«Καστοριά-Γράμμος : περιβάλλον-ιστορία-πολιτισμός» Βιωματική μάθηση στα πλαίσια πολιτιστικού προγράμματος Γράμμος, μια λέξη που λέει πολλά στις προηγούμενες γενιές, στους παπούδες και τους γονείς μας, στις κόρες και τους γιους όσων βρέθηκαν σ αυτό το πεδίο αγώνων και συγκρούσεων του πρόσφατου παρελθόντος. Από τον ελληνοϊταλικό πόλεμο και την Αντίσταση ως τον τραγικό εμφύλιο ο Γράμμος αποτυπώνει το παρελθόν και εγγράφεται στη συλλογική μνήμη ως το βουνό με την αμφίβολη τιμή να αποτελεί το πεδίο του πρώτου θερμού επεισοδίου της μεταπολεμικής πλανητικής μάχης του Ψυχρού Πολέμου. Δυτικός Γράμμος, ένα λιβάδι στα 1450 μέτρα υψόμετρο και γύρω γύρω ο πανέμορφος ορεινός όγκος με τις ξακουστές βουνοκορφές της Άνω και Κάτω Αρρένας, του Σμόλικα και της Αετομηλίτσας, αποτελεί σήμερα πεδίο ανακάλυψης και απόλαυσης ενός
πλούσιου οικοσυστήματος που βρίσκεται ανάμεσα σε χαράδρες και πλαγιές και όπου ο φυσιολάτρης αλλά, και, ιστορικά ευαίσθητος επισκέπτης, συναντά λίμνες και πηγές και νιώθει ότι μπορεί να είναι στο επίκεντρο της ματιάς ενός ζαρκαδιού ή.. μιας αρκούδας. Το Πάρκο Εθνικής Συμφιλίωσης με την ιστορική του έκθεση αποσκοπεί στη συμφιλίωση με το δραματικό ιστορικό μας παρελθόν μέσα από μια διαδικασία αυτογνωσίας, με σκοπό την περαιτέρω ανάπτυξη του κοινοβουλευτισμού και της δημοκρατίας στη χώρα μας, ενώ με την περιβαλλοντική του έκθεση αναδεικνύει την πλούσια ποικιλότητα της χλωρίδας και της πανίδας της περιοχής με τα σπάνιας ομορφιάς είδη δέντρων, φυτών, πουλιών,ερπετών και ζώων.
Στο Απόζαρι, στη βόρεια όχθη της λίμνης της Καστοριάς, που την χτυπάει ο βοριάς από το Βίτσι, οι καστανιές ανθοφορούν 15 μέρες πιο αργά από το Ντολτσό, τη νότια όχθη της λίμνης, λόγω καιρού. Από το Απόζαρι, λοιπόν,που δεν το προτιμούσαν για περιοχή κατοικίας παρά μόνο από ζόρι, όσοι ζορίζονταν οικονομικά, οι φτωχότεροι, που πρώτοι, όμως, άρχισαν να μεταναστεύουν προς την αυτοκρατορία της Αυστρίας και έτσι να συσσωρεύουν πλούτο, οι πιο τυχεροί απ αυτούς, και να επιστρέφουν στην πατρίδα τους με χρήμα και με αέρα ευρωπαϊκό, παίρναμε αρχικά την παραλίμνια διαδρομή και στρίβοντας μετά αριστερά, στο σημείο όπου διατηρείται ένα μέρος του Ιουστινιάνειου τείχους, διασχίζοντας την παλιά πόλη, κατεβαίναμε
στο Ντολτσό, την κοσμοπολίτικη πλευρά της λίμνης με το ηπιότερο κλίμα, που προσφέρεται για ντόλτσε βίτα, όπου απολαμβάναμε τη βόλτα και το φαγητό. Η σιωπηλή πόλη κοντά στη λίμνη με τις 70 και πλέον βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες, το κάστρο της και την εκτός κάστρου περιοχή, όπου ζούσαν χριστιανοί, μουσουλμάνοι και εβραίοι/ ράφτες, χρυσοχόοι, σαμαροποιοί και γουναράδες, ένα ζωντανό μουσείο σήμερα, απέπνεε για τους κατοίκους της αίσθηση πόλης θαλασσινής, με τους Άη Νικόλες και τα καράβια της. Στις συνοικίες της, που μερικές διατηρούν τις ίδιες θέσεις και ονομασίες από τον 16 ο αιώνα έως σήμερα, ξαφνιάζει το πλήθος των εκκλησιών. Βυζαντινές τρίκλιτες ή κυρίως μονόχωρες και πολυάριθμοι ναοί της τουρκοκρατίας με τις μικρές διαστάσεις, τη φτωχική εξωτερική διακόσμηση και, κυρίως, με την τάση ενσωμάτωσης στο υπόλοιπο κτιριακό περιβάλλον της πόλης. Συχνά αποτελούν συνέχειες των σπιτιών, σχεδόν ιδιωτικούς χώρους, ταυτισμένους με τους καστοριανούς άρχοντες, με των οποίων τα ονόματα είναι γνωστές ως τις μέρες μας ( Άγ. Νικόλαος Τζώτζα, Αγ. Νικόλαος Κασνίτζη). Άλλες οφείλουν την ίδρυσή τους στη χορηγία επωνύμων αρχόντων, άλλες χτίζονται για να τιμήσουν τον άγιο προστάτη της πόλης ή μιας οικογένειας ή ακόμη
και μιας συντεχνίας, ενώ άλλες οφείλονται στην ευλάβεια των ξενιτεμένων χριστιανών της. Οι περισσότερες από τις βυζαντινές εκκλησίες έχουν φροντισμένη εξωτερική τοιχοποιία που κατασκευάστηκε με πλίνθους, πέτρες και κεραμοπλαστική διακόσμηση που είναι σαν κέντημα, γι αυτό και οι βυζαντινοί την ονόμαζαν ύφανση. Αντίθετα, οι εκκλησίες της τουρκοκρατίας είναι ταπεινές και ασήμαντες στην εξωτερική τους εμφάνιση. Ωστόσο όλες μαζί συνθέτουν ένα μοναδικό σύνολο τέχνης και πολιτισμού, που καλύπτει την περίοδο από τον 9 ο έως τον 19 ο αιώνα, χωρίς διακοπή. Η ποιότητα των τοιχογραφιών μαρτυρά όχι μόνο το οικονομικό επίπεδο των κτητόρων αλλά και τη σχέση τους με κύκλους και εργαστήρια καλλιτεχνών υψηλού πολιτισμικού επιπέδου που μετακινούνταν σ όλα τα Βαλκάνια. Οι παλιότερες τοιχογραφίες των ναών της Καστοριάς χρονολογούνται στον 9 ο με 10 ο αιώνα.
Η Καστοριά από το 17ο αιώνα άρχισε να αναπτύσσει σημαντικά τη βιοτεχνία και το εμπόριο και να συναλλάσσεται όχι μόνο με τα σημαντικά εμπορικά κέντρα της Αυτοκρατορίας, την Κων/πολη και τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες αλλά και με τη Βιέννη και άλλες πόλεις της Αυστριακής Αυτοκρατορίας. Οι Καστοριανοί, όπως και άλλοι Μακεδόνες, είχαν ενεργή συμμετοχή στα εμπορικά δίκτυα που ακολουθούσαν τους δρόμους των καραβανιών της Βαλκανικής χερσονήσου προς την κεντρική Ευρώπη και είχαν σημαντικές παροικίες στο Μπράσοβο, τη Βιέννη, την Τεργέστη, ακόμα και στη Βενετία. Η ευημερία και η μεγάλη ποικιλία εμπορευμάτων αναδύουν το άρωμά τους στα δύο σπουδαία αρχοντικά που διατηρήθηκαν, το αρχοντικό Νεράντζη-Αϊβάζη και το αρχοντικό Εμμανουήλ. Στο πρώτο στεγάζεται, σήμερα, το λαογραφικό μουσείο όπου ζωντανεύει σ όλο της το εύρος η καθημερινή ζωή των καστοριανών εμπόρων και βιοτεχνών. Η κάτοψη του σπιτιού είναι διαμορφωμένη σε σχήμα Π, χωρίς τις συνήθεις προεξοχές ("σαχνισιά") ενώ το σπίτι έχει ισόγειο, μεσοπάτωμα και όροφο. Στο μεσοπάτωμα βρίσκεται το λεγόμενο "εργαστήρι της γούνας" που έχει ζωγραφισμένη την οροφή ενώ στον όροφο, στους τοίχους του "καλού οντά", απεικονίζεται η Βενετία. Στο ισόγειο του αρχοντικού βρίσκονται το ζυμωτήριο, το κελάρι των τροφίμων και η αποθήκη των κρασιών.
Στο δεύτερο αρχοντικό στεγάζεται το ενδυματολογικό μουσείο, όπου μπορεί να θαυμάσει κανείς την εξαιρετική ποιότητα των χρωμάτων και των υφασμάτων με τα οποία κατασκευάζονταν οι ευφάνταστες ενδυμασίες της εποχής ή να συγκινηθεί μαθαίνοντας ότι το αρχοντικό αυτό ήταν το σπίτι των δύο νέων αδελφώνσυνεργατών του Ρήγα στη Βιέννη, του Ιωάννη και του Παναγιώτη Εμμανουήλ, που συνελήφθηκαν και θανατώθηκαν μαζί του.
Το όμορφο βουνό αποτελεί πλέον σημείο αναφοράς χιλιάδων επισκεπτών. Έχει αποκτήσει βασικές υποδομές, φιλοξενεί ένα γνωστό μουσικό και κατασκηνωτικό φεστιβάλ του ελληνικού καλοκαιριού, το River Party στο Νεστόριο, και προσελκύει ιστορικό και φυσιολατρικό τουρισμό από διάφορα μέρη του κόσμου.
Το πρόγραμμα σχεδίασαν και υλοποίησαν οι καθηγήτριες Ελένη Νινίκα και Κατερίνα Αθανασίου