ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Ενότητα 9: Η σχέση μεταξύ νόμου και ελευθερίας Παρούσης Μιχαήλ Τμήμα Φιλοσοφίας 1
Σκοποί ενότητας 1. Διττός χαρακτήρας Συντάγματος 2. Διάκριση θεσμού-κανόνα 3. Η σχέση λόγου - πνεύματος με την αίσθηση της ανθρώπινης ελευθερίας 4. Η σχέση μεταξύ νόμου και ελευθερίας 1. Θεσμός Πολλές φορές ξέρουμε ότι υπάρχει ένας θεσμός χωρίς να γνωρίζουμε το περιεχόμενό του. Ξέρουμε ότι το Σύνταγμα είναι ένα νομικό κείμενο με ρυθμίσεις. Είναι ένας θεσμός που ισχύει σαν μια κατάσταση, σαν ένα πλέγμα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. 2. Θεσμός οικογένειας Η οικογένεια επίσης είναι ένας θεσμός και ένα πλέγμα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Στην οικογένεια έχουμε διάφορες ρυθμίσεις των σχέσεων. Η εξουσία εκεί, εκείνος που ρύθμιζε τα πάντα, ήταν ο πατέρας (patria potestas). Εκείνος αποφάσιζε για τα πάντα που αφορούσαν τα παιδιά του. Μέσα στην οικογένεια, λοιπόν, έχουμε μοντέλα ρύθμισης των σχέσεων, όπως η πατρική εξουσία παλιά. Ενώ παλιά ήταν η εξουσία το πρόβλημα, τώρα το πρόβλημα της οικογενείας σε σχέση με τα παιδιά τουλάχιστον δεν ονομάζεται επιβολή εξουσίας αλλά καθήκον μέριμνας. Τώρα έχουν οι γονείς την υποχρέωση της μέριμνας. Και επειδή τις αποφάσεις τις παίρνουν και οι δύο γονείς, τη λέμε γονική μέριμνα. Μέσα στο θεσμό παρεμβαίνουν νομικοί κανόνες ώστε να ξέρει πώς και τι οφείλει να έχει την εκάστοτε ρύθμιση. 2
3.Θεσμός ιδιοκτησίας Και εδώ ξέρουμε ότι μπορείς να έχεις κάτι δικό σου. Με ποιο τρόπο θα διαχειριστεί και θα διαθέσει κάποιος την ιδιοκτησία του είναι κάτι που το ρυθμίζει η νομοθεσία κάθε χώρας. 4. Ρύθμιση Το δίκαιο προκύπτει διότι θέλουμε να ρυθμίζουμε. Οφείλω και μπορώ να δώσω μία κατεύθυνση σε κάτι. Η ρύθμιση είναι μια επιλογή σε σχέση με δικαιώματα και υποχρεώσεις. 5. Τι ρυθμίσεις υπάρχουν σε σχέση με αυτό που ζούμε καθημερινά; 1η μορφή ρύθμισης Μια πρώτη ρύθμιση είναι οι κανονισμοί ενός παιχνιδιού. Το παιχνίδι είναι διασκέδαση αλλά υπάρχουν και οι κανόνες διεξαγωγής του. Τα παιχνίδια είναι σύνολα σύνθετων κανόνων και μέσα από αυτά τα παιδιά μαθαίνουν να ακολουθούν κανόνες. Στην ουσία το παιχνίδι είναι μία μορφή κοινωνικοποίησης γιατί μας δίνει την αίσθηση του κανονισμού. Ενώ όλοι γνωρίζουμε τους κανόνες του παιχνιδιού, διαφωνούμε για την ερμηνεία τους. Και στα παιχνίδια έχουμε τρία επίπεδα: 1) Πραγματικά περιστατικά 2) Κανόνες 2α) επιλογή του εφαρμοστέου κανόνα 3)Υπαγωγή πραγματικού περιστατικού στον κανόνα Αυτοί είναι οι βασικοί κανόνες ενός παιχνιδιού που ανάγονται στη βασική έννοια της ρύθμισης. 3
2η μορφή ρύθμισης Δεύτερη μορφή ρύθμισης είναι οι κοινωνικές συνήθειες και έθιμα. Κοινωνικές συνήθειες είναι ένα σύστημα κανονισμού συμπεριφοράς, το οποίο στηρίζεται σε κοινωνικές συμβάσεις. 3η μορφή ρύθμισης Είναι η νομοθεσία, όπου εδώ μιλάμε για κανόνες δικαίου. Οι κανόνες δικαίου εκφράζουν αυτό που γενικώς λέμε κανονιστικότητα, η οποία διαφέρει κατά περιεχόμενο από την κανονικότητα. 6. Σφαίρες στην κατανόηση του κόσμου Στην κατανόηση του κόσμου υπάρχουν δύο διαφορετικές σφαίρες. Υπάρχει η σφαίρα της φύσης και η σφαίρα του πνεύματος. Αυτές τις δύο σφαίρες προσπαθούμε να τις φέρουμε κοντά μέσα από αυτό που λέμε αντίληψη των πραγμάτων. Σφαίρα της φύσης είναι η σφαίρα του νόμου και η σφαίρα του πνεύματος είναι η σφαίρα της ελευθερίας. Αυτό μπορεί να ακούγεται ωραία αλλά είναι εντελώς λάθος. Γιατί; Επειδή υπάρχει διαφορά κανονιστικότητας και κανονικότητας, μπορούμε να δούμε τι σημαίνει φύση σε σχέση με το νόμο και τι σημαίνει πνεύμα σε σχέση με την ελευθερία. Η σφαίρα της φύσης είναι η σφαίρα του νόμου. Έχουμε μία μεταφορά που προκύπτει από τη φύση ως μία κανονικότητα. Πρέπει να δούμε αν η φύση είναι κανονικότητα και ο νόμος κανονιστικότητα. 7. Κανονικότητα Σημαίνει κάτι να επαναλαμβάνεται με μία συγκεκριμένη αλληλουχία γεγονότων, την οποία βάζουμε με το πνεύμα μας σε μια σειρά. Στηρίζεται σε μια αιτιακή αλυσίδα, η οποία έχει ένα αίτιο και ένα αιτιατό και η σχέση μεταξύ αιτίου-αποτελέσματος είναι αυτή που εξετάζουμε στις φυσικές επιστήμες. Η επιστήμη ανέλαβε την εξήγηση του κόσμου μέσα από τον φυσικό νόμο. Οι φυσικοί νόμοι είναι μια θαυμάσια μεταφορά του λόγου. Οι φυσικοί νόμοι είναι αυτοί που οδηγούν τη σκέψη που συνδέει τη φύση με το νόμο στη χρήση του νόμου. Άρα, οι φυσικοί νόμοι είναι φυσικές ισορροπίες ή αλληλουχίες αιτίων και αποτελεσμάτων αλλά δεν έχουν καμία σχέση με αυτό που ονομάσαμε ρύθμιση μιας κατάστασης. 4
Γι' αυτό λοιπόν οι φυσικοί νόμοι είναι η απόλυτη έκφραση μιας κανονικότητας. Κανονικό είναι αυτό που έχει την τάση να επαναλαμβάνεται μέσα από τις εμπειρίες και την παρατήρηση. Από την κανονικότητα προέκυψε το φυσικό δίκαιο. Έτσι, ο όρος φυσικό δίκαιο ανάγεται σε κανονικότητες. Τί είναι κανονικότητα και το θεωρούμε φυσικό δίκαιο; Κανονικότητα είναι το να θάβουμε τους νεκρούς με όλες τις τιμές. Αν ανάγουμε την κανονικότητα σε μια θεϊκή βούληση, τότε έχουμε ένα θεμέλιο για το φυσικό δίκαιο, το οποίο ανάγεται στη θεϊκή βούληση. Αιτιακή αλυσίδα αποτελούν και όλες οι ανάγκες του ανθρώπου.η πείνα, δίψα και όλες οι γενετήσιες ορμές, είναι περιπτώσεις μιας υπαγωγής του ανθρώπου σε αιτιακές αλυσίδες. Έτσι, λοιπόν, ο άνθρωπος αυτοαντιλαμβάνεται τον εαυτό του μέσα από τη ζωϊκή του φύση, με τη διαφορά ότι ο άνθρωπος, σε σχέση με τα ζώα, έχει τη δυνατότητα να παρεμβαίνει σε αυτή την αλυσίδα, σε αυτές τις φυσικές αναγκαιότητες. Μέσα από το πνεύμα του μπορεί να απελευθερωθεί από την κανονικότητα. Το πνεύμα το συνδέουμε με την ελευθερία από τις αναγκαιότητες της ύλης. 8. Ηθική σφαίρα Η ηθική σφαίρα είτε πραγματοποιείται μέσα από τον ενάρετο βίο είτε μέσα από την τήρηση των ηθικών καθηκόντων. Τα ηθικά καθήκοντα έχουν τη μορφή απαγόρευσης, επιβολής και τη μορφή να σου επιτρέπουν να πράξεις. Η εκπλήρωση των ηθικών καθηκόντων έχει σκοπό όταν γίνεται από ελεύθερη προαίρεση και εξαιτίας εξωτερικών αναγκαιοτήτων. 9.Η σχέση του νόμου, ως θετικός νόμος, με την ελευθερία Ελεύθερος είναι κάποιος όταν μπορεί να πράττει ότι βούλεται. Εκεί που υπάρχει απόλυτη ελευθερία είναι το να σκέφτομαι ότι θέλω. Άρα, υπάρχει μια συσχέτιση μεταξύ της ανθρώπινης θέλησης, μεταξύ της συσχέτισης της θέλησης με το σχηματισμό της βούλησης και μέσω του σχηματισμού της βούλησης φτάνουμε στην πράξη με ελεύθερο περιεχόμενο. Περιορισμοί υπάρχουν στην εξωτερίκευση της σκέψης. Υπάρχουν θέσεις της ελευθερίας όπου το να κάνω ότι θέλω δεν είναι έκφραση ελευθερίας αλλά ένα είδος ανελευθερίας. 5
10. Αυτονομία στον ανθρώπινο νόμο Αυτονομία είναι εκείνη η κατάσταση στην οποία κανείς είναι κύριος του εαυτού του και υπόλογος στη συνείδησή του αλλά η βούλησή του δεν είναι ανεξέλεγκτη, υπόκειται σε ένα κριτικό έλεγχο, τον οποίο είναι σημαντικό να τον κάνει ο καθένας από εμάς μόνος του. Η πραγμάτωση της ηθικής αυτονομίας θα φέρει την απόλυτη ελευθερία λέει ο Kant. 11. Δίκαιο 1) Ως σύνολο κανόνων που είναι θεσμός. 2) Ως σύνολο ρυθμίσεων που είναι η ουσία και το περιεχόμενό του, χωρίς να ξέρουμε αν ανταποκρίνεται σε αρχές δικαιοσύνη. Για να υπάρχει ρύθμιση πρέπει να υπάρχουν διυποκειμενικές σχέσεις. Το δίκαιο έχει ορθό περιεχόμενο όταν δεν παραβιάζει την αρχή της ισότητας και της ελευθερίας, οι οποίες εκφράζονται μέσω της αξιοπρέπειας. Ο λόγος ύπαρξης του δικαίου είναι η συμβίωση. Το δίκαιο έχει 3 μορφές έκφρασης: 1) επιβάλλεται, 2) επιτρέπεται, 3) απαγορεύεται. Η ελευθερία στο δίκαιο έγκειται στο να μην περιορίζουν οι άλλοι το δικαίωμα που έχουμε να απολαμβάνουμε τα αγαθά. Το δίκαιο σαν σκοπό έχει να εξασφαλίσει την ελευθερία του ανθρώπου, ασχολείται με προβλήματα. 6
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Πατρών, Παρούσης Μιχαήλ 2015. «Φιλοσοφία του Δικαίου. Η σχέση μεταξύ νόμου και ελευθερίας.». Έκδοση: 1.0. Πάτρα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: https://eclass.upatras.gr/courses/phil1918/ Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί. 7
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Πατρών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 8