Γεώργιος Α. Πατρώνας

Δρ. Γεώργιος Α. Πατρώνας Μουσικοπαιδαγωγός Διδάσκων Τ.Μ.Ε.Τ. Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Δημῶδες μουσικὸ κείμενο ποὺ ψάλλονταν στὴ μνήμη τῶν ἁγίων Τεσσαράκοντα στὴν ἱερὰ μονὴ Ξηροποτάμου: μιὰ καταγραφὴ τοῦ προηγουμένου Βασιλείου τοῦ Ξηροποταμηνοῦ *. Ἀνάμεσα στὰ ἄγνωστα ἐνδιαφέροντα μουσικὰ χειρόγραφα ποὺ ἦρθαν στὸ φῶς τῆς δημοσιότητας μὲ τὴν πρόσφατη ἔκδοση τοῦ Συμπληρωματικοῦ καταλόγου ἑλληνικῶν χειρογράφων τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ξηροποτάμου Ἁγίου Ὄρους (426-557) 1 εἶναι καὶ τὸ χειρόγραφο 511. Τὸ Ξηροπ. 511 εἶναι ἕνας χαρτῶος κώδικας τοῦ ἔτους 1900, μὲ πολυτελὴ στάχωση 2, 566 σελίδων (ἐκτὸς ἀπὸ τὸ παράφυλλο ἀρχῆς), διαστάσεων 255 185 χιλ., μὲ γραμμένη ἐπιφάνεια 212 140 χιλ. σὲ 12 διπλοὺς στίχους. Σύμφωνα μὲ τὴν προμετωπίδα του (σ. 1) πρόκειται γιὰ ἕνα Μαθηματάριο (σημειογραφία νέας μεθόδου): «Μαθηματάριον περιέχον τὰ μέγιστα μαθήματα τῆς τε παπαδικῆς καὶ τοῦ μαθηματαρίου. Διὰ χειρὸς τοῦ ἐλαχίστου ἱεροδιακόνου Βασιλείου Ξηροποταμηνοῦ τοῦ ἐκ τῆς νήσου Κρήτης (ἐκ Βουλισμένης Μεραμπέλλου). Ἐν τῇ κατὰ τὸν Ἄθω ἱερᾷ καὶ σεβασμίᾳ μονῇ τοῦ Ξηροποτάμου. Ἐν ἔτει σωτηρίῳ 1900 ˏαϡ» (Πίν. 1). Στὶς σσ. 3-562 περιέχεται ἡ «Ἀνθολογία πάσης τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐνιαυσίου ἀκολουθίας, μελοποιηθεῖσα παρὰ διαφόρων * ΚΥΡΙΟΤΕΡΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑ: ἀρ. = ἀριθμός ἔκδ. = ἔκδοση πίν. = πίνακας πφ. = παράφυλλο χιλ. = χιλιοστά χφ = χειρόγραφο Οἱ ὅροι χειρόγραφο καὶ κώδικας χρησιμοποιοῦνται ἀδιακρίτως. 1 Περιγραφὴ μον. Ζαχαρίας Ξηροποταμηνὸς Π. Σωτηρούδης, Κέντρο Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 2012 (στὸ ἑξῆς: Σωτηρούδης, Συμπληρωματικὸς Κατάλογος). 2 Γιὰ τὴν πολυτελὴ στάχωση μερικῶν χειρογράφων τοῦ προηγουμένου Βασιλείου, βλ. Εὐθ. Λίτσας, «Ἡ βιβλιοθήκη καὶ τὰ χειρόγραφα τῆς μονῆς Ξηροποτάμου», Κληρονομία 31 (1999) 193. 1

μουσικοδιδασκάλων παλαιῶν τε καὶ νέων». Ἕως τὴ σ. 539 τὸ χειρόγραφο ἀντιγράφει (πλήρης ἀντιστοιχία σελίδων) τὸ ἔντυπο Πανδέκτη τῆς ἱερᾶς ἐκκλησιαστικῆς ὑμνῳδίας τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, ἐκδοθεῖσα ὑπὸ Ἰωάννου λαμπαδαρίου καὶ Στεφάνου Α δομεστίκου τῆς τοῦ Χριστοῦ μεγάλης Ἐκκλησίας. Περιέχων τὰ μέγιστα μαθήματα τῆς τε παπαδικῆς καὶ τοῦ μαθηματαρίου, τόμ. 3, Πατριαρχικὸ Τυπογραφεῖο, Κωνσταντινούπολη 1851 3. Στὴ συνέχεια (σσ. 539-562) ἀκολουθοῦν «Ἕτερα νέα μαθήματα» ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν ἱερὰ μονὴ Ξηροποτάμου καὶ ἀναφέρονται στὸν τίμιο Σταυρό, τοὺς ἁγίους Τεσσαράκοντα καὶ τὸν ἅγιο Παῦλο τὸν Ξηροποταμηνό. Ἀνάμεσα σὲ αὐτὰ τὰ μαθήματα περιλαμβάνεται, στὶς σσ. 551-559, καὶ ἕνα «Μάθημα ψαλλόμενον τῇ θ Μαρτίου ἐπὶ τῇ μνήμῃ τῶν αὐτῶν ἁγίων ἐνδόξων μεγαλομαρτύρων Τεσσαράκοντα, ἐν ταύτῃ τῇ ἱερᾷ αὐτῶν καὶ σεβασμίᾳ μονῇ τοῦ Ξηροποτάμου». Πρόκειται γιὰ δημῶδες κείμενο ἕντεκα δεκαπεντασύλλαβων στίχων (πρὶν τὸν τελευταῖο στίχο μεσολαβεῖ κράτημα). Ἀγνοοῦμε τὶς συνθήκες κάτω ἀπὸ τὶς ὁποῖες τὸ δημῶδες αὐτὸ κείμενο «ψάλλονταν» σὲ ἕνα μοναστήρι, ὅπως ἐπίσης ἀγνοοῦμε καὶ τὸν ποιητή του. Τὸ σίγουρο εἶναι ὅτι περὶ τὸ 1900 πρέπει νὰ ἀκούγονταν στὴν ἱερὰ μονὴ Ξηροποτάμου, ὅπου τὸ κατέγραψε ὁ καλλιγράφος προηγούμενος Βασίλειος Ξηροποταμηνός 4, ὁ ὁποῖος γνώριζε βυζαντινὴ παρασημαντική 5. Δὲν θὰ μπορούσαμε ὡστόσο νὰ ἀποκλείσουμε καὶ τὴν μικρὴ πιθανότητα νὰ εἶναι δικό του ποίημα, ἂν καὶ δὲν ἔχουμε ἄλλες ἐνδείξεις γιὰ παρόμοιες δραστηριότητές του. Λόγῳ τοῦ ἐνδιαφέροντος ποὺ παρουσιάζει τὸ παραθέτουμε ὁλόκληρο ὡς κείμενο καὶ στὴ συνέχεια τὸ μεταγράφουμε καὶ μουσικά. Ἦχος πλ. δ. (Πίν. 2). 3 Βλ. Δ. Γκίνης Β. Μέξας, Ἑλληνικὴ Βιβλιογραφία 1800-1863, τόμ. 2, Ἀθήνα 1941, ἀρ. 5512, καὶ Γ. Ἰ. Χατζηθεοδώρου, Βιβλιογραφία τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, περίοδος Α [1820-1899], [Ψαλτικὰ Βλατάδων 1], Πατριαρχικὸ Ἵδρυμα Πατερικῶν Μελετῶν, Θεσσαλονίκη 1998, ἀρ. 59. 4 Βιογραφικά, βλ. Μ. Παπαδογιάννης, «Προηγούμενος Βασίλειος Ξηροποταμηνὸς (Μιχαὴλ Βλασάκης), ἕνας μεγάλος καλλιγράφος καὶ ἀντιγραφέας (1875-1961)», Ἀμάλθεια, τόμ. 19, τεῦχος 74-77 (1988) 52-61 Ἀ. Ἐμμ. Στιβακτάκης, Κρῆτες Ἁγιορεῖτες μοναχοί, ἔκδ. Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ἱεραπύτνης καὶ Σητείας [ἀρ. ἐκδ. 2], Ἱεράπετρα 2007, σσ. 79-81 μον. Μωυσῆς Ἁγιορείτης, Μέγα Γεροντικὸ ἐναρέτων Ἁγιορειτῶν τοῦ εἰκοστοῦ αἰῶνος, τόμ. 2 (1956-1983), ἐκδ. «Μυγδονία», Θεσσαλονίκη 2011, σσ. 647-648 Σωτηρούδης, Συμπληρωματικὸς Κατάλογος, σ. 154. 5 Βλ. Παπαδογιάννης, ὅ.π., σ. 58. 2

Τοὺς στρατιώτας τοὺς λαμπροὺς τοῦ πάντων Βασιλέως, τοὺς ἀθλητὰς τοὺς θαυμαστούς, τὸ κλέος τῶν μαρτύρων, τὰ ἄνθη τὰ τερπνότατα καὶ κατηγλαϊσμένα, τὰ ῥόδα τὰ μυρίπνοα, τὴν βρύσιν τῶν θαυμάτων, τὴν καλλονὴν τῶν ἀθλητῶν πάντων καὶ κορωνίδα, 5 τὴν δόξαν καὶ τὸ καύχημα χριστιανῶν ἁπάντων μάρτυρας Τεσσαράκοντα ὑμνήσωμεν συμφώνως καὶ μακαρίσωμεν αὐτοὺς ὡς πρεσβευτὰς τοῦ Λόγου. Πρεσβεύουσιν ὑπὲρ ἡμῶν ἀπαύστως τῷ Δεσπότῃ καὶ Βασιλεῖ τῶν οὐρανῶν δοῦναι πταισμάτων λύσιν 10 καὶ φωτισμὸν καὶ ἱλασμὸν ψυχῶν τε καὶ σωμάτων. Τὰ ὑπόλοιπα «Ἕτερα νέα μαθήματα» ἀναλυτικά 6 : (σσ. 539-548) «Τὸ παρόν, εἰς τὸν τίμιον Σταυρόν Ἰωάννου Κουκουζέλους». Ἦχος δ. Ἀρχὴ Ἐν φωναῖς ἀλαλάξωμεν, ἐν ᾠδαῖς μεγαλύνωμεν τὸν Σταυρὸν τὸν τίμιον ἀσπαζόμενοι (α στιχηρὸ προσόμοιο τῶν αἴνων τῆς γ Κυριακῆς τῶν νηστειῶν, μὲ μικρὲς φραστικὲς διαφορὲς στὸ χειρόγραφο ἀκολουθεῖ κράτημα καὶ πάλι ἡ ἀκροτελεύτια φράση «τοὺς εὐσεβῶς προσκυνοῦντας»). Καλοφωνικὸς εἱρμὸς μὲ κράτημα. (σσ. 548-551) «Τῇ θ Μαρτίου, τῶν ἁγίων ἐνδόξων μεγαλομαρτύρων Τεσσαράκοντα. Δόξα τῶν ἀποστίχων». Ἦχος β. Ἀρχὴ Ἀληθείας κρατῆρα ἐξ οἰκείων αἱμάτων 7. (σσ. 560-562) «Καλοφωνικὸς εἱρμὸς εἰς τὸν ὅσιον πατέρα ἡμῶν Παῦλον τὸν Ξηροποταμηνόν». Ἦχος πλ. δ. Ἀρχὴ Παῦλος ὁ δύω μονῶν κτίτωρ, Γεωργίου καὶ τῆς Ξηροποτάμου 8. Ἀκολουθεῖ κράτημα καὶ κατόπιν οἱ στίχοι: Παντάναξ Ἰησοῦ μου, εἰρήνευσον τὸν κόσμον, πρεσβείαις τῆς μητρός σου Παρθένου παντανάσσης καὶ πάντων τῶν 6 Βλ. Σωτηρούδης, Συμπληρωματικὸς Κατάλογος, σσ. 164-165. 7 Βλ. χφφ Ξηροπ. 543. 4, 547. 2. 8 Βλ. Ἀκολουθία ᾀσματικὴ καὶ ἐγκώμιον τῶν ὁσίων καὶ θεοφόρων Πατέρων ἡμῶν τῶν ἐν τῷ ὄρει τοῦ Ἄθω διαλαμψάντων, συγγραφέντα ὑπὸ Νικοδήμου Ἁγιορείτου, ἔκδ. Γεωργίου Μελισταγοῦς, Ἑρμούπολη 1847, σ. 42. 3

ἁγίων σου. Ἀκολουθεῖ (σσ. 563-565) «Πίναξ τῶν περιεχομένων». Τὰ ὑπόλοιπα κωδικολογικὰ στοιχεῖα ἀναλυτικά 9 : ΓΡΑΦΗ: Γραφέας ὁ ἱεροδιάκονος Βασίλειος Ξηροποταμηνὸς (βλ. προμετωπίδα), ὁ μετέπειτα προηγούμενος Βασίλειος. Σὲ ὅλες τὶς σελίδες ἡ λέξη ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ ὡς κεφαλάρι. ΥΛΗ: Χαρτὶ κατριγέ, σὲ ἐλαφρῶς καφὲ ἀπόχρωση. Μελάνη μαύρη. Ἀπουσία ἐρυθρογραφίας. TETPΑΔΙΑ: 70 4 (σ. 560), 2 (σ. 564), 2 (σσ. 565-566+πφ. α : πφ. α ). Ἀρίθμηση δυαδίων (1-71) στὴν κάτω ἄκρη τοῦ recto τοῦ πρώτου φύλλου ἀπὸ τὸν γραφέα, μὲ μαύρη μελάνη. Ἀρίθμηση σελίδων (1-562) μὲ μαύρη μελάνη, ἀπὸ τὸν γραφέα (οἱ σσ. 563-565 ἀπὸ σύγχρονο χέρι, μὲ μπλὲ στυλό). Ἄγραφες οἱ σσ. 2 καὶ 566 (δὲν φέρει ἀριθμὸ) καὶ τὸ πφ. α. ΣΤΑΧΩΣΗ: Χαρτόνι ἐπενδυμένο μὲ μπλὲ δέρμα, νεωτερικοῦ τύπου. Ἴδια διακόσμηση καὶ στὰ δύο ἐξώφυλλα: ὀρθογώνιο πλαίσιο μὲ φυτικὸ διάκοσμο περιμετρικὰ περικλείει δύο ἄλλα πλαίσια, ἕνα διπλῆς χάραξης καὶ ἕνα μονῆς. Στὶς γωνίες τοῦ ἐσωτερικοῦ πλαισίου φυτικὰ μοτίβα. Στὸ κέντρο τῶν ἐξωφύλλων σφραγίδες: α) σταυρός, β) μικρὸ ὀρθογώνιο πλαίσιο τριπλῆς χάραξης μὲ γεωμετρικὰ σχήματα. Στὴ ράχη ἐτικέτα στὸ ἐπάνω μέρος μὲ τοὺς ἀρ. 31 (μπλὲ στυλὸ) καὶ 442 (κόκκινο στυλό), φυτικὸς διάκοσμος καὶ οἱ ἐπιγραφὲς (χρυσοτυπία): ΜΑΘΗΜΑΤΑΡΙΟΝ (ἐπάνω μέρος) καὶ Β(ασίλειος) Ι(εροδιάκονος) Ξ(ηροποταμηνὸς) (κάτω μέρος). Δύο διαφορετικὲς ἐτικέτες μὲ τοὺς ἴδιους ἀριθμοὺς καὶ στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ ἐξωφύλλου ἀρχῆς. KAT.: Πολὺ καλή. 9 Βλ. Σωτηρούδης, Συμπληρωματικὸς Κατάλογος, σσ. 165-166. 4

Μουσική µεταγραφή του κειµένου: Ἦχος Νη Του ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ους στρα α α α α α α α α α α του ους στρα α τι ι ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω στρα τι ω ω ω τα α α α α α ας του ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου χου ου ου ου χου ου ου ου ου ου του ου ου ου ου ους λα α α α α α α α α α α α α α α α α α α α α του ους λα αµ πρου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ο ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου 5

του ους λαµ πρου ου ου ου ου ου ους του ου πα α α α α α α α α α α α α α α α α α α α α πα α αν τω ω ω ω ων Βα α α α α α α α σι ι ι λε ε ε ε ε ε χε ε ε ε ε ε ε ε Βα σι λε ε ε ε ω ω ω ω ω ω ω ω ως του ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου χου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ους α α α α α α α α α χα α α α α α α α χα α α θλη η η τους α α θλη η τα ας του ου ου ου ου ου ου ους θα α α α α α α α α αυ µα α α α α α α α α α α α α α α α α τους θα αυ 6

µα α α στου ου ους το ο κλε ε ε ε ε ε χε ε ε το κλε ε ε ε ε ε ος τω ω ω ω ων µα αρ τυ υ υ υ υ υ υ υ υ υ υ υ υ υ υ υ υ των µαρ τυ υ ρω ω ω νω ω ω ων τα α Α α α α α α α α α α αν θη η η η η τα α Α α α α α α αν θη η η η η τα α α α τε ερ πνο ο ο ο ο τα τα τερ πνο ο ο τα τα α α α α α α α και αι αι αι αι αι αι αι αι αι κα α τη η η γλα ι ι σµε κα τη γλα ι ι σµε ε ε ε ε ε να α τα α α ρο ο ο ο ο ο ο τα α ρο ο ο ο δα α α α α α α α α α τα α µυ υ ρι ι ι ι ι ι ι ι ι ι 7

ι ι ι ι ι ι ι χι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι τα α µυ υ ρι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι τα α µυ υ ρι ι ι ι ι ι ι πνο ο ο ο ο ο τα µυ υ ρι ι ι ι ι πνο ο α α τη η η η η η η η η η η η η η η η η ην βρυ υ υ υ υ υ υ σι ι ι ι ιν τω ω ω ω ω ω ω ων θα α α α α α α α α τω ων θα αυ µα α α α α τω ω ω ων τη η η η ην κα αλ λο ο ο ο ο ο ο ο ο την καλ λο ο ο νη η η η η η η η ε ε ε η η η η η η η η 8

η την κα αλ λο ο ο νη η η η η η η η η η ην τω ω ω ω ων Α α α α α α θλη η η η η η η των α θλη η τω ω ω ω ω ω ω ων πα α α α α α α α α α α α α α α α α α α α α α τω ων και αι αι αι αι αι αι αι κο ο ο ο ρω ω νι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι κο ρω νι ι ι ι ι ι ι δα α α α α α α τη η η η η η η η η η η τη ην δο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο χο ο την δο ο ο ο ο ξα α α α αν και αι αι αι αι το ο κα α α α α α α α α α α α α α α α α α α αυ χη η η η 9

η και το κα α α α α α α αυ χη η η µα α α α α α α α α α α Χρι ι στι α α νω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ων α πα α α α α αν παν τω ω ω ω ω ω ω ων Μα α α α α α α α α α α α α αρ τυ υ υ υ υ υ υ υ υ Μα α αρ τυ υ υ ρα ας Τε εσ σα α ρα α α α α α α α α α α α κο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο τα α υ υ υ υ µνη η η η η η η η η η η η σω ω ω υ µνη σω ω µε ε ε ε ε συ υµ φω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω νω ω ω συµ φω ω ω ω ω ω νω ως και αι αι αι µα α α α 10

α α α α α α α µα κα ρι σω ω µεν α αυ του ου ου ου ου ου ου ου ου ου ους ω ω ω ω ω ω ω ω ως πρε ε ε ε ε σβε ε ε ε πρε σβε ευ τα α α α α α α α α α α του ου Λο ο ο ο ο ο του λο ο ο ο γου πρε ε ε ε σβε ε ε ε ευ ου ου ου ου ου ου ου ου σιν υ υ πε ε ε ε υ περ η η µω ω ω ω ω ω ω ων α α α α α α α α α πα α αυ στω ω ω ω ω ως τω ω ω ω ω ω ω Δε ε ε ε ε σπο ο ο ο ο ο ο ο ο ο ο τη η και αι Βα α α α σι ι λει ει ει ει ει ει ει τω ω ω ω ω ων ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου ου 11

τω ω ω ων ου ου ρα α νω ω ω ω ω ω ω ων δου ου ου ου ου ου ου ου ναι αι αι σι αι αι πται αι σµα α α α α α α α α α α α τω ω ω ω ων λυ υ υ υ υ υ υ υ υ υ υ λυ υ υ υ υ υ σι ι ι ιν τι ι ι τι ι τι ι ι τι ι τι ι τι ι τι ι ι τι ι ι τι ι τι ι ι τι ι ι ι τι ι τι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι ι τι ι τι ι ι ι ι τι ι ι τι ι ι τι ι ι ι ι τι ι ι ι ι τι ι ι ι τι ι τε ε ε τε τε ε ρι ρε ρε ε ρε ρε ε ρε ε ρι ρεµ τε ε ρι ρε ε ε εµ τε ρι ρε ρε ε ρε ρι ρε 12

ρε ε ρε ε ρι ρεµ τε ε ε ρι ρε εµ τε ρι ρε ρε ε ρε ρι ρι ρι ρεµ τε ρε ε ρε ρε ρε εµ τε ρι ρρεµ ρι ρρεµ ρι ρρεµ ε ε ρι ρε εµ τε ε ρι ρε εµ τε ρρεµ τε ε ρι ρεµ τε ρι ρε ρε ε ρε ε ε ρεµ τε ε ε ρου ου ου ου ου τε ε ρι ρε ρε ε ρεµ τε ε ρρε ε ε ρι ρε εµ τε ε ε ρι ρι ρε ρε ε ε ρι ρε εµ τε ρε ρου ου ου ου ου ου τε εµ τε ρι ρι ρι ρεµ ρε ρρε ρι ρι ρι ρεµ ε ρρε ε ρι ρε ε εµ τε ε ρι ρε ρι ι ρε ρου ου ου τε ρε ρου ου τε εµ ε ρι ρι ρε ρι ρι ρε ρι ι ρρε ε ρι ρε εµ τε ρι ρε ρε ε ρεµ και αι αι αι αι φω ω ω ω ω τι ι σµο ο ο ο ο ο ο ον και 13

αι αι αι αι αι αι αι αι ι ι ι ι ι ι και αι ι λα α σµο ο ο ο ο ο ο χο ο ο ο ο ο ο ον ψυ χω ω ω ω ω ω ω ων τε ε ε ε ε ε και αι αι αι αι αι αι σω ω ω ω ω ω ω ω µα α και σω µα α α α α α τω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ω ων Δρ. Γεώργιος Α. Πατρώνας 14