αυτή της ηθικοπνευματικής καλλιέργειας του ατόμου μέσω της παιδείας. Επίσης, και οι δύο θεωρούν την παιδεία ζήτημα της πολιτείας, η οποία λαμβάνει κάθε μέριμνα για την υλοποίηση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Ο Πρωταγόρας χαρακτηριστικά αναφέρει: «Και όταν πια φύγουν αυτοί [δηλ. οι νέοι άνδρες] από τους δασκάλους, η πόλη, με τη σειρά της, τους αναγκάζει να μάθουν τους νόμους και να ζουν σύμφωνα με αυτούς, ώστε να μην ενεργούν από μόνοι τους και όπως νομίζουν οι ίδιοι», ενώ ο Αριστοτέλης για το ίδιο ζήτημα αναφέρει: «ὅτι μὲν οὖν νομοθετητέον περὶ παιδείας καὶ ταύτην κοινὴν ποιητέον, φανερόν», είναι δηλαδή σαφές ότι τα θέματα της παιδείας πρέπει να ρυθμίζονται νομοθετικά. Εκτός όμως από τα σημεία σύγκλισης των απόψεων των δύο διανοητών υπάρχουν και αξιοπρόσεκτες διαφοροποιήσεις. Η πρώτη έγκειται στην έμφαση που δίνει ο Πρωταγόρας στην ιδιωτική εκπαίδευση, ενώ ο Αριστοτέλης αναφέρεται μόνο στη δημόσια παιδεία. Συγκεκριμένα, το εκπαιδευτικό σύστημα της Αθήνας, όπως παρουσιάζεται από τον Πρωταγόρα βασιζόταν στην ιδιωτική πρωτοβουλία για την παροχή μιας ολοκληρωμένης εκπαίδευσης, την οποία μόνο οι πλούσιοι Αθηναίοι γονείς είχαν τη δυνατότητα να παρέχουν στα παιδιά τους. Η Αθηναϊκή πολιτεία σε αυτή την εκπαιδευτική διαδικασία είχε καθαρά εποπτικό ρόλο. Ο Αριστοτέλης όμως, αντιτιθέμενος στην πραγματικότητα της πόλης της Αθήνας, εκφράζει απερίφραστα την άποψη ότι η παιδεία οφείλει να έχει δημόσιο χαρακτήρα και να είναι κοινή για όλους. Ο φιλόσοφος δηλαδή προηγείται της εποχής του στο θέμα της παιδείας, δίνοντας την ευθύνη για την εφαρμογή της στην πολιτεία. Η πόλη είναι ένα σύνολο πολιτών και η αρμονία της εξασφαλίζεται όταν τα μέρη της δραστηριοποιούνται αποβλέποντας σε κοινούς στόχους και έχοντας κοινό προσανατολισμό και πρόγραμμα. Η πρωτοβουλία επομένως ενός ανθρώπου ή μιας ομάδας ανθρώπων αποκομμένη από τον κοινό στόχο, δεν μπορεί παρά να κλονίσει την ισορροπία μιας πόλης. Η δεύτερη διαφοροποίησή τους έγκειται στα μέσα που χρησιμοποιούν για την πραγμάτωσή της. Για τον Πρωταγόρα δηλαδή η παιδεία μπορεί να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο για να πετύχει την ηθική καλλιέργεια του ατόμου, ακόμη και τη σκληρή τιμωρία, η οποία προκύπτει αναγκαστικά για να διασφαλίζεται η κοινωνική συνοχή και ο κάθε πολίτης να αναλαμβάνει τις «ευθύνες» του. Για τον σοφιστή ευθύνες είναι η επαναφορά στον ευθύ δρόμο, να αποδεχθεί δηλαδή ο πολίτης και τους ρυθμούς και το ηθικό πνεύμα της κοινωνίας του, και παράλληλα το άτομο να καλλιεργηθεί ηθικά και αισθητικά με τέτοιο τρόπο, ώστε να αντανακλάται η αντίστοιχη αισθητική της κοινωνίας. Ο Αριστοτέλης από την άλλη δεν αναφέρει με ποια μέσα θα οδηγηθούν οι μαθητές στην υλοποίηση των στόχων της παιδείας και πολύ περισσότερο δε γίνεται λόγος για χρήση μέσων αυταρχισμού. Επιπρόσθετα, ο Πρωταγόρας αναφέρεται στην υπάρχουσα εκπαιδευτική πραγματικότητα της εποχής του. Αντίθετα ο Αριστοτέλης προσεγγίζει την παιδεία εντελώς θεωρητικά και αναφέρεται στη σύλληψη ενός εκπαιδευτικού συστήματος που θα στοχεύει στη δημιουργία συγκροτημένων και άρτιων πολιτών μέσα στα πλαίσια της ΤΕΛΟΣ 7ΗΣ ΑΠΟ 10 ΣΕΛΙΔΕΣ
ΑΡΧΗ 8ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ πολιτείας. Ακόμη, ο Αριστοτέλης προτείνει μια μεσότητα στη γνώση, συνδέοντας άρρηκτα την ηθική με την πολιτική, τονίζοντας ότι οι στόχοι της παιδείας συσχετίζονται με το χαρακτήρα του πολιτεύματος, ενώ ο Πρωταγόρας θεωρεί δεδομένο το δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας. Μέσα λοιπόν από τις ομοιότητες και από τις διαφορές των θέσεών τους γίνεται αντιληπτή η σπουδαιότητα του θέματος της παιδείας, ενώ οι προβληματισμοί που θέτουν παρουσιάζουν πολλά κοινά σημεία με τους αντίστοιχους σημερινούς για το ρόλο που πρέπει να έχει η παιδεία σε ένα οργανωμένο και εξελιγμένο κράτος. Β4. Ποιες αρετές διέκρινε ο Πλάτωνας στον νεαρό Αριστοτέλη και ποια παρανόμια τού έδωσε; Σχολικό βιβλίο σελίδα 140 «Η επιστροφή του Πλάτωνα στην Αθήνα έγινε... αντί να πηγαίνει στο μάθημα». Β5α) Να γράψετε από ένα ομόρριζο ουσιαστικό απλό ή σύνθετο στη νέα ελληνική για τις παρακάτω λέξεις: τείνοντα, εὐθύς, εὐλόγως, διδάσκεσθαι, μετέχειν. τείνοντα: τένοντας εὐθύς: ευθύτητα εὐλόγως: ευλογία διδάσκεσθαι: συνδιδασκαλία μετέχειν: μέθεξη β) Να βρείτε την ετυμολογία των παρακάτω λέξεων: παιδεύεσθαι, ἀρετήν, διῃρημένων, τέχνην, ἄχρηστον. παιδεύεσθαι: παιδεύω < παῖς ἀρετήν: ἀραρίσκω (από τον ριζικό του τύπο «ἄρω») διῃρημένων: διὰ + αἱροῦμαι τέχνην: τίκτω ἄχρηστον: ἀ (στερητικό) + χρηστὸς < χρῶμαι (πηγή: Liddell-Scott) ΤΕΛΟΣ 8ΗΣ ΑΠΟ 10 ΣΕΛΙΔΕΣ
ΑΡΧΗ 9ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ Γ1. Να μεταφράσετε το κείμενο που σας δίνεται. Και εγώ αφού πω λίγα ακόμη σε σας, θα κατέβω από το βήμα. Πρέπει δηλαδή να φροντίζετε, άνδρες Αθηναίοι, όλοι οι νόμοι, όπως εγώ νομίζω, να είναι θεσπισμένοι με όσο το δυνατόν καλύτερο τρόπο, κατεξοχήν όμως αυτοί, μέσω των οποίων είναι δυνατόν η πόλη να είναι ή ασήμαντη ή σπουδαία. Και ποιοι είναι αυτοί; (Αυτοί είναι) και εκείνοι που αμείβουν αυτούς που πράττουν κάτι καλό και εκείνοι που τιμωρούν αυτούς που πράττουν τα αντίθετα. Γιατί αν όλοι ανεξαιρέτως, επειδή στ αλήθεια φοβούνται τις τιμωρίες που ενυπάρχουν στους νόμους, αποφύγουν να κάνουν κάτι κακό και εάν όλοι, αφού επιθυμήσουν τις δωρεές που απονέμονται για τις ευεργεσίες, προτιμήσουν να κάνουν αυτά που πρέπει (να κάνουν), τι εμποδίζει να είναι η πόλη η πιο σημαντική και όλοι να είναι ενάρετοι και κανείς να μην είναι κακός; Αυτός λοιπόν ο συγκεκριμένος νόμος του Λεπτίνη, άνδρες Αθηναίοι, όχι μόνο αδικεί γι αυτόν το λόγο, επειδή καταργώντας τις τιμητικές διακρίσεις για τις ευεργεσίες καθιστά άχρηστη την καλή διάθεση για εκείνους που επιδιώκουν τις τιμές, αλλά (αδικεί) και επειδή κληροδοτεί στην πόλη πολύ κακή φήμη για παρανομία. Γ2. Για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου να γράψετε τον τύπο που σας ζητείται: καταβήσομαι: το απαρέμφατο παρακειμένου στην ίδια φωνή: καταβεβηκέναι μεγάλην: την αιτιατική ενικού στο ουδέτερο γένος: τὸ μέγα τοῖς πράττουσι: τον ίδιο τύπο του παρακειμένου στην ίδια φωνή: τοῖς πεπραχόσι(ν) ἀληθῶς: τον ίδιο τύπο στον υπερθετικό βαθμό: ἀληθέστατα ἀποσταῖεν: το β ενικό της προστακτικής του ίδιου χρόνου: ἀπόστηθι δωρειὰς: τη δοτική ενικού : τῇ δωρειᾷ προέλοιντο: το γ ενικό της οριστικής παρατατικού στην ίδια φωνή: προῃρεῖτο μηδέν (α): τη γενική πληθυντικού στο ίδιο γένος: μηδένων βουλομένοις: το α πληθυντικό ευκτικής παθητικού αορίστου: βουληθείημεν/-θεῖμεν καταλείπει: το γ πληθυντικό οριστικής υπερσυντελίκου στη άλλη φωνή: καταλελειμμένοι ἦσαν ΤΕΛΟΣ 9ΗΣ ΑΠΟ 10 ΣΕΛΙΔΕΣ
ΑΡΧΗ 10ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ Γ3. α) Να χαρακτηριστούν συντακτικά οι παρακάτω όροι και να αναφέρετε ποιον όρο προσδιορίζουν: δι ὧν, τὴν πόλιν (το πρώτο του κειμένου), φοβούμενοι, τοῦ ποιεῖν, ἀχρεῖον, παρανομίας. δι ὧν: εμπρόθετος επιρρηματικός προσδιορισμός του μέσου στο «ἔστ εἶναι». τὴν πόλιν: υποκείμενο του τελικού απαρεμφάτου «εἶναι» (ετεροπροσωπία). φοβούμενοι: επιρρηματική αιτιολογική μετοχή, συνημμένη στο υποκείμενο του ρήματος «ἀποσταῖεν» (ἅπαντες). Λειτουργεί ως επιρρηματικός προσδιορισμός της αιτίας στο περιεχόμενο του ρήματος «ἀποσταῖεν τοῦ κακόν τι ποιεῖν». τοῦ ποιεῖν: έναρθρο (τελικό) απαρέμφατο ως αντικείμενο στο ρήμα «ἀποσταῖεν». ἀχρεῖον: κατηγορούμενο στο αντικείμενο του ρήματος καθίστησιν, «τὴν ἐπιείκειαν». παρανομίας: ετερόπτωτος ονοματικός προσδιορισμός ως γενική της αιτίας στο «δόξαν». β) «Ἔστι γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι εἶναι τὴν πόλιν»: στην παραπάνω περίοδο α) να βρείτε το ρηματικό επίθετο και την πρόταση στην οποία ανήκει, β) να επισημάνετε το είδος της σύνταξης που υπάρχει (προσωπική ή απρόσωπη) και γ) να αναλύσετε το ρηματικό επίθετο. α) ρηματικό επίθετο: σπουδαστέον Ανήκει στην κύρια πρόταση κρίσεως: Ἔστι γάρ, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, πάντας μὲν τοὺς νόμους ὑμῖν σπουδαστέον ὡς κάλλιστ ἔχειν, μάλιστα δὲ τούτους. β) Το ρηματικό επίθετο «σπουδαστέον» σχηματίζει απρόσωπη σύνταξη. γ) Μετατρέπεται σε: Δεῖ ὑμᾶς, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, σπουδάζειν πάντας τοὺς νόμους ὡς κάλλιστ ἔχειν, μάλιστα δὲ τούτους. ΤΕΛΟΣ 10ΗΣ ΑΠΟ 10 ΣΕΛΙΔΕΣ