TÉÔËÏÓ ÂÉÂËÉÏÕ: Η Έµµα και οι Έγκελ ÓÕÃÃÑÁÖÅÁÓ: Σταυρούλα Κάτσου-Καντάνη ÅÉÊÏÍÏÃÑÁÖÇÓÇ: ιονύσης Καραβίας ÅÐÉÌÅËÅÉÁ ÄÉÏÑÈÙÓÇ ÊÅÉÌÅÍÏÕ: Άννα Μαράντη ÇËÅÊÔÑÏÍÉÊÇ ÓÅËÉÄÏÐÏÉÇÓÇ: Ελένη Σταυροπούλου EÊÔÕÐÙÓÇ: Σταµάτιος Κοτσάτος & ΣΙΑ Ο.Ε. ÂÉÂËÉÏÄÅÓÉÁ: Κωνσταντίνα Παναγιώτου & ΣΙΑ Ο.Ε. Σταυρούλα Κάτσου-Καντάνη, 2009 EÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ ÏÃÉÏÓ Á.Å., ÁèÞíá 2009 Ðñþôç Ýêäïóç: Μάρτιος 2009, 2.000 αντίτυπα ÉSBN 978-960-453-516-3 Ôõðþèçêå óå áñôß åëåýèåñï çìéêþí ïõóéþí ëùñßïõ êáé öéëéêü ðñïò ôï ðåñéâüëëïí. To ðáñüí Ýñãï ðíåõìáôéêþò éäéïêôçóßáò ðñïóôáôåýåôáé êáôü ôéò äéáôüîåéò ôïõ Åëëçíéêïý Íüìïõ (Í. 2121/1993 üðùò Ý åé ôñïðïðïéçèåß êáé éó ýåé óþìåñá) êáé ôéò äéåèíåßò óõìâüóåéò ðåñß ðíåõìáôéêþò éäéïêôçóßáò. Áðáãïñåýåôáé áðïëýôùò ç Üíåõ ãñáðôþò Üäåéáò ôïõ åêäüôç êáôü ïðïéïäþðïôå ôñüðï Þ ìýóï áíôéãñáöþ, öùôïáíáôýðùóç êáé åí ãýíåé áíáðáñáãùãþ, åêìßóèùóç Þ äáíåéóìüò, ìåôüöñáóç, äéáóêåõþ, áíáìåôüäïóç óôï êïéíü óå ïðïéáäþðïôå ìïñöþ (çëåêôñïíéêþ, ìç áíéêþ Þ Üëëç) êáé ç åí ãýíåé åêìåôüëëåõóç ôïõ óõíüëïõ Þ ìýñïõò ôïõ Ýñãïõ. ÅÊÄÏÓÅÉÓ ØÕ ÏÃÉÏÓ Á.Å. PSICHOGIOS PUBLICATIONS S.A. äñá: ÔáôïÀïõ 121 Head office: 121, Tatoiou Str. 144 52 Ìåôáìüñöùóç 144 52 Metamorfossi, Greece Âéâëéïðùëåßï: Ìáõñïìé Üëç 1 Bookstore: 1, Mavromichali Str. 106 79 ÁèÞíá 106 79 Áthens, Greece Ôçë.: 2102804800 Tel.: 2102804800 Telefax: 2102819550 Telefax: 2102819550 www.psichogios.gr www.psichogios.gr e-mail: info@psichogios.gr e-mail: info@psichogios.gr
ÅéêïíïãñÜöçóç: ιονύσης Καραβίας ΠΡΩΤΗ ΕΚ ΟΣΗ
Η ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΚΑΤΣΟΥ-ΚΑΝΤΑΝΗ γεννήθηκε στην Καλαµάτα όπου και τελείωσε το λύκειο. Σπούδασε στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστηµίου Αθηνών και εργάζεται στο Γυµνάσιο Αγίου Κωνσταντίνου Αγρινίου. Είναι έγγαµη και µητέρα τεσσάρων παιδιών. Ποιήµατα και πεζά της έχουν δηµοσιευτεί στον περιοδικό Τύπο. Έχει τιµηθεί µε δύο πανελλήνια βραβεία σε ποιητικούς διαγωνισµούς. Το 2005, το βιβλίο της ΣΩΣΤΕ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΜΑΣ, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ, τιµήθηκε από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά µε το Βραβείο Παιδικού-Εφηβικού Μυθιστορήµατος µε Θέµα τον Πολιτισµό, που αθλοθέτησε η UNESCO Αµαρουσίου. Το 2006, η παιδική ποιητική συλλογή της ΣΤΟΥ ΦΕΓΓΑ- ΡΙΟΥ ΤΟ ΠΕΤΟ τιµήθηκε από τη Γ.Λ.Σ. µε το Βραβείο Ποίησης για Παιδιά. Το 2007, το ΤΟ ΑΣΤΕΡΑΚΙ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ απέσπασε τον Έπαινο της Γ.Λ.Σ. στην κατηγορία «Παραµύθι για παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας». Τον Απρίλιο του 2008, βραβεύτηκε από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου για το έµπρακτο ενδιαφέρον της και τις αποτελεσµατικές δραστηριότητές της ως προς την προώθηση της νεανικής λογοτεχνίας. Έχει εκδοθεί ακό- µη το βιβλίο της Ο ΟΙΠΟΡΟΙ ΤΟΥ ΘΕΟΥ, ενώ ετοιµάζεται το ΠΑΣΧΑ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ. Από τις Εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ κυκλοφορούν επίσης τα βιβλία της Η ΠΡΑΣΙΝΟΣΚΟΥΦΙΤΣΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΛΑΤΑΚΙ, Ο ΤΟΝΙ ΚΑΙ ΟΙ ΤΟΝΟΙ και Η ΠΡΑΣΙΝΟ- ΣΚΟΥΦΙΤΣΑ ΚΑΙ ΤΟ ΦΛΕΓΟΜΕΝΟ ΑΣΟΣ.
Στα παιδιά που, παίζοντας ανυποψίαστα στην ακρογιαλιά, έχασαν τη ζωή τους από το φονικό τσουνάµι που έπληξε στις 26 εκεµβρίου 2004 τις ακτές της Ινδονησίας.
Περιεχόμενα Έµµα και Έγκελ... 11 Έγκελ, κύριε Σωκράτη!... 16 Τις δύσκολες ώρες... 26 Αγώνας για τη ζωή... 39 Η ζωή συνεχίζεται... 45 Φόβος, τέλος!... 56 Γλωσσάρι... 64 Εργασίες... 69 Πηγές... 79
Έμμα και Έγκελ Ο Έγκελ είναι ένα χαριτωµένο σκυλάκι. «Έγκελ» είναι το χα δευτικό του. Το κανονικό του όνοµα δυσκολεύτηκε να το µάθει η Έµµα, που ήταν πέντε χρόνων όταν το απόκτησε. Όλα έγιναν τόσο ξαφνικά, χωρίς να το περιµένει. Άλλωστε, δεν ήταν αυτή που του έδωσε το όνοµα. Κι εδώ που τα λέµε, τόσο παράξενο που είναι, πώς να µη δυσκολευτεί; Τώρα η Έµµα είναι στην τετάρτη δηµοτικού. Το έφτασε µέχρι τη µέση το δηµοτικό 11
κι έχουν γίνει αχώριστοι µε τον Έγκελ. Όλοι τη ρωτούν για το παράξενο όνοµα, µα αυτή τους αφήνει να παιδεύονται, τους βάζει να µαντεύουν, να µαντεύουν και να µην µπορούν να το βρουν. Αυτή τη λένε Έµµα. Τη βάφτισαν Εµµανουέλα για να τιµήσουν και να θυµούνται τη γιαγιά. Όµως, όταν ήταν µικρή, έβρισκε πιο εύκολο το Έµµα κι έτσι της έµεινε. Τον αδελφό της, το Θανασάκη, τον λένε έτσι, γιατί αυτό ήταν το όνοµα του παππού. Το Έγκελ όµως από πού βγαίνει; Μήπως από το δικό του παππού πήρε και ο Έγκελ το όνοµά του; Ο καινούριος τους γείτονας, ο κύριος Σωκράτης, αυτός που γυρίζει µε τα πακέτα τις εφηµερίδες και τα βιβλία κάθε µεσηµέρι, αυτός που η µαµά αποκαλεί «φιλόσοφο», όταν έµαθε το όνοµα του σκύλου πήγε να τη διορθώσει: Έγελ! της είπε. Έγελ! είναι το σωστό. εν υπάρχει Έγκελ. Ο Έγελος ήταν µεγάλος Γερµανός φιλόσοφος. 12
Όµως η Έµµα επιµένει: Έγκελ, κύριε Σωκράτη! Σας το είπα πολλές φορές. Το όνοµά του είναι Έγκελ. Τι να καθίσει να του εξηγήσει; Οι µεγάλοι δεν καταλαβαίνουν πάντα. Να την η Έµµα! Παίζει στο καθιστικό µε τον Έγκελ κι εκείνος άλλο που δε θέλει. Κουνά την ουρά του χαρούµενος, ύστερα λυγίζει τα µπροστινά του πόδια, ακουµπά το κεφάλι του στο πάτωµα και περιµένει παιχνίδια και χάδια. Μα τώρα το µυαλό της Έµµας τρέχει αλλού. Καθώς έπαιζαν µε το µπαλάκι κι ο Έγκελ το έπιανε µε τη µουσούδα του και της το έφερνε πίσω, το άλµπουµ µε τις φωτογραφίες έπεσε κάτω κι έµεινε ανοιχτό µπρος στα πόδια της. Σηκώθηκε να το µαζέψει αλλά οι φωτογραφίες τη µαγνήτισαν και την έφεραν χρόνια πίσω. Τότε που, τόσο ξαφνικά, απόκτησε τον Έγκελ, τότε που, χωρίς πολλή σκέψη, του έδωσαν το παράξενο όνο- µά του. 13
Έγκελ, κάθισε εδώ να σου δείξω! έβαλε µε λαχτάρα µια φωνή στο σκυλί, που την κοιτούσε κοκαλωµένο, δείχνοντάς του το πάτωµα µπρος στα πόδια της. Ο Έγκελ, που είναι ένα µικρόσωµο γερ- µανικό µπασέ, κάθισε ήσυχος. Ξέρει πως η αφεντικίνα του τον αγαπά, αλλά πρέπει και να την υπακούει. Έτσι όπως έχει καθίσει κάτω κι έχει ακου- µπήσει το κεφάλι στο πάτωµα, η µυτερή του µουσούδα φαίνεται ακόµη πιο µυτερή. Τα κοντά του ποδαράκια έχουν εξαφανιστεί και το µακρουλό του σώµα φαίνεται ακόµη πιο µακρύ. Στο ανθρακί του τρίχωµα, που είναι στιλπνό και λείο, ξεπετιούνται δυο-τρία µικρά κεραµιδιά µπαλώµατα πάνω από τα µάτια, κοντά στη µουσούδα. Το ζωηρό του βλέµµα φανερώνει ταυτόχρονα πονηριά και γλύκα. Γαβ, γαβ, γαβ! παίρνει το λόγο ο Έγκελ. Ήσυχα! του φωνάζει η Έµµα. Γαβ, γαβ, γαβ! επαναλαµβάνει εκείνος. Τι τρέχει; ρωτά η µητέρα της Έµµας. 14
Τίποτα, µαµά. Του δείχνω το άλµπουµ µε τις φωτογραφίες, γι αυτό γαβγίζει. Η Έµµα ξεφυλλίζει το άλµπουµ. Πάντα της άρεσε να χαζεύει φωτογραφίες, να θυµάται τα παλιά, να ξαναζεί το παρελθόν. εν είναι τόσο µεγάλη, τετάρτη δηµοτικού πηγαίνει, µα της αρέσει να ταξιδεύει στο χτες. Κάθεται κάτω, στη µοκέτα, δίπλα στον αγαπηµένο της φίλο. Παίρνει το άλµπουµ απ την αρχή κι ανοίγει την πρώτη σελίδα. Ο Έγκελ θέλει να χώσει τη µουσούδα του µέσα, να δει τις φωτογραφίες. Ήσυχα, Έγκελ! τον µαλώνει πάλι. Ήσυχα, Έγκελ! φωνάζει και η µαµά. Τώρα σταµάτησε το γάβγισµα. Η Έµµα ξεφυλλίζει το άλµπουµ που δεν έχει µόνο φωτογραφίες, αλλά και αποκόµµατα εφηµερίδων που δείχνουν µισογκρεµισµένα κτίρια. Ο Έγκελ κοιτάζει, κουνώντας πέρα-δώθε την ουρά του, και η Έµµα τού εξηγεί πως πρόκειται να του θυµίσει µια παλιά αλλά αληθινή ιστορία. 15
Έγκελ, κύριε Σωκράτη! Καλαµάτα, Σεισµός 13ης Σεπτεµβρίου 1986, διαβάζει η Έµµα. Τα γράµµατα είναι του µπαµπά της. Το άλ- µπουµ περιέχει φωτογραφίες και αποκόµ- µατα εφηµερίδων, τα οποία ο µπαµπάς της µάζευε όλη εκείνη τη δύσκολη περίοδο του σεισµού. Φωτογράφιζε τους ανθρώπους και την πόλη. Ήθελε να θυµάται! Αυτά είναι ντοκουµέντα! είχε ακούσει τη µητέρα της να του λέει. Ναι, είναι αληθινά ντοκουµέντα, είχε 16
συµφωνήσει ο πατέρας και τα είχε φυλάξει. Η Έµµα θυµάται πολύ καλά τα γεγονότα. εν είναι εύκολο να τα ξεχάσει. Ήταν ξαφνικό το χτύπηµα του σεισµού κι άλλαξε τόσο τη ζωή τους! Τότε πήγαινε στο νηπιαγωγείο, ήταν πέντε χρόνων. Αυτό το άλµπουµ δεν έχει µέσα τις πιο ευχάριστες φωτογραφίες, µα απόψε αποφάσισε να το ξεφυλλίσει. Περνά γρήγορα την πρώτη σελίδα. Θέλει να πάει πιο κάτω. Βιάζεται να θυµηθεί πώς ήταν η ίδια, ο αδελφός της, οι γονείς τους, ο Έγκελ. Πώς ήταν η ζωή τους στις σκηνές. Γυρίζει σελίδα. Να τη µε τη µαµά, το Θανάση και τον Έγκελ έξω από τη σκηνή τους. Σεπτέµβρης ήταν όταν έγινε το κακό, µόνο δυο µέρες είχαν πάει σχολείο. Σάββατο βράδυ 13 Σεπτεµβρίου, παραµονή της γιορτής του Σταυρού, έγινε εκείνος ο φοβερός σεισµός που παραλίγο να τους αφανίσει. Η γιαγιά έλεγε πως ήταν σηµαδιακή µέρα. Πως ο Σταυρός του Χριστού βοήθησε να µη σκοτωθούν. Από τότε τιµά ιδιαίτερα εκείνη 17
τη µέρα, πηγαίνοντας στην εκκλησία για να ευχαριστήσει τον Θεό. Η Έµµα έχει τόσα να θυµηθεί! Τα µάτια της κοιτούν τη φωτογραφία, που τους δείχνει έξω από τη σκηνή, µα το µυαλό της ταξιδεύει αλλού. Θυµάται εκείνες τις στιγµές που έµοιαζαν µε ολόκληρες ώρες. Ήταν µέσα στο σπίτι όταν άρχισε να τρέ- µει η γη. Περίµεναν ότι θα σταµατήσει, αλλά, αντί για κάτι τέτοιο, ο σεισµός δυνάµωνε. Πετάχτηκαν απ τα καθίσµατά τους. Τα παιδιά τρύπωσαν κάτω από το τραπέζι της κουζίνας. Οι γονείς τους αποµακρύνθηκαν από την τζαµαρία και προφυλάχτηκαν δίπλα από το δοκάρι που περνούσε πάνω από την πόρτα του δωµατίου. Όταν η γη σταµάτησε να τρέµει, ο πατέρας έκλεισε το γενικό διακόπτη του ηλεκτρικού ρεύµατος, το διακόπτη του γκαζιού και του νερού, για να µη γίνει κάποια διαρροή ή βρα- 18
χυκύκλωµα. Πήραν κάτι πρόχειρο να ρίξουν πάνω τους και κατέβηκαν από το σπίτι µέσα στο σκοτάδι, ανάµεσα σε πεσµένους σοβάδες και τούβλα. Οι άνθρωποι έτρεχαν στους δρόµους βιαστικοί και φοβισµένοι. Τότε, µέσα σε κάτι χαλάσµατα, άκουσαν ένα πνιχτό γρύλισµα πόνου. Σταµάτησαν. Ερεύνησαν γύρω. εν ακουγόταν τίποτα. Περίµεναν µέσα στο σκοτάδι που ήδη είχε πέσει. Το γρύλισµα ξανάρθε πνιχτό, ασθενικό, παραπονιάρικο. Κάτι χαρχάλευε κάτω από ένα µεγάλο τσίγκο. Κάποιο σκυλί! είπε ο πατέρας. Κρίµα το καηµενούλι! πετάχτηκε ο Θανασάκης. Μπαµπά, ελευθέρωσέ το, να το πάρου- µε µαζί µας! πρότεινε η Έµµα. Ο πατέρας µε προσεχτικές κινήσεις σήκωσε ένα µεγάλο µαδέρι, ανασήκωσε τον τσίγκο που ήταν πεσµένος πάνω από κάτι πέτρες κι ελευθέρωσε το σκυλάκι που γάβγιζε φοβισµένο. Έκανε να τους φύγει, µα εκεί- 19
νος το πήρε στην αγκαλιά του και προσπάθησε να το ηρεµήσει χα δεύοντάς το. Έτρε- µε ολόκληρο. Η καρδιά του χτυπούσε δυνατά κι είχε ένα τραύµα στη ράχη του. Ένα πανέµορφο µπασέ! φώναξε ενθουσιασµένος ο Θανασάκης, που είχε αγάπη στα σκυλιά ράτσας και αναγνώρισε αµέσως τη ράτσα του µέσα στο µισοσκόταδο που έπεφτε σιγά σιγά. Μπαµπά, να το πάρουµε µαζί µας! παρακάλεσε πάλι η Έµµα. Κούνησε το κεφάλι ο πατέρας, δείχνοντας ότι συµφωνεί. Η µητέρα µε χαρτοµάντιλα και νερό, που είχε πρόχειρα µαζί της, άρχισε να του καθαρίζει την πληγή. Ο κόσµος πήγαινε κι ερχόταν τροµαγµένος. Ακούγονταν σειρήνες από ασθενοφόρα και πυροσβεστικές. Πεσµένοι τοίχοι, µπαλκόνια και πλακωµένα από ερείπια αυτοκίνητα! Μπαµπά, το βρήκα, θα το φωνάζουµε Εγκέλαδο! πρότεινε ο Θανασάκης. Εγκέλαδο δεν έλεγαν οι αρχαίοι το σεισµό; Αφού 20
το βρήκαµε την ώρα του σεισµού, θα το φωνάζουµε Εγκέλαδο! Ναι! συµφώνησε η µαµά, πρωτότυπο όνοµα! Μας έχει πει η κυρία στην Ιστορία γι αυτόν, συνέχισε ο Θανασάκης. Οι αρχαίοι πίστευαν πως ο Εγκέλαδος ήταν αρχηγός των Γιγάντων Ουφ! Μην αρχίζεις τέτοια ώρα τη µυθολογία, τον διέκοψε ο πατέρας. Η µητέρα, όµως, που ήθελε να αποσπάσει την προσοχή τους από το τροµακτικό γεγονός του σεισµού, τον παρότρυνε να συνεχίσει, ρωτώντας τον τι ακόµη θυµάται από τη µυθολογία για τον Εγκέλαδο. Η Θεά Αθηνά, συνέχισε ο Θανασάκης, σε µια µάχη που έγινε µε τους Γίγαντες, τον φυλάκισε κάτω από το ηφαίστειο της Ιταλίας, την Αίτνα. Αυτός, προσπαθώντας να ελευθερωθεί, ταρακουνούσε τη γη και προκαλούσε σεισµούς. Έτσι οι αρχαίοι Έλληνες ονόµασαν το σεισµό Εγκέλαδο. 22
Άλλωστε η λέξη Εγκέλαδος προέρχεται από τις λέξεις «εν» και «κέλαδος». «Κέλαδος» στην αρχαία ελληνική γλώσσα σηµαίνει δυνατός θόρυβος, πάταγος, είπε η µητέρα, που, προσπαθώντας να κρύψει την αγωνία της για τις δύσκολες ώρες που περνούσαν, θύµιζε κινητό λεξικό. Της άρεσε η αρχαία γλώσσα και ήθελε να δώσει µια διαφορετική διάσταση στο σεισµό, ώστε τα παιδιά να ξεφύγουν από το φόβο τους. ηλαδή σηµαίνει τελικά το εσωτερικό κελάηδηµα, το θόρυβο της γης, που προέρχεται από σεισµό, συµπλήρωσε. Να µας ζήσει ο Έγκλαδος! φώναξε η Έµµα, ενώ η γη άρχισε και πάλι να τρέµει από ένα µετασεισµό, που ευτυχώς σταµάτησε γρήγορα, βγάζοντάς τους από τη µυθολογία. Όχι Έγκλαδος, Εγκέλαδος, τη διόρθωσε ο αδελφός της, προσπαθώντας να δείξει ότι δε συµβαίνει τίποτα. Πώς το είπες; Έγκλεδος; ξαναρώτησε 23
η Έµµα, που ήταν µικρή και δε γνώριζε τη λέξη. Όσες φορές κι αν τη διόρθωσαν, πάντα έλεγε λάθος το όνοµα. Έτσι το έκοψαν, το έκαναν Έγκελ. Ο Έγκελ του Εγκέλαδου και της Έµµας, αφού αυτή πρότεινε να τον πάρουν µαζί τους, κι από τότε έγιναν αχώριστοι. Ο Θανασάκης ήταν ο ονοµατοθέτης, αυτός που έδωσε το όνοµα, ενώ η Έµµα ήταν η αφεντικίνα. Γι αυτό, όταν ο κύριος Σωκράτης επέµενε στην Έµµα πως το σωστό όνοµα είναι Έγελ, από τον ονοµαστό φιλόσοφο, η Έµµα διαφωνούσε. Έγκελ, κύριε Σωκράτη! Μην επιµένετε. Σας το είπα πολλές φορές. Έγκελ, αφού τον βρήκαµε την ώρα του σεισµού, του Εγκέλαδου. 24