Εργασία των μαθητών και μαθητριών της ΣΤ τάξης του 1ου Δημοτικού Σχολείου Πλατυκάμπου στο μάθημα των Θρησκευτικών Σχολικό Έτος: 2008-2009

Εργασία των μαθητών και μαθητριών της ΣΤ τάξης του 1ου Δημοτικού Σχολείου Πλατυκάμπου στο μάθημα των Θρησκευτικών Σχολικό Έτος: 2008-2009 Υπεύθυνος εκπαιδευτικός: Μπαμπαλιούτας Δημήτρης 1

ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ Εργασία των μαθητών της ΣΤ τάξης του 1ου Δημοτικού Σχολείου Πλατυκάμπου στο μάθημα των Θρησκευτικών. Σχολικό Έτος 2008-2009 Υπεύθυνος Εκπαιδευτικός: Μπαμπαλιούτας Δημήτρης Περιεχόμενα 1. Αρχιτεκτονική και Θρησκεία. (Σοκόλ, Βίκυ, Χριστίνα και Δημήτρης Δ.) 2. Λογοτεχνία και Θρησκεία. (Σταυρούλα, Βασίλης και Μαριαλένα) 3. Έθιμα και Θρησκεία. (Ανθή, Μαρίνα, Αριάδνη και Δημήτρης Χ.) 4. Τέχνες και Θρησκεία. (Εύα, Βάσω και Νίκος) 5. Αγιογραφία. (Οδυσσέας, Βασίλης Ξ.) 2

1. Αρχιτεκτονική και Θρησκεία Γράφουν: Σοκόλ, Βίκυ, Χριστίνα και Δημήτρης Δ. Οι άνθρωποι από την αρχή της Ιστορίας πίστευαν σε διάφορους θεούς. Δηλαδή είχαν Θρησκεία. Έτσι, για να τιμήσουν και να λατρέψουν τους Θεούς, έφτιαχναν μεγαλόπρεπα κτίρια, τους Ναούς. Μερικοί σπουδαίοι ναοί είναι οι παρακάτω: Ο ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ Είναι το μεγαλύτερο και επισημότερο οικοδόμημα της Ακρόπολης. Οι εργασίες για το χτίσιμο του μαρμάρινου αυτού του ναού άρχισαν το 447 π.χ. κάτω από την διεύθυνση των αρχιτεκτόνων Ικτίνου και Καλλικράτη. Ο ναός τελείωσε το 438 και αφιερώθηκε στη θεά Αθηνά. Είναι ναός δωρικού ρυθμού, περίπτερος με 8 κίονες [κολώνες] στις στενές και 17 στις μακρές πλευρές. Οι κίονες έχουν ύψους 10,5 μέτρα και πάνω σε αυτούς στηρίζονται ο θριγκός, οι μετόπες, τα τρίγλυφα, τα γείσα και τα αετώματα. Ο σηκός ήταν χτισμένος ολόκληρος με μαρμάρινες πέτρες σε οριζόντιες σειρές και στην κάθε στενή πλευρά είχε από 6 δωρικούς κίονες, που το χώριζαν σε 2 μέρη, τον κυρίως ναό και τον οπισθόδομο. Η ζωφόρος στους τοίχους του σηκού είχε παραστάσεις από την πομπή των Παναθηναίων. Ο κυρίως ναός στο εσωτερικό του χωριζόταν σε 3 μέρη κι αυτό γινόταν με 2 κάθετες δωρικές κιονοστοιχίες. Το μεσαίο από τα τρία μέρη ήταν το πλατύτερο και σ αυτό ήταν στημένο, πάνω σε βάθρο, το χρυσελεφάντινο άγαλμα της παρθένου Αθηνάς, που ο Φειδίας είχε ολοκληρώσει και τοποθετήσει το 338 μ.χ. Οι 92 μετόπες εσωτερικά ήταν ανάγλυφες και παρίσταναν μυθολογικά θέματα, όπως Γιγαντομαχίες, Αμαζονομαχίες, Κενταυρομαχίες και επεισόδια από την άλωση της Τροίας. Τα αετώματα είχαν διακοσμηθεί με ολόγλυφες παραστάσεις. Το ανατολικό παριστάνε τη γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία. Γύρω είναι παρόντες όλοι οι θεοί, ενώ από την αριστερή γωνιά ανατέλλει το άρμα του Ηλίου και από δεξιά δύει το άρμα της Σελήνης. Το δυτικό αέτωμα ιστορούσε την φιλονικία ανάμεσα στην Αθηνά και τον Ποσειδώνα για την κυριαρχία της πόλης. Γενικά είναι ένας ναός τόσο με ιστορική σημασία όσο και με αρχιτεκτονική. 3

Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ Ονομαστός βυζαντινός ναός της Κωνσταντινούπολης και ένα θαύμα αρχιτεκτονικής. Χτίστηκε από το 532 έως το 537 μ. Χ., όταν αυτοκράτορας στο Βυζάντιο ήταν ο Ιουστινιανός, από τους πιο σημαντικούς αυτοκράτορες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, ο οποίος επέκτεινε τα σύνορα της αυτοκρατορίας όσο ποτέ κανείς άλλος μετά απ αυτόν. Ο ναός μετά την άλωση [29 Μαΐου 1453 μ. Χ.] μετατράπηκε σε τζαμί από τον αρχηγό των Οθωμανών Τούρκων, Μωάμεθ τον Πορθητή, και σήμερα είναι μουσείο. Είναι ένα από τα λαμπερότερα αρχιτεκτονικά επιτεύγματα του χριστιανισμού και η οικοδόμησή του, σύμφωνα με μια παράδοση, στοίχισε 320.000 λίτρα χρυσάφι. Ο κύριος ναός έχει μήκος 77μ., πλάτος 71μ. και ύψος με τον τρούλο 54 μ.. Η εσωτερική επιφάνεια έχει εμβαδόν 7.000 τ. μ., χωρητικότητα 23.000 ατόμων, ενώ ο τρούλος του υποστηρίζεται από 2 μεγάλα ημιθόλια. Στη βάση του, κυκλικά, υπάρχουν 40 παράθυρα, ενώ ολόκληρος ο ναός έχει 180. Ο ναός χρωστά τη φήμη του όχι μόνο στην αρχιτεκτονική αλλά και στην εσωτερική του διακόσμηση, με τις πολύχρωμες, μαρμάρινες κολώνες, τις πολύχρωμες επίσης μαρμάρινες πλάκες που καλύπτουν τους τοίχους και το δάπεδο και ακόμα περισσότερο στα περίφημα ψηφιδωτά του, που μετά από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, καλύφθηκαν με σοβά από τους Τούρκους. Στα νεότερα χρόνια όμως, γίνονται συστηματικές εργασίες για την αποκατάστασή του. Μετά την άλωση χάθηκαν αναρίθμητα κειμήλια από χρυσάφι, ασήμι και πολύτιμες πέτρες που υπήρχαν εκεί. Ενδεικτική άλλωστε της μεγαλοπρέπειας 4

και της πολυτέλειας του ναού είναι και η ιστορική φράση του Ιουστινιανού: «Νενίκηκά σε Σολομών», δηλαδή «Σε νίκησα Σολομώντα», που αναφώνησε στα εγκαίνιά του. ΤΟ ΦΕΤΙΧΙΕ ΤΖΑΜΙ Βρίσκεται στα Γιάννενα, στη νοτιοδυτική πλευρά του κάστρου του Ιτς Καλέ. Ο εσωτερικός χώρος του τζαμιού χωρίζεται σε 2 κυρίως μέρη, στα πρόστοα, που κατέληγαν στις μαρμάρινες κολώνες και στην κεντρική αίθουσα του τεμένους. Στο διάδρομο, που οδηγεί στην κεντρική αίθουσα, δεξιά και αριστερά υπάρχουν τρύπες, στις οποίες οι πιστοί τοποθετούσαν τα παπούτσια τους πριν μπουν στο χώρο προσευχής. Ακριβώς επάνω από την πύλη του τεμένους υπάρχουν σε αραβική γραφή φράσεις, όπως: «Ένας είναι ο Αλλάχ και προφήτης αυτού o Μωάμεθ» και η ημερομηνία που χτίστηκε το τζαμί, 1618. Η κεντρική αίθουσα του τεμένους ήταν στρωμένη με κόκκινο χαλί και οι πιστοί προσεύχονταν στρωμένοι προς το ιερό τους. Το Μιχράμπ [ιερό] με τον πολύχρωμο αυθεντικό διάκοσμό του βρίσκεται απέναντι από την κεντρική πύλη και είναι στραμμένο ΝΑ., προς την Μέκκα, που είναι ο ιερός τόπος προσκύνησης των Μωαμεθανών. Δίπλα βρίσκεται το Μιμπάρ [άμβωνας], όπου ο Ουλεμάς ανέβαινε μέχρι το έβδομο σκαλοπάτι, διάβαζε αποσπάσματα από το κοράνι. Ανέβαινε δε μέχρι το έβδομο, διότι λέγεται ότι έφτανε στον έβδομο ουρανό. Μόνο ο Μωάμεθ μπορούσε να φτάσει στο τελευταίο. Ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει την αρχιτεκτονική του τεμένους, παρατηρώντας τον τρούλο με τα ημιτόνια. Στον τρούλο υπάρχουν αποσπάσματα από το Κοράνι σε αραβική γραφή. Τα καντήλια, τα οποία κρέμονται δεν έχουν καμιά θρησκευτική σημασία, απλώς χρησίμευαν για λόγους διακόσμησης και για το φωτισμό του χώρου. Στη γωνιά απέναντι από το Μιμπάρ, βρίσκεται μια μικρή πόρτα, η οποία οδηγεί στο Μιναρέ. Ο καλλίφωνος Μουσουλμάνος, ο Μουεζίνης, ανέβαινε τουλάχιστο 5 φορές την ημέρα τα 75 σκαλοπάτια του και καλούσε τους πιστούς να σταματήσουν τις δουλειές τους και να κάνουν την καθιερωμένη προσευχή τους. Η ίδια πόρτα οδηγεί στην Ντίκα, έναν μικρό ξύλινο εξώστη, που προορίζονταν για τις γυναίκες. Τα αντικείμενα που φιλοξενεί το μουσείο έχουν χωριστεί ανάλογα με την προέλευσή τους, σε εβραϊκά, ελληνικά και τουρκικά. Όλα προέρχονται από δωρεές σπουδαίων οικογενειών των Ιωαννίνων. Στο ελληνικό τμήμα φιλοξενούνται συλλογές οικιακών σκευών από πορσελάνη, χρυσό, ασήμι και άλλα μέταλλα τοπικής τέχνης. Υπάρχουν επίσης κοσμήματα και τοπικές ενδυμασίες, όπλα εποχής 18ου, 19ου και 20ου αιώνα, ενδυμασίες από τις περιοχές Ιωαννίνων και Ηπεί- 5

ρου. Στο εβραϊκό τμήμα εκτίθενται τελετουργικά υφάσματα, η εβραϊκή γυναικεία φορεσιά και εβραϊκά προικοσύμφωνα. Στο τουρκικό τμήμα, που είναι στον κύριο ναό, εκτίθενται ανατολίτικα υφάσματα 16ου, 17ου, 18ου αιώνα, έπιπλα από ξύλο και ελεφαντόδοντο εποχής Αλή Πασά, μπρούτζινα αντικείμενα οικιακής χρήσης, κασέλες και σοφράδες, καθώς και μια εξαιρετική συλλογή από μουσουλμανικά και άλλα ιερατικά βιβλία. Όλα τα εκθέματα του Μουσείου χαρακτηρίζουν μια εποχή, στην οποία συνυπήρχαν στην πόλη των Ιωαννίνων ειρηνικά τρεις κοινότητες: Η ελληνική, η τουρκική και η εβραϊκή. 2. Λογοτεχνία και Θρησκεία Γράφουν: Σταυρούλα, Βασίλης και Μαριαλένα Η λογοτεχνία, από την εποχή που εμφανίστηκε ως τέχνη, πέρασε από πολλά στάδια εξέλιξης. Αναπτύχθηκε αρχικά η θρησκευτική λογοτεχνία. Αυτό οφείλεται στο ότι στην πρωτόγονη εποχή καθώς και στην αρχαϊκή, η θρησκεία ήταν το θεμέλιο της κοινωνίας. Ο άνθρωπος, αγνοώντας τις αιτίες ύπαρξής του και μην μπορώντας να εξηγήσει τα διάφορα φυσικά φαινόμενα της ζωής και του θανάτου, στρέφεται σε κάποια ανώτερη δύναμη, που μ' αυτή νιώθει την ανάγκη να επικοινωνήσει, να την υμνήσει και να τη λατρέψει. Κυριαρχούν γι' αυτό, σ' αυτό το στάδιο, οι ύμνοι κι οι τελετουργικές εκδηλώσεις. Οι πρώτες αλλαγές, σε σημαντικό βαθμό, έρχονται στην αρχαία Ελλάδα. Σ' αυτήν την εποχή που το ανθρώπινο πνεύμα δημιουργεί πλατιά ενδιαφέροντα που βγαίνουν από τα θρησκευτικά πλαίσια. Η λογοτεχνία και οι τέχνες γενικά αρχίζουν να εκφράζουν κι άλλες ανάγκες του ατόμου. Οι διανοητές των χρόνων αυτών γίνονται οι εκφραστές των κοινωνικοπολιτικών καταστάσεων που επικρατούν. Έτσι λοιπόν δημιουργείται η αρχαία λυρική, επική και δραματική ποίηση, με κυριότερους εκπροσώπους τους: Όμηρο, Ησίοδο, Τυρταίο, Σόλωνα, Αλκαίο, Σαπφώ, Σιμωνίδη, Αισχύλο, Σοφοκλή, Ευριπίδη, Αριστοφάνη κλπ. Εδώ πρέπει να πούμε ότι το πρώτο είδος λογοτεχνίας που αναπτύχθηκε ήταν ο έμμετρος λόγος. Κι αυτό, γιατί ο πεζός λόγος απαιτεί περισσότερη πνευματική άνοδο, είναι πολυπλοκότερος κι ο ανθρώπινος νους δεν κατόρθωσε να τον χρησιμοποιήσει πολύ εύκολα. Ταυτόχρονα, η ανακάλυψη του κατεργασμένου δέρματος σαν ύλης για γράψιμο, έδωσε τη δυνατότητα ανετότερης και πλουσιότερης δημιουργίας. Και σ' αυτό 6

τον τομέα η αρχαία Ελλάδα έδωσε άπειρους δεξιοτέχνες του λόγου. Τα έργα τους, αθάνατα, διαβάζονται και μελετούνται σ' όλο τον κόσμο με ανυπέρβλητο ενδιαφέρον. Να μερικοί από αυτούς: Ηρόδοτος, Θουκυδίδης, Ξενοφώντας (ιστορικοί), Αριστοτέλης, Δημόκριτος, Αναξαγόρας, Πλάτωνας (φιλόσοφοι), Λυσίας, Ισοκράτης, Αισχίνης, Δημοσθένης (ρήτορες). Στα χνάρια της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας βάδισε και η ρωμαϊκή, που επίσης φιλοτέχνησε αξιόλογα έργα. Γνήσιος εκπρόσωπός της είναι ο Βιργίλιος, που το ύφος του επηρέασε για πολύν καιρό τη λογοτεχνία της Ευρώπης. Το μεσαίωνα ξαναβγαίνει στο προσκήνιο η θρησκευτική λογοτεχνία. Ο σκοταδισμός, που επικράτησε σ' όλες τις εκδηλώσεις της κοινωνικής ζωής, είχε την επίδρασή του και στον τομέα της τέχνης και της λογοτεχνίας. Το επίσημο κράτος αναγνωρίζει μόνο εκείνους τους λογοτέχνες που μπαίνουν στην υπηρεσία της Εκκλησίας που την εποχή αυτή παίζει στα δημόσια πράγματα κυριαρχικό ρόλο. Κι αυτό κληρονομείται από το Βυζάντιο, όπου η κύρια μορφή δημιουργίας είναι γύρω από τα θρησκευτικά θέματα. Κύριοι εκπρόσωποι της μεσαιωνικής λογοτεχνίας είναι ο Ντάντε, Πετράρχης (Ιταλία), Θερβάντες, Λόπε ντε Βέγκα (Ισπανία). Στη νεότερη εποχή η εξέλιξη της λογοτεχνίας είναι σημαντικότατη. Το πέρασμα, στις εξουσίες των διάφορων χωρών της Ευρώπης, μιας περισσότερο προοδευτικής τάξης, σε σύγκριση με τη φεουδαρχία, της αστικής, δίνει νέα ώθηση στα γράμματα και τις τέχνες. Ο ήλιος του 16ου αιώνα είναι ο Σαίξπηρ. Το 17ο αιώνα οι Γάλλοι δραματικοί λογοτέχνες Κορνέιγ, Ρακίνας και Μολιέρος (μεγάλος τεχνίτης της σάτιρας) μας δίνουν με υπέροχο τρόπο την κατάσταση που επικρατεί στην κοινωνία της εποχής του. Από το τέλος του 17ου αιώνα αρχίζουν να εμφανίζονται τα πρώτα μυθιστορήματα, το περισσότερο διαδεδομένο σήμερα είδος λογοτεχνικής δημιουργίας, το περισσότερο διαβασμένο και αγαπημένο από όλους τους λαούς. Την ακμή του όμως γνώρισε το 19ο αιώνα στις πιο πολλές χώρες της Ευρώπης και Αμερικής. Τώρα η λογοτεχνία γίνεται περισσότερο πρωτοπόρα, προηγείται δηλαδή από την εποχή της και συχνά μέσα σ' αυτή διαφαίνεται η επιθυμία αλλαγής τρόπου ζωής. Ο ρομαντισμός στη λογοτεχνία αυτής της περιόδου, αντιστοιχεί, στον πολιτικό τομέα, με το ρόλο που έπαιξε στην Ευρώπη και σ' όλο τον κόσμο η μεγάλη Γαλλική Επανάσταση του 1789. Οι συγγραφείς γίνονται καθοριστικοί παράγοντες στη ζωή της πολιτείας. Μέσα από τα έργα τους κηρύσσουν έναν καινούριο τρόπο σκέψης και μια καινούρια αλήθεια για τη ζωή. Το μυθιστόρημα του 19ου αιώνα μας έδωσε τους: Ντίκενς (Αγγλία), Ουγκώ, Μπαλζάκ, Ζολά, Σταντάλ (Γαλλία), Τολστόι, Ντοστογιέφσκι, Τουργκένιεφ, Τσέχωφ, Γκόγκολ, Γκόρκι (Ρωσία). Σημαντικές εξελίξεις επέρχονται στη λογοτεχνία και στον αιώνα μας, παρόλο που τα καινούρια μέσα πληροφόρησης, επικοινωνίας και προπαγάνδας που εμφανίζονται, όπως ο κινηματογράφος και η τηλεόραση, την κάνουν λιγότερο δημοφιλή. Η επίδραση του Α' Παγκόσμιου Πολέμου πάνω στη λογοτεχνία ήταν μεγάλη. Αναπτύσσεται το αντιπολεμικό μυθιστόρημα και θέατρο. Στη Ρωσία, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός επεκτείνεται και στη λογοτεχνία με κύριο εκπρόσωπό της το Γκόρκι. 7

Στην Αμερική, παράλληλα, δημιουργούν οι Στάινμπεκ, Χεμινγουαίη, Φόκνερ, από τους πιο αγαπητούς στον πλατύ κόσμο λογοτέχνες κι είναι αυτοί κυρίως που έκαναν γνωστή σε παγκόσμια κλίμακα την αμερικανική λογοτεχνία. Αλλαγές γίνονται και στην ποίηση του 20ου αι. Δημιουργείται καινούρια ποίηση, που διαφέρει από την κλασική στη μορφή και τον τρόπο παρουσίασης του θέματός της. Στην Αγγλία έχουμε τον Έλιοτ, στη Γαλλία τον Περς, στη Γερμανία τον Μπρεχτ, το Σεφέρη στην Ελλάδα, που περνούν σε μια ποίηση που απαρνιέται τους μέχρι τώρα κανόνες της στιχουργικής και που πολλές φορές γίνεται δύσκολα κατανοητή στον απλό αναγνώστη. Παρακάτω παρουσιάζουμε δύο ποιήματα του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη, σχετικά με θρησκευτικά θέματα. Ιερεύς του Σεραπίου Τον γέροντα καλόν πατέρα μου, τον αγαπώντα με το ίδιο πάντα τον γέροντα καλόν πατέρα μου θρηνώ που πέθανε προχθές, ολίγο πριν χαράξει. Ιησού Χριστέ, τα παραγγέλματα της ιεροτάτης εκκλησίας σου να τηρώ εις κάθε πράξιν μου, εις κάθε λόγον, εις κάθε σκέψι είν' η προσπάθειά μου η καθημερινή. Κι όσους σε αρνούνται τους αποστρέφομαι. Αλλά τώρα θρηνώ οδύρομαι, Χριστέ, για τον πατέρα μου μ' όλο που ήτανε φρικτόν ειπείν στο επικατάρατον Σεράπιον ιερεύς. Σημειώσεις: Σεράπιον ή Σεραπείον: Φημισμένος ναός στην Αλεξάνδρεια αφιερωμένος στο Σέραπι, κτισμένος από τον Πτολεμαίο Ι Σωτήρα, γύρω στα 300 π.χ., που καταστράφηκε το 392 μ.χ. κατά τη διάρκεια διωγμών εναντίον των ειδωλολατρών από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο. Στην Eκκλησία Την εκκλησίαν αγαπώ τα εξαπτέρυγά της, τ ασήμια των σκευών, τα κηροπήγιά της, τα φώτα, τες εικόνες της, τον άμβωνά της. Εκεί σαν μπω, μες σ εκκλησία των Γραικών με των θυμιαμάτων της τες ευωδίες, μες τες λειτουργικές φωνές και συμφωνίες, 8

τες μεγαλοπρεπείς των ιερέων παρουσίες και κάθε των κινήσεως τον σοβαρό ρυθμό λαμπρότατοι μες στων αμφίων τον στολισμό ο νους μου πηαίνει σε τιμές μεγάλες της φυλής μας, στον ένδοξό μας Βυζαντινισμό. 3. Έθιμα και Θρησκεία Γράφουν: Ανθή, Μαρίνα, Αριάδνη και Δημήτρης Χ. Πασχαλινά έθιμα Πρόκειται για τα έθιμα που σχετίζονται με τη θρησκευτική εορτή του Πάσχα. Το Πάσχα είναι η μεγαλύτερη και πλουσιότερη σε λαογραφικές εκδηλώσεις γιορτή των ορθοδόξων χριστιανών. Η λέξη Πάσχα προέρχεται από την εβραϊκή «pasah» που σημαίνει διάβαση, πέρασμα. Οι Εβραίοι γιόρταζαν το Πάσχα σε ανάμνηση της απελευθέρωσής τους από τους Αιγυπτίους και της διάβασης της Ερυθράς θάλασσας, ενώ οι χριστιανοί γιορτάζουν την ανάσταση του Σωτήρα και τη διάβαση από το θάνατο στη ζωή. Η αντίστοιχη ελληνική λέξη για το Πάσχα είναι Λαμπρή, διότι η ημέρα της ανάστασης του Χριστού είναι μέρα ευφρόσυνη [χαρούμενη]. Το Πάσχα είναι κινητή γιορτή. Ο εορτασμός της ορίζεται κάθε χρόνο για την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας. Πληθώρα εθίμων και παραδόσεων αναβιώνουν κατά τη διάρκεια της εβδομάδας που προηγείται του Πάσχα (Μεγάλη Εβδομάδα) σε όλες τις περιοχές του ελληνικού χώρου. Οι προετοιμασίες για τον εορτασμό της Ανάστασης ξεκινούν από τη Μεγάλη Πέμπτη. Την ημέρα αυτή οι νοικοκυρές κατά παράδοση ετοιμάζουν τα τσουρέκια και βάφουν αβγά με ειδικές βαφές κόκκινου χρώματος. Το αυγό συμβολίζει από την αρχαιότητα την ανανέωση της ζωής και το κόκκινο χρώμα το αίμα του Χριστού. Παλιότερα συνήθιζαν να τοποθετούν το πρώτο κόκκινο αβγό στο εικονοστάσι του σπιτιού για να ξορκίζουν το κακό. Σε κάποια χωριά, πάλι, σημάδευαν το κεφάλι και την πλάτη των μικρών αρνιών με την κόκκινη μπογιά που είχε χρησιμοποιηθεί για το βάψιμο των αβγών. Συνήθιζαν επίσης να φυλάσσουν μία από 9

τις κουλούρες της Μεγάλης Πέμπτης στο εικονοστάσι για να προστατεύονται τα μέλη της οικογένειας από τα μάγια. Την πιο ιερή μέρα της Μεγάλης Εβδομάδας αποτελεί η Παρασκευή, μέρα κορύφωσης του θείου δράματος με την Αποκαθήλωση από το σταυρό και την Ταφή του Χριστού. Λόγω του πένθους της ημέρας οι νοικοκυρές δεν ασχολούνται με τις δουλειές του σπιτιού, αποφεύγοντας ακόμη και το μαγείρεμα. Με λουλούδια που μαζεύουν ή αγοράζουν, γυναίκες και παιδιά πηγαίνουν στις εκκλησίες για να στολίσουν τον Επιτάφιο. Το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής γίνεται στις εκκλησίες αναπαράσταση της ταφής του Χριστού και το ίδιο απόγευμα η περιφορά του Επιταφίου. Από το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου ξεκινούν οι ετοιμασίες για το γιορτινό τραπέζι της Ανάστασης και οι νοικοκυρές μαγειρεύουν τη μαγειρίτσα. Λίγο πριν τα μεσάνυχτα οι πιστοί συγκεντρώνονται στις εκκλησίες κρατώντας λευκές λαμπάδες, τις οποίες ανάβουν με το «Άγιο φως», που μοιράζει ο ιερέας. Όταν ο τελευταίος ψάλλει το «Χριστός Ανέστη» οι πιστοί ανταλλάσσουν ευχές και το λεγόμενο «φιλί της Αγάπης». Με το «Άγιο φως» συνηθίζουν να σταυρώνουν το ανώφλι της εξώπορτας των σπιτιών τρεις φορές για καλή τύχη. Κατόπιν κάθονται γύρω από το γιορτινά στρωμένο τραπέζι για να τσουγκρίσουν τα κόκκινα αυγά και να γευματίσουν με την παραδοσιακή μαγειρίτσα. Το πρωί της Κυριακής σουβλίζεται σε πολλές περιοχές της χώρας ο οβελίας. Σε άλλες πάλι, το κρέας για το πασχαλινό τραπέζι, αρνί ή κατσίκι κατά περίπτωση, ψήνεται στο φούρνο. Μέσα σε εορταστική ατμόσφαιρα ακολουθεί πλούσιο γεύμα και το γλέντι διαρκεί συνήθως μέχρι αργά το βράδυ Έθιμα του γάμου Κυρίως τα παλιά χρόνια, αλλά μέχρι και σήμερα σε μερικές περιοχές της Ελλάδας, οι προετοιμασίες του γάμου για τις κοπέλες άρχιζαν όταν ήταν ακόμη μωρά παιδιά. Οι μητέρες έφτιαχναν τα προικιά για τις κόρες τους (σεντόνια, πετσέτες, κεντητά) και μάζευαν όλα τα απαραίτητα για το νοικοκυριό τους. Η προίκα επίσης συμπεριλάμβανε χωράφια, κοπάδια ζώων και χρήματα. Σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, ο πατέρας της νύφης ήταν υπεύθυνος να δώσει επιπλωμένο σπίτι στην κόρη και στο γαμπρό του! Το μυστήριο του γάμου δεν επιτρέπεται στις εξής μέρες: 5-6 Ιανουαρίου (των Φώτων). Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακο- στής και Μεγάλης Εβδομάδας. Κατά τη διάρκεια του Δεκαπενταύγουστου (1-15 Αυγούστου). 10

29 Αυγούστου (Αποκεφάλιση του Ιωάννου του Προδρόμου). 14 Σεπτεμβρίου (Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού). 13-25 Δεκεμβρίου. Στις Δεσποτικές Εορτές (Όλες τις γιορτές του Χριστού). Στο νησί της Κω, μερικές μέρες πριν από το γάμο, έβγαιναν δύο νέες κοπέλες, ή η μητέρα της νύφης, και πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι για να καλέσουν όλες τις οικογένειες στο γάμο. Πριν από το γάμο (συνήθως την Παρασκευή ή το Σάββατο βράδυ), γινόταν το "νυφοστόλι". Για το νυφοστόλι ελεύθερες (ανύπαντρες) κοπέλες στόλιζαν το σπίτι της νύφης, με όλα τα προικιά της (κεντητά, κουβέρτες, σεντόνια, κλπ.). Εκεί παραβρίσκονταν όλοι οι συγγενείς και φίλοι, αλλά όχι ο γαμπρός, για να καμαρώσουν την καλοπροικισμένη και προκομμένη νύφη (πολλά από τα προικιά τα έφτιαχνε η ίδια η νύφη). Οι καλεσμένοι έραιναν το νυφικό κρεβάτι με λουλούδια, φλουριά, κι άλλα χρήματα. Την ημέρα του γάμου, γινόταν το στόλισμα της νύφης, όπου γυναίκες βοηθούσαν τη νύφη να χτενιστεί και να ντυθεί καθώς τραγουδούσαν τα σχετικά τραγούδια. Την ίδια ώρα, βιολιά και λαούτα πήγαιναν στο σπίτι του γαμπρού για το ξύρισμα του γαμπρού και του κουμπάρου. Μετά από το ξύρισμα, τα βιολιά και λαούτα συνόδευαν το γαμπρό και τους δικούς του, στην εκκλησία, και μετά πήγαιναν στο σπίτι της νύφης για να την συνοδέψουν κι εκείνη με τους δικούς της στην εκκλησία. Κατά την τελετή του γάμου ο κουμπάρος και η κουμπάρα αλλάζουν πρώτα τα δαχτυλίδια, τρεις φορές, και μετά τα στέφανα, επίσης τρεις φορές. Οι καλεσμένοι παραστέκονταν γύρω από το ζευγάρι και στο χορό του Ησαΐα έραιναν τη νύφη και το γαμπρό με κουφέτα και ρύζι (για να ριζώσουν) και συγχρόνως χτυπούσαν τον κουμπάρο στην πλάτη φωνάζοντας «Άξιος». Τα στέφανα του γάμου συμβολίζουν βασιλικές κορώνες, γιατί η νύφη κι ο γαμπρός θα είναι βασίλισσα και βασιλιάς στο σπιτικό τους. Μετά από τον γάμο, ο γαμπρός και η νύφη βγάζουν τα στέφανα και τα βάζουν μέσα στην στεφανοθήκη. Την στεφανοθήκη την στολίζουν συνήθως πάνω από το νυφικό κρεβάτι ή κοντά στο εικονοστάσιο. Μέχρι να τοποθετήσει ο παπάς τα στέφανα πάνω στα κεφάλια της νύφης και του γαμπρού, τα στέφανα είναι μέσα σ' ένα δίσκο γεμάτο με κουφέτα. Είναι παράδοση κι έθιμο να πάρουν οι ελεύθερες κοπέλες κουφέτα από τον δίσκο και να τα βάλουν κάτω από το μαξιλάρι τους. Την τρίτη βραδιά πιστεύουν ότι θα δούνε σε όνειρο τον άντρα που θα παντρευτούν. Άλλο ένα έθιμο είναι ή νύφη να γράψει με μολύβι τα ονόματα ελεύθερων κοριτσιών στον πάτο του παπουτσιού της. Το πρώτο όνομα που θα σβήσει είναι της κοπέλας που θα παντρευτεί πρώτα. Όταν ο ψάλτης διαβάζει τον Απόστολο, στο σημείο που λέει «Η δε γυνή ίνα φοβείται τον άνδρα», ο γαμπρός πατάει στα κρυφά της νύφης το πόδι, αλλά μερικές φορές τον προλαβαίνει η νύφη και τον πατάει εκείνη πρώτα. Οι καλεσμένοι σ αυτό το σημείο βλέπουν τα πόδια του γαμπρού και της νύφης για να δούνε ποιος θα πρωτοπατήσει τον άλλον! 11

Ο παπάς δίνει στη νύφη και στο γαμπρό να πιούνε κόκκινο γλυκό κρασί από το ίδιο ποτήρι. Όσο κρασί παραμείνει στο ποτήρι, πρέπει να το πιει ο κουμπάρος κι η κουμπάρα, όταν τελειώσει η τελετή. Μετά το Μυστήριο του Γάμου, πηγαίνουν πρώτα οι γονείς της νύφης και του γαμπρού και φιλάνε τα στέφανα και μετά τους νιόπαντρους. Η νύφη κι ο γαμπρός κατόπι βγαίνουν στον νάρθηκα της εκκλησίας, όπου όλοι οι καλεσμένοι τους εύχονται «Να ζήσετε». Στην Ελλάδα, μετά την τελετή του γάμου όλοι οι καλεσμένοι παίρνουν από μια μπουμπουνιέρα. Η μπουμπουνιέρα είναι κουφέτα τυλιγμένα σε τούλι. Ο αριθμός των κουφέτων πρέπει να είναι μονός, συνήθως τρία ή πέντε. Στην Αμερική, τις μπουμπουνιέρες τις δίνουν στους καλεσμένους μετά το γλέντι. Μετά από την εκκλησία πάνε όλοι οι καλεσμένοι στο γλέντι του γάμου, όπου παίζουν λαούτα και βιολιά και χορεύουν τους παραδοσιακούς χορούς. Η νύφη ανοίγει το χορό συνήθως με το τραγούδι «Ωραία που ν η νύφη μας κι ωραία τα προικιά της». Καθώς η νύφη χορεύει, και καθ' όλη τη διάρκεια του πανηγυριού, οι καλεσμένοι καρφιτσώνουν χαρτονομίσματα πάνω στο νυφικό της. Μετά από το πανηγύρι, ο γαμπρός και η νύφη φεύγουν για το γαμήλιο ταξίδι (ή Μήνα του Μέλιτος). Το γαμήλιο ταξίδι ήταν μυστικό. Κανένας δεν έπρεπε να ξέρει που θα πήγαινε ο γαμπρός τη νύφη. Όλη την πρώτη χρονιά του γάμου δεν επιτρέπανε στη νύφη να στενοχωριέται, να πάει σε κηδεία, ούτε ακόμα να φάει κόλλυβα. Ηθη και έθιμα των Χριστουγέννων στην Ελλάδα Το χριστόψωμο Από τις προετοιμασίες της παραμονής των Χριστουγέννων πιο χαρακτηριστική είναι εκείνη που αναφέρεται στο ζύμωμα του χριστόψωμου. H συνήθεια αυτή είναι βαθιά ριζωμένη στους αγρότες και τους τσοπάνηδες. Απλές και ταπεινές νοικοκυρές κάνουν τη ζύμη με ιδιαίτερη ευλάβεια. Θεωρείται το έργο αυτό θείο. Eίναι έθιμο καθαρά Χριστιανικό. Κατά τόπους φτιάχνεται σε διάφορες μορφές το Χριστόψωμο κι έχει διαφορετικές ονομασίες όπως: «ψωμί του Χριστού», «Σταυροί», «βλάχες» κ.ά. Το τάισμα της βρύσης Στην Κεντρική Ελλάδα τα μεσάνυχτα της παραμονής των Χριστουγέννων γίνεται το «τάισμα» της βρύσης. Πηγαίνουν τα μεσάνυχτα ή προς τα χαράματα οι κοπέλες στην πιο κοντινή βρύση και παίρνουν το αμίλητο νερό, αφού αφήσουν προηγουμένως εκεί βούτυρο, τυρί ή ψημένο σιτάρι ή κλαδί ελιάς. 12

Τα δαιμονικά...στα Γρεβενά ανάβουν μεγάλο κούτσουρο, στη γωνιά από την παραμονή των Χριστουγέννων και η φωτιά καίει συνέχεια μέχρι τα Φώτα για να προστατεύει την οικογένεια από τα δαιμονικά Συνηθισμένο έθιμο σε όλη την Ελλάδα είναι η χοιροφαγία, καθώς και η ετοιμασία ειδικών γλυκισμάτων για τις ημέρες αυτές, όπως είναι τα μελομακάρονα, οι κουραμπιέδες ή ο μπακλαβάς. Την παραμονή των Χριστουγέννων οι δρόμοι πλημμυρίζουν από τις φωνές των παιδιών, που ψάλλουν τα κάλαντα. Οι «νοικοκυραίοι» τους ανταμείβουν τώρα πια με χρήματα, ενώ παλιότερα με καρύδια και γλυκίσματα του σπιτιού. Σε κάποια νησιά, συνηθίζεται αντί για το χριστουγεννιάτικο δέντρο να στολίζουν ένα καράβι, θέλοντας να τονίσουν τη μεγάλη σημασία που έχει για τη χώρα μας η θάλασσα. Βέβαια, πρέπει να αναφέρουμε χωρίς να ανήκει στα έθιμα την εκκλησιαστική ακολουθία των Χριστουγέννων που ψάλλεται στις εκκλησίες κατά το ξημέρωμα και είναι γεμάτη από λαμπρούς ύμνους των μεγάλων υμνογράφων της εκκλησίας. 13

4. Τέχνες και Θρησκεία Γράφουν: Εύα, Βάσω και Νίκος Η Τέχνη του βασιλείου της Περγάμου. Η ιδιαίτερη συμβολή του μικρασιατικού βασιλείου στην ελληνιστική τέχνη είναι η εμφάνιση ενός ρυθμού που έχει επικρατήσει να αποκαλείται ελληνιστικό μπαρόκ. Οι βασιλιάδες της Περγάμου, Άτταλος Α και Ευμενής, επεδίωξαν να μετατρέψουν την Πέργαμο σε κέντρο της τέχνης αντίστοιχης αξίας με την κλασική Αθήνα. Η πρώτη σχολή γλυπτικής με ιδιαίτερη επίδραση ήταν η σχολή του Λυσίππου. Στη γλυπτική του Λυσίππου διακρίνονται δυο φάσεις, η πρώιμη, που ανήκε στην κλασική παράδοση, και εκείνη που αποτέλεσε προοίμιο της ελληνιστικής τέχνης. Κύριες καινοτομίες του στην πρώιμη περίοδο ήταν η σχετικά μικρή αναλογία του κεφαλιού σε σχέση με το σώμα, αναλογία 1:8, η συστροφή του σώματος που επέτρεπε στον θεατή να προσεγγίσει το θέμα αξιοποιώντας περισσότερες από μια γωνίες και το άνοιγμα του αγάλματος στον χώρο με την έκταση των χεριών και των γονάτων. Χαρακτηριστικά έργα αυτής της περιόδου είναι ο Αποξυόμενος, γνωστός από ρωμαϊκό αντίγραφο χάλκινου έργου της περιόδου 340-330 π.χ. Η συμβολή του στην εξέλιξη της ελληνιστικής γλυπτικής συνίστατο στην υιοθέτηση των κολοσσιαίων μορφών στη δημόσια γλυπτική, όπως τα κολοσσιαία αγάλματα του Ηρακλή και του Δία στον Τάραντα της Κάτω Ιταλίας. 14

5. Αγιογραφία Γράφουν: Οδυσσέας, Βασίλης Ξ. Η βυζαντινή ορθόδοξη αγιογραφία Η βυζαντινή ορθόδοξη αγιογραφία δεν είναι απλά μια τέχνη, είναι ιερή τέχνη. Δεν είναι ζωγραφική, είναι θεολογία. Δεν είναι καλλιτεχνική έκφραση, είναι προσδοκία σωτηρίας. Δεν είναι στολίδι, είναι συνάντηση με το Θείο. Δεν είναι φωτογραφία, είναι «εις Χριστόν παιδαγωγία». Δεν είναι αντικείμενο, είναι ιερό σκεύος. Δεν είναι υλική αξία, είναι υπέρβαση. Δεν είναι συλλεκτικό είδος, είναι παρηγοριά, παραμυθία και ανάπαυση των Ορθοδόξων Χριστιανών κοντά στον Τριαδικό Θεό. Η αγιογραφία ως ιερή τέχνη Κάποιος σύγχρονος αγιογράφος αφιέρωσε ένα βιβλίο του «Στην αγαθή Σοφία του Θεού, που δημιούργησε το κάλλος». Πράγματι, ο Θεός χάρισε στον άνθρωπο τη δυνατότητα να αποτυπώνει πάνω σε άψυχες επιφάνειες διάφορες συνθέσεις, πρόσωπα, τοπία, να εκφράζει συναισθήματα, να δημιουργεί ένα είδος ζωής. Ποιος δεν μένει εκστατικός μπροστά στα μοναδικά αριστουργήματα μεγάλων ζωγράφων καλλιτεχνών, οι οποίοι υπηρέτησαν την τέχνη αυτή στο πέρασμα των αιώνων; Όμως παρ' όλη την καλλιτεχνική αξία και ωραιότητα των έργων αυτών, δεν έπαψαν και δεν παύουν να είναι έργα που αναφέρονται στον άνθρωπο. Γι' αυτό και η ευεργετική Πρόνοια του Τριαδικού Θεού δεν σταμάτησε εδώ. Το Πανάγιον Πνεύμα ενέπνευσε θεοφιλείς ψυχές και τις προίκισε με καλλιτεχνική και πνευματική ευαισθησία, ώστε να επιδοθούν και τελικά να πετύχουν να αποδώσουν με χρώματα και γραμμές όχι απλώς ένα είδος ζωής αλλά αυτή την ίδια την Ζωή. Τον Θεάνθρωπο και Σωτήρα μας Ιησούν Χριστόν, τον Υιόν και Λόγον του Θεού, «τον ωραίον κάλλει παρά πάντας ανθρώπους». Το ότι τα επιτεύγματα των χριστιανών αγιογράφων είναι θεόπνευστα μπορεί κανείς εύκολα να το διαπιστώσει έχοντας ως οδηγό την Αγία Γραφή. Στο βιβλίο της Εξόδου αναφέρονται τα παρακάτω: «Και ελάλησε Κύριος προς Μωϋσήν λέγων: Ιδού ανακέκλημαι εξ ονόματος τον Βεσελεήλ τον του Ουρείου τον Ωρ, εκ της φυλής Ιούδα, και ενέπλησα αυτόν πνεύμα θείον σοφίας και συνέσεως και επιστήμης εν παντί έργω διανοείσθαι και αρχιτεκτονήσαι...» (Εξ 31,1-5). Αν λοιπόν στους χρόνους της Π. Διαθήκης για την κατασκευή της Σκηνής του Μαρτυρίου έδωσε ο Θεός στον Βεσελεήλ «πνεύμα θείον σοφίας», πόση άραγε σοφία και 15

έμπνευση έδωσε στους μαΐστορες της Καινής Διαθήκης, ώστε να απεικονίσουν το αρχέτυπο κάλλος της μορφής του Κυρίου; Έτσι λοιπόν έκανε την εμφάνισή της και εν συνεχεία αναπτύχθηκε η Ορθόδοξη Αγιογραφία ή όπως αλλιώς ονομάστηκε η Ζωγραφική της Ορθοδοξίας. Στην εποχή μας παρατηρείται ένα γενικότερο ρεύμα επιστροφής στις πηγές της Ορθόδοξης Παράδοσης. Μέσα στην προσπάθεια αυτή εντάσσεται και η επί των ημερών μας αναβίωση της βυζαντινής αγιογραφίας. Πολλοί Έλληνες και ξένοι θεολόγοι, οι διάφοροι ειδικοί στα θέματα της τέχνης, ορθόδοξοι και μη, έχουν αντιληφθεί ότι η αγιογραφία δεν είναι ένα είδος τέχνης, που εξυπηρέτησε μόνο την εποχή της. Ανακάλυψαν μάλιστα, ότι εκείνα που θεωρούσαν ότι είναι ατέλειες και ελλείψεις της, έχουν κάποιο μυστικό, πνευματικό και θεολογικό βάθος. Εδώ ακριβώς βρίσκεται και το κλειδί της κατανόησης της ορθόδοξης εικόνας. Εδώ ως θησαυρός κρυμμένος ανιχνεύεται ο σκοπός και τελικά ανακαλύπτεται η αξία της εικονογραφίας. Η εικόνα δεν βοηθά απλώς την μνήμη να αναπλάσει παλιά γεγονότα ή πρόσωπα, αλλά δημιουργεί μια αίσθηση παρουσίας. Φέρνει τον πιστό σε προσωπική σχέση και επαφή με την υπόσταση του εικονιζόμενου αγίου. Άρα, λοιπόν, η εικόνα δεν είναι απλό έργο τέχνης ή θρησκευτικός πίνακας, αλλά όπως τονίζουν με έμφαση ο Λ. Ουσπένσκι και ο Φ. Κόντογλου, είναι ένα ιερό λειτουργικό σκεύος που αγιάζει τον άνθρωπο. Πολύ πετυχημένα ονομάσθηκε ως «μία Αγία Γραφή για τους απλούς και τους αγράμματους» (Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός) και ως μία οπτική θεολογία για τους ειδικούς. Οι θείες εικόνες «ομιλούν» εντός των καρδιών των ανθρώπων και κάθε ψυχή η οποία θα ατενίσει στις θείες αυτές μορφές και παραστάσεις επιτυγχάνει την επικοινωνία με τον Θεό και τους αγίους Του. Κυριότεροι εκπρόσωποι της Αγιογραφίας Παρακάτω αναφέρουμε ενδεικτικά τα ονόματα κάποιων από τους κυριότερους εκπροσώπους της αγιογραφίας, χωρίς φυσικά να εξαντλούμε τον κατάλογο του πλήθους των μαστόρων, που ταπεινά υπηρέτησαν την τέχνη, επώνυμων και ανώνυμων, μικρών και μεγάλων, των οποίων τα ονόματα είναι γραμμένα στη Βίβλο της Ζωής. Άγιος Λάζαρος, ο Ομολογητής. Έζησε στους χρόνους του εικονομάχου βασιλιά Θεόφιλου. Επειδή ήταν αγιογράφος, κατηγορήθηκε στον βασιλιά και υποβλήθηκε σε φοβερά βασανιστήρια. Έβαλαν οι δήμιοι στις παλάμες του πυρακτωμένα πέταλα και από το φοβερό αυτό βασανιστήριο έμεινε ως νεκρός. Η Χάρις του Θεού όμως τον φύλαξε. Κατόπιν η βασίλισσα παρακάλεσε τον Θεόφιλο να τον ελευθερώσει, όπως και έγινε. Ο Άγιος Λάζαρος πήγε κρυφά στον ναό του Αγίου Προδρόμου του Φοβερού και κατοίκησε εκεί. Ενώ 16

ήταν ακόμη με τις πληγές της φωτιάς, ζωγράφισε την εικόνα του Αγ. Προδρόμου, η οποία έκανε πολλά θαύματα. Γιορτάζουμε την μνήμη του Αγίου Λαζάρου τη 17η Νοεμβρίου. Άγιος Μεθόδιος Μοναχός. Κήρυξε την χριστιανική πίστη στους Βουλγάρους. Άγιος Διονύσιος, ο εν Ολύμπω. Στο βίο του αναφέρονται και τα εξής: Ενώ καθόταν με τους υπόλοιπους μοναχούς είπε: «Ιδού έρχονται προς ημάς δύο μοναχοί», και παίρνοντας ένα κομμάτι χαρτί ιστόρησε τις μορφές τους, διότι ήταν πολύ επιτήδειος στη ζωγραφική και τον ένα τον ζωγράφισε με γένια ενώ τον άλλο νεότερο. Πράγματι την άλλη μέρα ήρθαν στο μοναστήρι δύο διάκονοι. Ο πρώτος που είχε γένια ονομαζόταν Ιάκωβος, ο οποίος έμεινε στο μοναστήρι και ο δεύτερος, ο νεότερος, ονομαζόταν Ηλίας, ο οποίος έγινε ηγούμενος και αργότερα επίσκοπος Πλαταμώνα. Ευλάλιος. Έζησε τον καιρό του Ιουστίνου του Β'. Ζωγράφισε τον ναό των Αγίων Αποστόλων στην Κωνσταντινούπολη. Ηρακλείδης, ο Βυζάντιος. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, άγνωστο ποια ημερομηνία. Οι παλιοί ιστορικοί τον επαινούν, λέγοντας ότι στάθηκε ισάξιος με τους αρχαίους φημισμένους ζωγράφους Απελλή και Αγάθαρχο. Παύλος, ο μουσειωτής (ψηφιδογράφος). Φιλοτέχνησε θαυμαστή εικόνα του Χριστού στο ναό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Στέφανος Μοναχός. Ήταν ζωγράφος και ομολογητής. Υπέστη βασανιστήρια στους χρόνους του βασιλιά Κωνσταντίνου του Κοπρώνυμου, για τις άγιες εικόνες. Ανδρέας, υιός Αρταβάσδου. Ήταν επίσημος αγιογράφος τον καιρό του Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου. Φαίνεται ότι καταγόταν από περσικό γένος. Οι Έλληνες αγιογράφοι εκ Κωνσταντινουπόλεως. Ζωγράφισαν το 11ο αιώνα, μετά από θαύμα, τον ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου στη φημισμένη Μονή του Σπηλαίου στο Κίεβο, όπου και έγιναν μοναχοί μετά το πέρας της αγιογράφησης. Όσιος Αλύπιος, ο εικονογράφος. Ο ρωσικής καταγωγής Όσιος Αλύπιος έγινε μοναχός στο φημισμένο μοναστήρι της Πετσέρσκαγια Λαύρας του Κιέβου, γνωστό ως Λαύρα των Σπηλαίων. Ως λαϊκός βοηθούσε τους Έλληνες αγιογράφους που ζωγράφιζαν το καθολικό της μονής. Μετά από ένα θαυμαστό γεγονός, που συνέβη κατά τη διάρκεια της αγιογράφησης, αποφασίζει να μείνει στο μοναστήρι. Εκεί, ασκώντας με θεάρεστο τρόπο την τέχνη της αγιογραφίας εκοιμήθη εν Κυρίω [δηλαδή πέθανε] περίπου στα μέσα του 12ου αιώνα. Το άγιο λείψανό του βρίσκεται άφθαρτο στα σπήλαια της Λαύρας μαζί με πάνω από εκατό άλλα άφθαρτα λείψανα αγίων. 17

Παύλος αγιογράφος. Άγνωστο πότε έζησε. Ζωγράφισε τον Άγιο Γεώργιο πάνω στο άλογο και η εικόνα του αναδείχθηκε θαυματουργή. Οι ιστορικοί επαινούν αυτόν τον τεχνίτη, γράφοντας: «Παύλος ο ζωγράφων άριστος» (δηλαδή, Παύλος, ο καλύτερος από όλους τους ζωγράφους). Μιχαήλ ο Αστραπάς και Ευτύχιος. Άριστοι αγιογράφοι και οι δύο. Κατάγονταν από τη Θεσσαλονίκη και τοιχογράφησαν πολλές Σερβικές εκκλησίες. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον ναό του Αγίου Κλήμεντος κοντά στην λίμνη της Αχρίδας το 1295 και τον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Στάρο Ναγκορίτσινο Σερβίας (13131317). Γεώργιος Καλλιέργης. Επίσημος αγιογράφος, ο οποίος ζωγράφισε τον ναό του Σωτήρα Χριστού στη Βέροια της Μακεδονίας το 1315, όταν βασίλευε ο Ανδρόνικος ο Παλαιολόγος. Μανουήλ Πανσέληνος. Κορυφαίος αγιογράφος του 14ου αιώνα, από τους κυριότερους εκπροσώπους της Μακεδονικής Σχολής. Δυστυχώς δεν βρέθηκε κάποια πηγή που να μας πληροφορεί για την ζωή του. Σύμφωνα με την παράδοση η καταγωγή του ήταν από την Θεσσαλονίκη. Μόνο ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά στο σύγγραμμά του «Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης» μας πληροφορεί ότι οι αγιογραφίες του ναού του Πρωτάτου στο Άγιο Όρος ήταν του κυρ- Μανουήλ Πανσέληνου. Ακόμη ο Διονύσιος αναφέρει και για κάποιες φορητές εικόνες του Πανσέληνου, χωρίς όμως να έχουμε κάποια στοιχεία γι αυτές. Τέλος, η αγιογράφηση του παρεκκλησίου του Αγίου Ευθυμίου στον Άγιο Δημήτριο Θεσσαλονίκης λέγεται ότι έγινε από τον Πανσέληνο εξαιτίας της έντονης ομοιότητας της τεχνικής σε σχέση με το Πρωτάτο. Θεοφάνης, ο Έλληνας. Βυζαντινός αγιογράφος του 14ου αιώνα και γνωστός από το έργο του στη Ρωσία. Μια επιστολή ενός Ρώσου μοναχού, του Επιφάνιου, αναφέρει εκτός των άλλων χαρισμάτων που τον διέκριναν ότι ήταν «ο καλύτερος ζωγράφος ανάμεσα στους εικονογράφους». Είναι άγνωστο το πού γεννήθηκε και πού έμαθε την τέχνη της αγιογραφίας. Ζωγράφισε πολλούς ναούς στη Ρωσία, κυρίως στη Μόσχα και στο Νόβγκοροντ. Θεωρείται ο δάσκαλος του μεγάλου Ρώσου αγιογράφου Αγίου Ανδρέα Ρουμπλιώφ. Η κοίμησή (θάνατος) του υπολογίζεται γύρω στα 1410. Όσιος Ανδρέας Ρουμπλιώφ. Γεννήθηκε στη Ρωσία γύρω στα 1360. Νέος έγινε μοναχός στη μονή του Αγίου Σεργίου Ραντονέζ, όπου αγιογράφησε το τέμπλο του Καθολικού καθώς και τον κυρίως ναό. Εκτός από τη μονή του Αγίου Σέργιου σώζονται έργα του και σε άλλους ναούς και μοναστήρια. Ένα από τα αριστουργήματά του είναι η εικόνα της Αγίας Τριάδας. Θεωρείται από όλους τους Ρώσους ζωγράφους ως ο κυριότερος εκπρόσωπος της αρχαίας ρωσικής τέχνης. 18

Η κοίμησή του υπολογίζεται γύρω στα 1430. Η Ιερά Σύνοδος της Ρωσικής Εκκλησίας τον αναγνώρισε επισήμως ως άγιο το 1988. Νικόλαος Ιωάννου και Καστρίσιος. Κατάγονταν από την Καλαμπάκα Θεσσαλίας. Ζωγράφισαν το έτος 1501 το καθολικό της Μονής Αγίου Στεφάνου στα Μετέωρα. Θεοφάνης Μοναχός, ο Κρης (=Κρητικός). Κορυφαίος αγιογράφος του 16ου αιώνα και κυριότερος εκπρόσωπος της Κρητικής Σχολής. Ο μοναχός Θεοφάνης Στρελίτζας, ο επιλεγόμενος Μπαθάς, πρέπει να γεννήθηκε στο Ηράκλειο μέσα στην τελευταία δεκαπενταετία του 15ου αιώνα και ακολούθησε το οικογενειακό επάγγελμα της ζωγραφικής. Σε κατάλληλη ηλικία παντρεύτηκε και απόκτησε δύο παιδιά, το Συμεών και το Νίφο Νεόφυτο. Έπειτα για κάποιο λόγο ίσως θανάτου της συζύγου έγινε μοναχός. Η πρώτη αναφορά του αγιογράφου Θεοφάνη βρίσκεται στην κτητορική επιγραφή στο καθολικό της Μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά στα Μετέωρα, το 1527. Το 1535 ζωγραφίζει το καθολικό της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος, όπου και εγκαταστάθηκε με τους δυο γιους του. Το 1545, με συνεργάτη το γιο του Συμεών τοιχογραφεί το καθολικό της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα. Αφού έζησε αρκετά χρόνια στο Άγιο Όρος, επιστρέφει στην πατρίδα του την Κρήτη όπου και πεθαίνει στις 24 Φεβρουαρίου του 1559, την ημέρα που έκανε την διαθήκη του. Το έργο του συνέχισαν οι δύο γιοι του. Αντώνιος, ο Κρης. Αυστηρός και απλότεχνος αγιογράφος. Ζωγράφισε το καθολικό της Μονής Ξενοφώντος Αγίου Όρους Τζώρτζης, ο Κρης. Άριστος αγιογράφος, μαθητής του Θεοφάνους του Κρητικού. Αγιογράφησε το καθολικό της Ιεράς Μονής Διονυσίου το 1545. Ευφρόσυνος Ιερεύς. Αγιογράφησε φορητές εικόνες, κάποιες από τις οποίες βρίσκονται στην Μονή Διονυσίου Αγίου Όρους (Μεγάλη Δέηση κ.α.). Έζησε τον 16ο αιώνα. Πολύ καλός τεχνίτης της Κρητικής Σχολής. Φράγκος Κατελάνος. Καταγόταν από την Θήβα. Θεωρείται από τους καλύτερους αγιογράφους του 16ου αιώνα. Αγιογράφησε το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου στη Μονή Μεγίστης Λαύρας Αγίου Όρους καθώς και το καθολικό της Μονής Βαρλαάμ Μετεώρων. Προέρχεται από την Κρητική Σχολή αλλά έχει δεχθεί έντονες επιδράσεις από την Δύση. Γεώργιος Ιερεύς και σακελλάριος Θηβών. Λαμπρός τοιχογράφος, ο οποίος ζωγράφισε το νάρθηκα του καθολικού της Μονής Βαρλαάμ Μετεώρων το 1566. Δανιήλ Μοναχός. Αγιογράφησε το καθολικό της Μονής Κορώνης επί της Πίνδου το 1587. Ανδρέας Ρίτζος. Εικονογράφος, ο οποίος έζησε στο τέλος του 15ου αιώνα. Υπάρχουν έργα του στην Ιταλία και την Πάτμο. Μιχαήλ Δαμασκηνός, ο Κρης (=Κρητικός). Πρέπει να γεννήθηκε γύρω στο 153035. Λίγα στοιχεία υπάρχουν για την ζωή και την δράση του και ελάχιστες οι χρονολογημένες εικόνες του. Ήταν άριστος τεχνίτης και το μεγαλύτερο γνωστό σύνολο υπογραμμένων έργων του σώζεται στην Κέρκυρα. Η ύπαρξη μεγάλου αριθμού πινάκων Ιταλών καλλιτεχνών στην Κρήτη επηρέασε τους Έλληνες αγιογράφους. Έτσι και ο εν λόγω αγιογράφος χρησιμοποίησε ιταλικά στοιχεία 19

στις αγιογραφίες του, ανάλογα ίσως, με τις επιθυμίες των πελατών του. Ο Δαμασκηνός έχαιρε μεγάλης φήμης και η επίδρασή του στους συγχρόνους και μεταγενεστέρους ζωγράφους ήταν πολύ μεγάλη. Εικονογραφικοί τύποι που αυτός, κατά τα φαινόμενα, εισήγαγε ή αποκρυστάλλωσε, έγιναν εξαιρετικά δημοφιλείς και αντιγράφηκαν μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα. Όσιος Ποιμήν, ο Ζωγραφίτης. Σπουδαίος εικονογράφος και κτήτορας ναών. Γεννήθηκε στη Σόφια της Βουλγαρίας από ευσεβείς γονείς. Έγινε μοναχός στο Άγιον Όρος, στη μονή Ζωγράφου. Σε ηλικία πενήντα πέντε χρόνων, ύστερα από θεϊκό σημάδι, αναχώρησε για τη Βουλγαρία. Εκεί έκτισε ή ανακαίνισε περίπου τριακόσιους ναούς και δεκαπέντε μονές. Πολλούς τους στόλισε και με τοιχογραφίες από το ίδιο του το χέρι. Αναπαύθηκε εν ειρήνη το 1620 στη μονή Τσερεπίσκι. Το 1942 αναγνωρίστηκε ως προστάτης άγιος των Βουλγάρων ζωγράφων. Εμμανουήλ Λαμπάρδος. Έζησε στις αρχές του 17ου αιώνα. Αγιογράφησε μόνο φορητές εικόνες, στις οποίες διαπιστώνεται συνειδητή άγνοια των έργων του Δαμασκηνού και του Κλόντζα και επιστροφή σε πρώιμα κρητικά πρότυπα. Όσιος Νείλος, ο Μυροβλύτης. Γεννήθηκε στη Πελοπόννησο από ευσεβείς γονείς περί το 1601. Μόνασε στη μονή Παναγίας της Μαλεβής. Ο πόθος της άσκησης τον έφερε στο Άγιον Όρος. Κατοίκησε κοντά στο σπήλαιο του Αγίου Πέτρου του Αθωνίτου, όπου έκτισε κελί με ναό προς τιμή της Υπαπαντής, τον οποίο κόσμησε με εικόνες, που ο ίδιος αγιογράφησε, γιατί ήταν καλός αγιογράφος. Μετά την κοίμησή του, στις 12 Νοεμβρίου 1651, το σώμα του ανέβλυσε ευωδιαστό μύρο. Άγγελος, ο Κρης (= Κρητικός). Άριστος αγιογράφος, ο οποίος ζωγράφισε μόνο φορητές εικόνες και έζησε στις αρχές του 17ου αιώνα. Ιερεμίας Παλλαδάς, Ιερομόναχος. Ένας από τους πιο φημισμένους αγιογράφους της εποχής του. Ήταν ιερομόναχος στη Μονή Σινά, αλλά ζούσε στον Χάνδακα (Ηράκλειο της Κρήτης), από όπου και καταγόταν. Έχαιρε μεγάλης φήμης μεταξύ των συγχρόνων του, που τον θεωρούσαν άξιο μιμητή των «δοκίμων παλαιών εικονογράφων», δίδασκε δε την τέχνη σε μαθητευόμενους αγιογράφους. Ήταν προσκολλημένος στην παραδοσιακή τεχνοτροπία και σπάνια χρησιμοποιούσε ιταλικά στοιχεία. Πέθανε πριν το 1660 μ.χ. Εμμανουήλ Τζάνες, ιερέας. Γεννήθηκε στο Ρέθυμνο γύρω στο 1610 και πέθανε στη Βενετία στις 28 Μαρτίου 1690. Θεωρήθηκε ο σημαντικότερος Κρητικός αγιογράφος της δεύτερης πεντηκονταετίας του 17ου αιώνα. Έζησε την περίοδο του καταστροφικού Κρητικού πολέμου (1645-1669) και αναγκάστηκε να πάρει το δρόμο της προσφυγιάς. Η Κρήτη σβήνει σαν δημιουργικό καλλιτεχνικό κέντρο και οι ζωγράφοι καταφεύγουν κυρίως στη Ζάκυνθο και την Κέρκυρα, απ όπου μερικοί πηγαίνουν στη Βενετία. Άλλοτε ακολουθεί βυζαντινά πρότυπα του 14ου και 15ου αιώνα και άλλοτε εμπνέεται από δυτικά έργα, ακολουθώντας ορισμένες φορές φλαμανδικές χαλκογραφίες. Υπολογίζεται ότι έχουν σωθεί πάνω από εκατό έργα του Τζάνε. Κωνσταντίνος Κονταρίνης. Από τους παραγωγικότερους αγιογράφους των τριών πρώτων δεκαετιών του 18ου αιώνα. Ζούσε στην Κέρκυρα και ακολουθεί στα περισσότερα έργα του την τεχνοτροπία του πατέρα Εμμανουήλ Τζάνε. 20

Διονύσιος ιερομόναχος, ο εκ Φουρνά. Γεννήθηκε γύρω στα 1670 στο χωριό Φουρνά της Ευρυτανίας. Τον πατέρα του, που ήταν ιερέας, τον έλεγαν Παναγιώτη Χαλκιά. Αγιογράφησε φορητές εικόνες αλλά και τοιχογραφίες κυρίως στο κελί του Τιμίου Προδρόμου στο Άγιο Όρος, όπου και ζούσε. Θαύμαζε τα έργα του Πανσέληνου, τον οποίο και προσπαθούσε να μιμηθεί. Θεωρείται από τους πιο αξιόλογους αγιογράφους της εποχής του αφήνοντας πίσω του ικανούς μαθητές. Έχοντας πόθο να επαναφέρει την βυζαντινή παράδοση, η οποία έσβηνε εξαιτίας της εισβολής της δυτικής τεχνοτροπίας, έγραψε την «Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης». Για την προσηλώσή του στα παραδοσιακά πρότυπα υπέστη διωγμούς από ομότεχνούς του και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Άγιο Όρος. Ο ακριβής χρόνος του θανάτου του δεν είναι γνωστός. Γεώργιος Μάρκου. Η γενέτειρά του ήταν το Άργος. Υπήρξε τοιχογράφος παραγωγικότατος. Εργάσθηκε στην περιοχή των Αθηνών. Ζωγράφισε το καθολικό της Μονής των Ασωμάτων Πετράκη, το 1719. Το τελευταίο και σπουδαιότερο έργο του λόγω του πλήθους των εικονιζόμενων Αγίων, είναι η τοιχογράφηση της Μονής Φανερωμένης Σαλαμίνος, το 1735. Δημήτριος Ζούκης. Καταγόταν από το χωριό Καλαρρύτες Ιωαννίνων. Ένα από τα έργα του είναι και η τοιχογράφηση του νάρθηκα της Μονής Υπαπαντής Μετεώρων, το 1784. Οσιομάρτυς Ιωσήφ. Έγινε μοναχός στη μονή Διονυσίου Αγίου Όρους και ήταν αγιογράφος. Έργο του είναι η εικόνα των Αρχαγγέλων στο τέμπλο του Καθολικού της μονής. Το τέλος του ήταν μαρτυρικό. Βασανίσθηκε σκληρά από τους Τούρκους και απαγχονίστηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1819. Ιωάννης Αναγνώστης. Ζωγράφισε το καθολικό της Μονής Σπηλαιώτισσας, κοντά στο χωριό Αρτσίστα Ζαγορίου, το 1810. Αθανάσιος Παγώνης, Βραχιώτης. Ζωγράφισετο καθολικό της Μονής Φανερωμένης Καλλιφωνίου στα μέρη της Καρδίτσας, το 1840. Βασίλειος Γρεβενίτης. Αγιογράφησε τον ναό του Αγίου Νικολάου στο χωριό Βαρυμπόμπη Τρικάλων, το 1863. Όσιος Σάββας, ο εν Καλύμνω. Γεννήθηκε στην Ηρακλείτσα της Ανατολικής Θράκης το 1862. Δώδεκα ετών έρχεται στο Άγιον Όρος, στη σκήτη της Αγίας Άννας, όπου μαθαίνει την αγιογραφία. Κατόπιν πηγαίνει στους Αγίους Τόπους και για ορισμένα χρόνια ασκητεύει στα Ιεροσόλυμα, στις μονές του Χοζεβά και του Αγίου Σάββα και στις όχθες του Ιορδάνη. Επιστρέφει και πάλι στην Ελλάδα, όπου γνωρίζεται και συνδέεται στενά με τον Άγιο Νεκτάριο. Μετά την κοίμηση του Αγίου Νεκταρίου μένει σαράντα ημέρες κλεισμένος στο κελί του και με νηστεία και προσευχή αγιογραφεί την πρώτη εικόνα του Θεοφόρου Νεκταρίου. Το έτος 1926 ή 1928 έρχεται στην Κάλυμνο και ζει στη μονή των Αγίων Πάντων μέχρι την κοίμησή του το 1948. Κατά την ανακομιδή το άγιο λείψανό του βρέθηκε σώο, άφθαρτο και έβγαζε ευωδία και έκανε στη συνέχεια πολλά θαύματα. 21

Φώτης Κόντογλου. Γεννήθηκε στις Κυδωνιές (Αϊβαλί) της Μικράς Ασίας το 1895. Μετά τον θάνατο του πατέρα του την κηδεμονία του ανέλαβε ο θείος του ιερομόναχος πατήρ Στέφανος Κόντογλου, ηγούμενος της μονής Αγίας Παρασκευής. Το σχολείο το τελείωσε στο Αϊβαλί και ήταν μέλος μιας ομάδας μαθητών που εξέδιδε το περιοδικό «Μέλισσα», το οποίο ο Κόντογλου διακοσμούσε με ζωγραφιές. Γράφτηκε στη σχολή Καλών Τεχνών στην Αθήνα και στη συνέχεια πήγε στο Παρίσι (1914), όπου μελέτησε τις διάφορες σχολές ζωγραφικής. Κατόπιν πολλών περιπλανήσεων και ταξιδιών εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Το 1923 ταξίδεψε στο Άγιο Όρος, όπου ανακάλυψε την βυζαντινή αγιογραφία και από τότε αγωνίστηκε για την αναβίωση της τέχνης. Την δεκαετία του 1950-1960 βρίσκεται στην κορύφωση της αγιογραφικής του δραστηριότητας. Παρουσίασε διάφορες εκθέσεις ζωγραφικής, εργάστηκε ως συντηρητής εικόνων σε μουσεία, τιμήθηκε με το βραβείο Ακαδημίας Αθηνών για το βιβλίο «Έκφρασις της Ορθοδόξου Εικονογραφίας» και γενικά είχε μία πλούσια προσφορά στον τομέα της τέχνης. Αγιογράφησε πολλές φορητές εικόνες και ιστόρησε (ζωγράφισε) τους ναούς Ζωοδόχου πηγής Παιανίας, Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην Ρόδο, Καπνικαρέας Αθηνών κ.α. Θεωρείται ο αναγεννητής της Ορθόδοξης Αγιογραφίας και υπήρξε πιστό τέκνο της Ορθόδοξης Παράδοσης. Οι σύγχρονοι αγιογράφοι του χρωστούν πολλά. Μαθητές του υπήρξαν ακόμη και διακεκριμένοι ζωγράφοι, όπως ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Νίκος Εγγονόπουλος, κ.ά. Πέθανε στις 13 Ιουλίου 1965 από τις επιπλοκές που του είχε προκαλέσει ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα στην περιοχή του Φαλήρου. Όλες οι αναφορές είναι απόεγκυκλοπαίδειες και διάφορες σελίδες στο Διαδίκτυο. 22

Η τάξη μας Ανθή Βασίλης Βίκυ Σταυρούλα Δημήτρης Μαρίνα Σοκόλ Αριάδνη Νίκος 23

Δημήτρης Βάσω Μαριαλένα Εύα Οδυσσέας Χριστίνα Βασίλης 24

25