Σο «Μήτηρ Θεού» είναι ένα μακροσκελές ποίημα που αποτελείται από 5 ενότητες. Σο ποίημα ο Άγγελος ικελιανός άρχισε να το γράφει το 1917 με αιτία του θανάτου της αδελφής του, που πέθανε την ίδια χρονιά στο Νταβός της Ελβετίας. Σο 1917 δημοσίευσε ένα μέρος από το ποίημα, το «Μήτηρ Θεού Ι» στο περιοδικό Λόγος 1. Σο κείμενο δημοσιεύεται ολόκληρο το 1939 στο Περιοδικό «Νέα Πολιτική» 2 με τα πολύ αναλυτικά και κατατοπιστικά σχόλια της Έλλης Λαμπρίδη (προλεγόμενα, επιλεγόμενα και υποσημειώσεις). Είχε πραγματοποιηθεί η έκδοση χωρίς σχόλια, ολόκληρου του ποιήματος, στο περιοδικό «Σα Νέα Γράμματα» 3. Σο ποίημα αποτελείται από 279 άψογα λυρικά δεκαπεντασύλλαβα δίστιχα, χωρισμένα σε πέντε μέρη, με άνιση κατανομή των στίχων. Έτσι, στο πρώτο μέρος έχουμε 56 στίχους, στο δεύτερο 136, στο τρίτο 174, στο τέταρτο 146 και στο πέμπτο 46. Ο ποιητής έγραψε το ποίημα αυτό μέσα στο ψυχικό κλίμα του πένθους που αισθάνθηκε για το θάνατο της αδελφής του και εξ αιτίας αυτού. Για να το γράψει, κατέφυγε στην γνώριμή του σιωπή των μοναστηρίων. Έτσι, την άρχισε στο Μέγα πήλαιο και την συνέχισε στη μονή του Οσίου Λουκά της Βοιωτίας και την τελείωσε στην Αθήνα 4. Σο ποίημα διακρίνεται από μια μορφική τελειότητα. Σο κάθε δίστιχο περικλείει ένα νόημα. Η συχνή ομοιοκαταληξία, δίνει έναν ιδιαίτερο ρυθμό, ο οποίος συμπίπτει με τον εσωτερικό ρυθμό του ποιήματος, που υπακούει σε ένα νόμο αισθητικό μαζί και ψυχολογικό. Σο δίστιχο είναι καλλιεργημένο πλατιά στο λαό και αποδίδει καλύτερα τα λαϊκά βιώματα. Ο δεκαπεντασύλλαβος στίχος επίσης αποδίδει κατά ένα τρόπο άμεσο την εσωτερική εμπειρία μεταγλωττισμένη σε ένα εύληπτο μορφικά τουλάχιστον σχήμα. Ο δεκαπεντασύλλαβος στίχος, έλκοντας την καταγωγή του στο προσωδιακό καταληκτικό ιαμβικό τετράμετρο και την βυζαντινή υμνογραφία, πέρασε στο δημοτικό τραγούδι όπου και ζημιώθηκε με τη λαϊκή ψυχή και στη συνέχεια τελειοποιήθηκε στα χέρια του ολωμού, του Παλαμά και του ικελιανού. Η επιλογή της στιχουργικής δένει το ποίημα με τη λαϊκή και 1 Οεριοδικό «Κόγος» Λάης 1917, σελ. 1-6. Ναματυπ. Στο αρ. 20, Λήτηρ Ηεού ΘΘ Οερ. Κόγος, Αύγουστος 1917, σελ. 25-27 Ναματ. Στομ αριθμό 20, Λήτηρ Ηεού ΘΘΘ Οερ. Κόγος Μοέμβ. 1917 σελ. 49-54. Ναματυπώμεται στομ αριθ. 20. Λήτηρ Ηεού ΘV, περ. Κόγος Λάρτης 1918, σελ. 73-77. Ναματυπώμεται στομ αριθ. 20. Λήτηρ Ηεού V, Οερ. Κόγος, Φεβρουάριος 1919 σελ. 97-98. Ναματυπώμεται στομ αριθ. 20. 2 Λήτηρ Ηεού, Οερ. Μέα Οολιτική Λάϊος - Σεπτ. 1939, σελ. 560-583, 695-710, 1028-1043, Ναμ. Στομ αρ. 20. 3 Οερ. «Τα Μέα Γράμματα», Δ, Θούμιος 1938, σελ. 433-555. Ναμ. Στομ αρ. 20. 4 Η. Νύδη «ΑΓΓΔΚΞΣ ΣΘΙΔΚΘΑΜΞΣ», Δκδ. ΘΙΑΠΞΣ, Έκδ. Β σελ. 113. θρησκευτική παράδοση, παγανιστική και χριστιανική, καθώς το περιεχόμενο συγκλίνει προς μια σύνθεση όλων αυτών των στοιχείων. Η μορφική τελειότητα δένει σε ολόκληρο το ποίημα απαρέγκλιτα σε μια οργανική ενότητα με το σφικτά δομημένο περιεχόμενο. «Σην ποικιλία στο στίχο φέρνει το πλουσιότατο λεξιλόγιο, ο παμπληθής εκφραστικός τρόπος, η επινοητική μετάβαση από νόημα σε νόημα, το καλοβαλμένο επίθετο, η ομοιοκαταληξία η αβίαστη, η πλαστικότητα» 5. το ποίημα αυτό οι δυνάμεις του αλαφροΐσκιωτου, φτάνουν σε μια έξοχη ωριμότητα. Και δεν είναι τυχαίο που θεωρήθηκε «το πιο μουσικό έργο που γράφτηκε στην Ελληνική γλώσσα μετά το θάνατο του ολωμού» 6. Η αισθητική του ποιήματος επιτυγχάνεται και με τη χρήση συνώνυμων και ισοδύναμων λέξεων και περιφράσεων, την ποικιλία μετρικών και ρυθμικών τόνων, την τοποθέτηση της λέξης στην κατάλληλη θέση και άλλα απεριόριστα στιχουργικά ευρήματα, που είναι αποτέλεσμα βαθύτερο και όχι απλή δεξιοτεχνία στον στίχο. Ο δεκαπεντασύλλαβος στη «Μήτηρ Θεού», ενώ είναι παντού παροξύτονος για να συγκρατεί σταθερή την ίδια αρμονία έως το τέλος, σ ολόκληρο το ποίημα, ωστόσο έχει πολλή ποικιλία στους μετρικούς και ρυθμικούς τόνους. Είναι χαρακτηριστική άλλωστε και η φράση του εφέρη που αναφέρεται στις «Δοκιμές»: «Δεν γνωρίζω να έχει γραφεί δυσκολότερο ποίημα στην Ελληνική γλώσσα< αλλά και σε τούτο το παράδειγμα μου φαίνεται αδύνατο να υπάρχει αντίθεση αλόγου και ελλόγου στοιχείου. Απεναντίας, εκείνο που βρίσκω και νομίζω ότι είναι βασικό γνώρισμα του ποιήματος, είναι ότι υπάρχει μία φανερή λογική συνέπεια ανάμεσα στην έμπνευση και την εκτέλεση. Ο παραλογισμός ποιητικά θα άρχιζε αν έλειπε η συνέπεια αυτή» 7. Σο ποίημα παρά την εξωτερική του ακρίβεια και γλαφυρότητα, νοηματικά επεκτείνεται σε πολύ δυσνόητες και σύνθετες περιοχές της σκέψης, που γίνονται τόσο δυσκολότερες στην προσπέλασή τους, όσο εμφανίζουν εντονότερο συγκριτικό χαρακτήρα, και ακόμα είναι πολύ συχνή η χρήση επάλληλων παρομοιώσεων που προσεγγίζουν τον παραλογισμό, γεγονός το οποίο οδήγησε τον εφέρη στο να διατυπώσει την ανωτέρω άποψη. Κατά την άποψη του Κ.Π. Μιχαηλίδη, «Σο ποίημα είναι αφιερωμένο στην πρωτοεικόνα της Μάνας Υύσης που από την αρχή υπήρξε για τον ποιητή ο χώρος της ιερής ενότητας των πάντων. Ο θάνατος σμίγει με τον έρωτα μέσα στον κόσμο μιας ζεστής μητρικής θαλπωρής από την οποία τώρα ξεπηδά το μυστικό της δημιουργίας. 5 Η. Νύδη, ό.π. 6 R. Liddel, Ζ ποίηση του Σικελιαμού, «Αγγλοελλημική Δπιθεώρηση» 1949-1950. 7 Γ. Σεφέρη, «Δοκιμές» Τόμος Α Ίκαρος 1984, σελ.
Μικρόκοσμος και μακρόκοσμος συγκλίνουν, όπως συγκλίνει η φύση με το πρόσωπο της Παναγίας» 8. Σο κεντρικό θέμα του ποιήματος είναι ο θάνατος της αδελφής, ωστόσο στο ποίημα εμφανίζονται ανεστραμμένες οι σχέσεις των πραγμάτων. Εκείνο που κυριαρχεί δεν είναι ο θρήνος, ο γενικότερος τόνος του ποιήματος δεν είναι πένθιμος. Έχουν προηγηθεί εσωτερικές διεργασίες οι οποίες και μετέτρεψαν το βιωμένο πένθος σε μια αφορμή για ανάδειξη της συνολικής κοσμοθεωρίας του ικελιανού που είναι η καθολική αποδοχή και κατάφαση, «η βιωματική και λογική επανένταξη του ανθρώπου σε μια οργανική ενότητα του παντός» 9.Η αναζήτηση αυτή είναι ο σκοπός της ζωής του, της «μυστικής άθλησής του», αλλά και της ζωής γενικότερα. Μέσα σ αυτόν τον κοσμικό στόχο τη θέση του την αντιλαμβάνεται ως μία αναγκαία διαμεσολάβηση, επομένως θεωρεί τον εαυτό του μύστη και προφήτη ταυτόχρονα, που σαν τον «αλαφροΐσκιωτο» κινείται κάτω από τον αστερισμό του μυστηρίου, βρίσκεται μέσα σε έναν ονειρισμό και η βιωματική του εμπειρία μετατοπίζεται στην περιοχή του «εντελώς άλλου» που δεν είναι άλλη από την περιοχή του απόλυτα Ιερού. Η περιοχή αυτή διέπεται από τις τεταμένες σχέσεις μεταξύ του ιερού βιώματος και του ορθολογικού, οι οποίες εντείνονται κυρίως στα προβλήματα που δημιουργούνται κατά την προσπάθεια του περάσματος της βιωματικής εμπειρίας στην γλώσσα. Η προσπάθεια επαναπροσδιορισμού του κόσμου και η φαντασιακή αναδόμησή του μέσω της ποίησης είναι εκείνη που κατ εξοχήν έρχεται σε αντίθεση με τον ποιητικό λόγο τον οποίο ο. θεωρούσε το εργαλείο προς αυτήν την κατεύθυνση. Από το σημείο αυτό και μετά αρχίζει η συστηματική διεργασία μέσω της οποίας θα ξεπεραστεί το πρόβλημα, θα ξεπεραστεί δηλαδή η αδυναμία εκφοράς των εμπειριών αυτών μέσα από τη γλώσσα. Ο τρόπος που μέχρι τώρα έχει κατοχυρωθεί ως ο καλύτερος είναι η αλλαγή της συνηθισμένης σημασίας των λέξεων και η μετάλλαξή τους σε σύμβολα. Σα σύμβολα, μη έχοντας σαφώς διατυπωμένα σημαινόμενα είναι κατά πλέον ενδεδειγμένα να εκφράσουν τις ποιότητες του γοητευτικού και τρομακτικού συμπλεγμένες σε μια διαλεκτική ενότητα. Και η γλώσσα η ποιητική όντας από τη φύση της συμβολική, γίνεται στα χέρια του ικελιανού ένας ιδιότυπος λόγος, ένας <<<<<< λόγος. Με τον τρόπο αυτό φάνηκε αρχικά ευκολότερο να εκφραστούν πράγματα όπως είναι το θείον και η ιερότητα του κόσμου ως πηγή φρικίασης και τρόμου και ταυτόχρονα σαν μία πηγή έλξης σαγηνευτική και ακαταμάχητη όπου το κάθε πλάσμα μπορεί να ριγεί ενώπιόν της έντρομο και καταπτοημένο ως τον έσχατο 8 Πίτσα Φράγκου-Ιικίλια, Οέμτε Λελετήματα για τομ Άγ. Σικελιαμό. 9 Δισαγωγή στο Κυρικό Βίο. βαθμό. Αυτή η διαλεκτική αντίθεση που ανήκει στα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της μυστικιστικής εμπειρίας δεν είναι αυτό που κάποιον τον κάνει να γεμίζει απορία και τον μαγεύει, αλλά είναι αυτό που τον περιπλέκει και τον συνταράσσει, νιώθει κάτι που τον φέρνει συχνά στο αποκορύφωμα μιας έκστασης και μιας ιλιγγιώδους μέθης. Αυτό ακριβώς είναι και το Διονυσιακό και Παγανιστικό στοιχείο που ο ικελιανός θεωρεί ως θεμελιώδες στην δική του συγκριτική αναδόμηση της ποιότητας του ιερού 10. Αυτός είναι ο θεμελιώδης πυρήνας από τον οποίο εξακτινώνονται όλες οι άλλες ανθρώπινες εμπειρίες, στον ποιητικό του λόγο. Ψστόσο, τα πράγματα δεν είναι και απολύτως σαφή στο χώρο της μυστικής εμπειρίας. Δεν έχουν το λογικό άρτιο των καθαρών συλλογισμών. Βρίσκονται σε ένα χώρο ονειροσυγκεχυμένο και συχνά νεφελώδη όπως σε όλους τους μυστικούς και τις αρχαίες μυστηριακές θρησκείες, έτσι και στην ποίηση του Αγ.. αποκλείεται το ευθύγραμμα του χρόνου. Ο γραμμικός χρόνος είναι ο αμετάκλητος χρόνος ό,τι αφήνει πίσω ποτέ δεν ξαναγυρίζει, ενώ ο χρόνος ο κυκλικός και κυρίως ο χρόνος όταν προσδιορίζεται σαν κατηγορία του χώρου, αφορά μια έλευση, μια άνοδο, η εποχή έρχεται «από κάτω» και όχι από το «χθες», ο κόσμος της γης βρίσκεται σε αέναη κίνηση, αλλά στον κόσμο αυτό, εκείνο που βρίσκουμε στη θέση του «χρόνου» είναι ο ρυθμός 11. Αυτό είναι ίσως εκείνο που ο ικελιανός ονομάζει «κοσμικός ρυθμός». Σο ίδιο συμβαίνει και με την έλλειψη ταυτότητας, αυτό που κάνει να λειτουργεί το όλο σύστημα δεν είναι τα περιγράμματα που προσδιορίζουν και που προσδίδουν ταυτότητα στα πράγματα και στα πλάσματα, είναι οι οδοί κυκλοφορίας που τα ενώνουν και που τους επιτρέπουν να επικοινωνούν αδιάκοπα. Έτσι τα συμφέροντα των ζωντανών όντων συγχέονται και τα χαρακτηριστικά τους επίσης. Μέσα στις τελετουργικές πράξεις, ο άνθρωπος, το φυτό και το ζώο συγχωνεύονται μέσα στα ίδια τα σύμβολα. Όλα τα όντα, αναπτύσσονται από τους χυμούς της γης που ανεβαίνουν μέσα τους. Από καμία πλευρά το «ανθρώπινο» δεν είναι αποκομμένο από το μη ανθρώπινο με όρους που να προσδιορίζουν μία αυστηρή ταυτότητα, γιατί θα έφραζε όλες τις οδούς του συστήματος επικοινωνίας. Όλος αυτός ο κόσμος, το καθολικό συμπεριέχον και μέγα συγκείμενο, βρίσκεται σε μια αέναη κίνηση, στον κόσμο αυτό που διαχέεται η ετερότητα ο χρόνος αντικαθίσταται από τον ρυθμό. Οι τελετουργίες δεν είναι γεγονότα, αλλά επαναλήψεις, δραματοποιούν ακούραστα την σύνδεση του «επάνω» και του «κάτω». Οι αναχωρήσεις και οι αφίξεις που 10 Rudolf Otto «Das Heilige». Ορώτη Γερμαμική Έκδοση 1917, Αγγλ. Λετφ. Jow. Harvey: The idea of the Holy (Oxford University Press). 11 Λαρία Δαράκη, Ξ Διόμυσος και η Ηεά γη, Δαίδαλος, Εαχαρόπουλος σελ. 258.
σκηνοθετούν, εγγράφονται όχι μέσα στο χρόνο, αλλά μέσα στη γεωγραφία της Τπερφύσης. Η διάρκεια δεν έχει σημασία, ούτε το μεσοδιάστημα, αλλά ο ρυθμός της επανάληψης. Η διάρκεια ποικίλει, ο ρυθμός μένει πάντοτε ο ίδιος. Σίποτε δεν χάνεται μέσα σ ένα αποκομμένο «παρελθόν». Ο γραμμικός χρόνος, ο αμετάκλητος χρόνος αφήνει πίσω του, ό,τι ποτέ δεν ξαναγυρίζει, πάντα και τίποτε δεν χάνεται καθ οδόν μέσα σ ένα σύστημα που ζει από την κυκλοφορία τους. Έτσι, δεν επιτρέπεται η πολυτέλεια ενός χαμένου παρελθόντος. Έτσι, ότι στα δικά μας μάτια φαντάζει ως ανεπάρκεια, δεν είναι παρά αμυντικός μηχανισμός του συστήματος, του συστήματος της διαρκούς επικοινωνίας. Η απλή αιτία αυτής της απουσίας, είναι η ιδιάζουσα μορφή που έχει μέσα σ αυτό το σύστημα ο θάνατος. δεν είναι ένα γεγονός, αλλά ένας ΦΨΡΟ, ένα μέρος ευλογημένο, με το οποίο πρέπει πρώτα απ όλα να διατηρηθεί η επαφή. Ο θάνατος ως τόπος είναι το θεμέλιο της σκέψης της κυκλοφορίας, αλλά είναι επίσης και το μεγάλο εμπόδιο για την συγκράτηση της ταυτότητας. Δεν επιτρέπεται να συλλάβει κανείς τον θάνατο ως γεγονός και να τον δει ως τέλος. Εγγεγραμμένος μέσα σε κύκλο, είναι ταυτόχρονα μία αρχή και ένα τέλος. Αυτές είναι οι μαγικοθρησκευτικές σχέσεις, ένας κόσμος χωρίς ουρανό, που βασιλεύει η γη, και συνομιλητής του ανθρώπου είναι η «φύση». ε αντιδιαστολή με τη λογική, τις συμβάσεις, τις συμφωνίες και τα συμβόλαια που ορίζει η γραμμική ορθολογική σκέψη. Βασικά εργαλεία για την επινόηση της λογικής της ηθικής και της ιστορίας. Ήδη ο αρχαίος Ελληνικός λόγος άρχισε να περιθωριοποιεί τις αρχαίες λατρείες. Η ολύμπια όψη του κόσμου συνθέτει έναν κόσμο αυστηρών ορίων. Ο χώρος και η δράση καθορίζονται από την άποψη του ανθρώπου. Η ορθολογική σκέψη είναι γραμμική σκέψη. Περικλείει βασικές επιλογές. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να είναι πολλά πράγματα ταυτόχρονα, πρέπει να επιλέγει κάτω από την ώθηση της παραίνεσης, η σκέψη ακολουθεί το όχημα του προοδευτικού χρόνου, της διαδοχής των διαδοχικών αποκλεισμών και τέλος του οριακού και αμετάθετου θανάτου. Σον επαναληπτικό κοσμικό ρυθμό τον διαδέχεται μία διαδικασία προοδευτική, παραγωγός πρωτότυπων σχημάτων. Ο πολιτισμός μας δύσκολα το δέχεται αυτό. Ήδη οι Έλληνες της κλασσικής εποχής ανέχονταν δύσκολα τον μονότονο ρυθμό των αρχαίων μηνυμάτων. Η κυκλική σκέψη είναι μάρτυρας μίας πολύ σταθερής ισορροπίας. Δημιουργεί μιαν εντύπωση γαλήνης, ένα αίσθημα επάρκειας, η σκέψη προσκολλάται σε μια κίνηση επιτόπου. Σα χρονικά όρια εντοπίζονται και εξαντλούνται στην χρονική στιγμή που επεκτείνεται και διαρκεί αιώνια. το σύστημα αυτό τον πρωτεύοντα ρόλο τον παίζει η γη ως αιώνιο θηλυκό μέσω του οποίου οι νεκροί συμμετέχουν στην αναπαραγωγή. ύστημα συγγένειας και κοσμοθεωρίας ασφαλώς παλαιότερο της πατρογραμμικής γενεαλόγησης, το οποίο και μεταφέρεται στην επικαιρότητα μέσω της συστηματικής εργασίας των κοινωνικών ανθρωπολόγων. Αυτές τις προσεγγίσεις εντελώς αυθόρμητα επιχειρεί ο Α.. στο Μήτηρ Θεού. αν ένας μυστικός προσκυνητής πλησιάζει μέσω της σιωπής τα αποτρόπαια μυστικά του σύμπαντος, που διαγράφονται στην ιστορική τους διαδρομή και προσπαθεί να τα εγχαράξει στην ποίησή του. Αυτή η μυστική εσωτερική του αναδίπλωση, είναι κάτι σαν μια μυητική εμπειρία που αποδίδει καρπούς. Όπως κάθε μυητική εμπειρία εμπεριέχει ένα μυητικό θάνατο και μία ανάσταση του υποκειμένου, ο μυητικός συμβολικός θάνατος έχει και το ρεαλιστικό του ισοδύναμου του θανάτου της αδελφής του. Αλλά ο κύριος ταυτισμός είναι ο ταυτισμός της μάνας φύσης ή Μάνας Γης με την «Μητέρα Θεού» που πάσχει, τίκτει και τα τέκνα επιστρέφουν σ αυτήν. Ο ταυτισμός αυτός τον βοηθά να υπερβεί την βίωση του πένθους ως βίωση μιας απώλειας και τοποθετεί τους νεκρούς στην μητρική κοιλότητα της γης ως υπαίτιας των επόμενων γεννήσεων, βέβαια αυτή η αντίληψη όσο και αν απομακρύνεται από τη ρεαλιστική πραγματικότητα, δεν χάνει την ποιητική της αξίας. Η αφομοίωση αυτών των συμβόλων σημαίνει ότι ενδέχεται να μην γίνονται δεκτά άμεσα σαν αντικείμενα πίστης αλλά οιστρηλατούν και τροφοδοτούν τον ποιητικό λόγο. Όλα επαναπροσδιορίζονται κάτω από μία νέα ματιά. Σα σινιάλα ενός μυθικού ευτυχισμένου παρελθόντος περνούν υπόγεια και διοχετεύονται μέσα στους στίχους. Έτσι ώστε έχουμε την αίσθηση ότι προβαίνουμε σταδιακά σε μία επαναϊεροποίηση του κόσμου. Αυτή η επαναϊεροποίηση του κόσμου καταργεί την εμπειρία του θανάτου, γιατί όλα εντάσσονται σε ένα πλαίσιο με προσδιορισμούς πέραν του χρόνου και άρα Ιερού. Έτσι, η έννοια της ιερότητας συμβαδίζει κάπως και με την έννοια της ισχύος. Εφ όσον η πιο βαθιά ανθρώπινη ήττα είναι η βεβαιότητα του θανάτου. Η Λατινική λέξη sacet (=ιερό) σημαίνει και δύναμη και συντονίζεται με το γερμανικό Heilige (π.χ. ο Holderlin γράφει aus heiligen schlafe, μτφ. «Από τέτοιο ιερό ύπνο» 12. Σο απόλυτο μοτίβο του θανάτου προσδιορίζεται παροδικά. Σην απήχηση αυτού του μοτίβου έχουμε και στον αλαφροΐσκιωτο του Αγγ. ικελιανού. «Ύπνος ιερός λιονταρίσιος στη μεγάλη της ερημιάς απλωσιά». Η απόλυτη οδύνη βιώνεται έτσι ως μυστικό πέρασμα ενός «μυητικού παλμού» προς την απόλυτη κατάφαση. Αυτή είναι μία στάση μυστική και ορφικοχριστιανική. Ο θάνατος δεν είναι ένας οργανικός κρίκος σε μια ευθύγραμμη πορεία, αλλά είναι ένας οργανικός κρίκος σε μία αναγκαία επανένταξη. 12 «Ξ Πήμος» μτφ. Αθαμ. Κάμπρου βλ. Friedrich Holderlin «Ύμμοι και αποσπάσματα, εκδ. Υπερίωμ, Αθήμα 1996, σελ. 26.
Σο κάθε κομμάτια από την ποίηση του Άγγελου ικελιανού δεν ημπορεί να εξεταστεί χωριστά. υγκροτεί μια οργανική ενότητα με ολόκληρο το έργο και την κοσμοθεωρία του. Θα τολμούσε να πει κανείς ότι ο Άγγελος ικελιανός μπορεί να κατανοηθεί καλύτερα, μόνον αν κατανοηθεί ως «μυστικός» και προς τους μυστικούς όλων των θρησκειών έχει τη μεγαλύτερη συγγένεια. Σα κύρια χαρακτηριστικά του είναι τα εξής: δεν δέχεται την ύπαρξη ενός θεού δημιουργού, γιατί αυτό οδηγεί μοιραία σε μία σχέση αιτιακής εξάρτησης. Η σχέση της αιτιακής εξάρτησης τοποθετεί αναγκαία το δημιούργημα σε μία θέση κατώτερη, εφ όσον είναι αποτέλεσμα ή συνέπεια. Έτσι οδηγείται κατά έναν τρόπο λογικά αναγκαίο στο ότι ο «κόσμος», το «θείον» και ο «εαυτός» συμπίπτουν, δηλαδή ο «κόσμος» και ο «εαυτός» εξαφανίζονται μέσα στο θείο, δηλαδή ταυτίζονται μαζί του, πράγμα που είναι και η θεμελιωδέστερη άποψη των μυστικών όλων των θρησκειών. Έτσι, η έννοια της υπέρβασης δεν έχει την έννοια μιας ξεχωριστής αρχής, αλλά μάλλον αυτήν της έσχατης πανθεϊστικής ρίζας του κόσμου στην πραγματική του ουσία 13. Αν τώρα αυτή η πανθεϊστική ρίζα ενταχθεί στην προϊστορική της βάση, συμπίπτει με μια αποδοχή του θηλυκού στοιχείου στην ανώτερη δυνατή διατύπωσή του που είναι η θεϊκή. Η ανώτερη μορφή της θηλύτητας όπως λέει ο ικελιανός. την πρώτη ενότητα του ποιήματος εμφανίζεται ως βάση, ως δημιουργική προϋπόθεση η θηλυκή μορφή, η προοντολογική διάσταση του θηλυκού στοιχείου που γεννά χωρίς να οριοθετείται σαφώς. Εισβάλλει από παντού κατά ένα τρόπο που προκαλεί ρήξη στον περιγραφικό λόγο, με μια αχαλίνωτη χρήση μεταφορών και εικόνων. Αυτό το θηλυκό στοιχείο είναι άπειρα μεγάλο και απολύτως ασύγκριτο. Είναι η ίδια η τρομακτική εμπειρία του ιερού. Έτσι διατυπώνει μέσα από έναν πρότυπο λόγο ορισμένες από τις κρίσιμες κοσμοθεάσεις που άρχισαν να εμφανίζονται τον 19 ο αιώνα και που πέτυχαν να παρουσιάσουν την φύση από μια τέτοια πλευρά πολύ πιο διαφορετική από εκείνη που επεξεργάζονται τα ίδια τα φυσικοεπιστημονικά μοντέλα της εποχής. Οι απόψεις αυτές που εγέρθηκαν ως φωνές διαμαρτυρίας απέναντι σε έναν τεχνοκρατούμενο και εκμεταλλευτικό πολιτισμό, ικανό να εμψυχώσει συγκεκριμένα επαναπαυτικά κινήματα και μορφές αντίστασης στην εργαλειοτεχνική βαρβαρότητα του καπιταλιστικού κόσμου. Όλα αυτά που υπάρχουν μέσα στην γόνιμη ρομαντική μήτρα του 19 ου αιώνα, είναι αυτά ακριβώς τα οποία πλέκουν τον καμβά του καινούργιου κώδικα των κατηγοριών του ιερού των Ρομαντικών και κατ επέκταση των συμβολικών. 13 R. Otto ό.π. όλη την πρώτη ενότητα το νοηματικό κέντρο βρίσκεται πολύ κοντά σε μια ιερή συνδήλωση της πρωτογενούς δημιουργίας και γέννησης. «Φνούδια, φτερά και πούπουλα, μικρά ξυλάκια φύλλα όσα σωρεύει το πουλί στου δάσους την μαυρίλα». Σο μικρό ράμφος του πουλιού μοιάζει με το μίτο της δημιουργίας που κινείται μέσα από το αρχέγονο σκοτάδι για να καταλήξει στη ζωή. τ. 5. Α τούτη<< εκείνη: Η ζέστη της δημιουργίας, η βιταλιστική ορμή έχει έναν χαρακτήρα πιο δυνατό. Η εικόνα της πρώτης στροφής δεν έχει καμιά συνάφεια με την εικόνα της δεύτερης στροφής. Η πρώτη ταπεινή και ασήμαντη γεμάτη όμως από την αγωνία της δημιουργίας, η δεύτερη μεγαλόπρεπη οι κρίνοι <<<<< μέσα στου ήλιου την πηγή σαν κύκνοι και όμως έχει μέσα της η εικόνα αυτή ήδη τα στοιχεία της φθοράς, μέσα στην ακινητοποιημένη ομορφιά της διαφαίνεται ήδη η κάμψη. Αντίθετα, η εικόνα της πρώτης στροφής περικλείει μέσα της ασήμαντα στοιχεία την σπερματική δύναμη της δημιουργίας, η δύναμη αυτή μεταμορφώνεται σταδιακά σε δημιουργία δια της ανθρώπινης εργασίας (στροφή 4) και τέλος σε θρησκευτική πίστη. τη στροφή αυτή έχουμε μετάβαση από την ρομαντική πίστη στην πιο παραδοσιακή μορφή λατρείας. Είναι η Παναγιά η Κυρά με το καντήλι, παιδικές εικόνες και εμπειρίες που ανασύρουν την μνήμη και την πίστη πολλών αιώνων. Ολόκληρο το νόημα της πρώτης ενότητας συμπυκνώνεται στον δημιουργικό παλμό που κατά ένα βασανιστικό τρόπο, σαν μια ασίγαστη και μυστική ορμή δουλεύει από τα σπλάχνα της γης με τα μικρά και ασήμαντα μέσα του την κορύφωσή του. Πούπουλα, χνούδια και ότι στη γη ανάλαφρο έχει μείνει, είναι της μυρμηκοφωλιάς το καστανό το χώμα λαγαρισμένο σαν αφρός, κι ωστόσο στέριο ακόμα< και ως το πουλί αποκοιμιέται πίσω απ τα φτερά του. Η μυστική ροή της δημιουργίας που είναι κάτι σαν αέναος τοκετός, μυστικός παλμός της φύσης, επανεντάσσει το ατομικό στο συλλογικό και δημιουργεί μια εσωτερική γαλήνη. - Α τούτη η ζέστα απ το Θεό μονάχα είναι βγαλμένη, - ακόμα και τον θάνατο η ψυχή μου να υπομένει. Κατά ποια έννοια μπορεί να υπομένει τον θάνατο; Ακριβώς κατά την έννοια που προσδιορίστηκε. Ο θάνατος είναι ο αναγκαίος κρίκος στα πλαίσια μιάς μυστικής επανένταξης. Η μυστική ροή της δημιουργίας είναι μυστικός παλμός για δε τον ποιητή είναι η έμπνευση και η δημιουργία. Ο φυσικός και ο ανθρώπινος δημιουργικός παλμός συμφύρονται και συνθέτουν μια μοναδική ενότητα και υποδομή, την αιώνια Μάνα-Υύση (στ. 36-44). Η οποία «αν κλείσει τα βλέφαρα» (στ. 45) μετασχηματίζεται και μετουσιώνεται κάτω από τη δύναμη του ομαδικού κοσμοείδωλου της φυλής σε
Παναγία. Μεγάλη μητέρα που γεννά «αειπάρθενης» πάντα χωρίς αντρική παρέμβαση (ως γνωστόν για τον Άγγελο. ο άντρας είναι το πρωταρχικό στοιχείο του πολιτισμού και άρα της αλλοίωσης των φυσικών μυστικών δομών του σύμπαντος). Η μορφή της είναι γιγάντια και αυστηρή, σαν αιώνιο σύμβολο της θηλύτητας και σφίγγει σαν γιο λιοντάρι τον μονογενή της. Μια εικόνα που δίδεται κατά τέτοιο τρόπο ώστε να παραπέμπει ταυτόχρονα και στην Παναγία απομακρυσμένη από τον Ρομαντισμό και πολύ πιο κοντά στην ελληνική παράδοση, αλλά και στην Μητέρα-Υύση των Ρομαντικών. Αυτή η πρώτη βασική ενότητα δίνει και το νόημα σε όλο το ποίημα. Η ελληνική πίστη που συνδέεται με την παράδοση τείνει να ταυτιστεί με μια καθολική κοσμική αρχή. Ο ρόλος του ποιητή που εμβαπτίζεται μέσα στα πολλαπλά σημαινόμενα, αλλά και εκφράζεται είναι από την πολυσημία του ποιητικού του λόγου είναι τριπλός είναι ρόλος του ποιητή, του μύστη και του προφήτη, σε ένα εγχείρημα επιστροφής και αναβάπτισης στην «προπολιτισμική ταυτότητα». Σο όραμα αυτό ισοδυναμεί με την αιώνια Μητρική ιδέα που την θεωρεί ταυτόχρονα κοσμική και βιολογική αλήθεια. «Η αναζήτηση του Α.. ήταν η Μητέρα-Ιδέα: μόνον η απόρροια της αιώνιας κοσμικής Λέξης, μόνον ως εμπνευστού στοχασμών και πράξεων άμεσα ρυθμικών και καθολικών» 14. Η Υύση σ αυτή την πρώτη ενότητα είναι Natura Naturans, η ιερότητα της ψυχής του κόσμου, όπως ακριβώς περιγράφεται και στον Αλαφροΐσκιωτο. Η ψυχή της φύσης και η ψυχή του ποιητή βρίσκονται σε μια κατάσταση ώσμωσης που οδηγεί σε μία οργανική ενότητα. Σα όρια της φύσης βαθμιαία ξεπερνιούνται και προβάλλει η απόλυτη κυριαρχία του πνεύματος καθώς λέει ο μεγάλος Ρομαντικός Fr. Schelling. «Όταν τα όρια της φύσης ξεπεραστούν και το τερατώδες, προϊόν της ελευθερίας, κατασταλεί, η προαίσθηση της ψυχής ομορφαίνει το σχήμα και την μορφή, τότε λάμπουν οι ουρανοί και το απαλυμένα γήϊνο συγχωνεύεται με το ουράνιο και το ουράνιο με τη σειρά του με το ευγενικά ανθρώπινο». Fr. Schelling: Η χέση των Πλαστικών τεχνών με την Υύση (1806) Έκδ. Έρασμος, μετ. Β. Λαμπρόπουλου, Ρομαντισμός 3/1978 σ. 45. Όλα ξεπηδούν μέσα από την Μήτρα της Υύσης. Σο φυσικό και ανθρώπινο, οι μορφές, τα σχήματα, οι εικόνες, αλλά και η ακατάβλητη ανθρώπινη ενέργεια που είναι μια άλλη έκφραση της φυσικής βιταλιστικής ορμής. Επομένως, μπορούμε να πούμε ότι όπως διαφαίνεται από την πρώτη κιόλας ενότητα στο ποίημα επιχειρείται η ανάδειξη του θεμελιώδους μύθου και η διάσωσή του Μύθου «της Υύσης ως Μητέρας που πάντοτε αγωνίζεται και «<< εν γαστρί και βασανίζεται τεκείν» και την ιδέα του ανθρώπου ως κοσμικού παράγοντα, 14 «The poet Angelos Sikelianos», Οερ. Athene, Chicago, Δεκ. 1943. υπεύθυνου απέναντι της ίδιας ύπαρξής του και της ζωής του Όλου, ως «εξουσίαν έχοντος και ως δημιουργού». Ο Μύθος του Ιησού και της Παναγίας εγκιβωτίζεται μέσα σ αυτό το περιβάλλον, ρίχνεται μέσα στην προοπτική του φυσικού θαύματος σαν συμβολική έκφρασή του και σαν αντικείμενο πίστης. Έτσι στην πρώτη ενότητα 3 είναι τα στοιχεία με τα οποία μορφοποιείται η πρωτογενής φυσική ορμή, η φύση ως το μέγα συγκείμενο και συμπεριέχον, τελικός σκοπός και πλαστουργή δύναμη β. Η ανθρώπινη ορμή και δημιουργία και γ) Η πίστη η θρησκευτική που μετέχει και στα δύο προηγούμενα, ως αντικείμενο για την περίπτωση (αντικείμενο πίστης) άρα δομικά και ως φυσική ορμή προς δημιουργία για την δεύτερη περίπτωση άρα λειτουργικά. Όλα αυτά ενώνονται μέσα στην ψυχή του ποιητή που ενωμένη με την ψυχή του κόσμου λειτουργεί ως διάμεσο, μύστης και προφήτης. την δεύτερη ενότητα η οποία αποτελείται από 136 στίχους, τα πράγματα γίνονται λίγο πιο συγκεκριμένα. Τπάρχει η πιο συγκεκριμένη τάση υπέρβασης δια της διασύνδεσης του πνεύματος με την ύλη. Η πρώτη υποενότητα 1-20 εγκαινιάζει μία νέα εμπειρία. την ενότητα εστιάζεται η προσοχή στη στιγμή. Είναι εκείνο το αιφνίδιο αίσθημα της μυστικής εμπειρίας που έρχεται απρόσκλητο και σε μετατοπίζει. «Άγγελε στο κατώφλι σου, την ώρα που δεν θάρρεις, άνεμος φύσαγε γλυκός πολύ, ψυχοπονιάρης<» Ο πνευματικός άνεμος που έρχεται από τη φύση και τον καλεί με χιλιάδες φυσικούς τρόπους, αντιπαραβάλλεται προς το σώμα, την απογυμνωμένη σωματική απόλαυση. «Σην ώρα που στο τρίστρατο η πόρνη περιμένει, μ άνανθη τέλεια την ψυχή, βαμμένη, στολισμένη». Η φυσική ομορφιά και η «μυστική άθληση» τον οδηγούν στην υπέρβαση. «Σα μύρα πλέαν ανάερα κι αντίκρυζε η ψυχή μου, όθε κι αν γύριζε, γοργή, την μυστική άθλησή μου» κατόπιν το κέντρο βάρους μετατοπίζεται από την υπέρβαση της νόθας σωματικής ηδονής στην υπέρβαση του πόνου που είναι και η πιο σημαντική ανθρώπινη εμπειρία, από την άποψη ότι δεσμεύει την ψυχή και την οδηγεί προς την απελπισία και την άρνηση. Από τους στίχους 15-20 περιγράφει την ψυχική αιχμαλωσιά στην ομορφιά της φύσης. Πολύ συχνά αυτή η ομορφιά αποτελεί πηγή λύπης κάτω από την αίσθηση ότι είναι παροδική, ο ικελιανός όμως αρπάζει αυτό το βίωμα σαν να είναι ένα πολύτιμο ρουμπίνι και του δίνει έμφαση. «Πως το ρουμπίνι πύρινο ζώνει ψηλά το στέμμα, όμοια στο νου μου ολόγυρα μαζώχτει ξάφνου το αίμα». Έτσι μέσα από την εμπειρία της οδύνης και της απώλειας διαμορφώνεται βαθμιαία η οριακή μυητική εμπειρία των μυστικών.
Σο σημαντικότερο ίσως τμήμα του ποιήματος είναι αυτό που περιγράφει αυτή την εμπειρία γεμάτη συμβολικές εικόνες. Η υποενότητα αρχίζει στο στίχο 20 και τελειώνει στο στίχο 38. Ξεκινά με μία κραυγή ψυχή! Ο ικελιανός συχνά χρησιμοποιεί την λέξη ψυχή με κεφαλαίο το Χ προκειμένου να υποδηλώσει την κατά ένα βιταλιστικό τρόπο ψυχή του παντός η οποία εξακτινώνεται από έναν ατομικό πυρήνα. Η κραυγή αυτή επομένως αναφέρεται στο πυρηνικό κέντρο της ατομικότητας όπου συντελείται η μυητική εμπειρία. Ο απόλυτος πόνος είναι ένα είδος καθαρτηρίου πυρός. Από την οδύνη αυτή προκύπτει ένα οριακό βίωμα θανάτου, απώλειας της συνείδησης και διάλυσης του «εγώ». Σο μηδενικό αυτό σημείο στους συμβολιστές καθώς και στην τελετουργική μύηση παριστάνεται με ένα «ψάρι». Σο ψάρι δηλώνει την απόλυτη σιωπή και επομένως η απόλυτη κατάφαση. Σο εσωτερικό αυτό γεγονός ξεδιπλώνεται στο ποίημα μέσα από θαυμάσιες εικόνες κι όπως< αναδύθη. Εικόνες μίας τέλειας μυητικής, μυθοπλασίας με μυητικά στοιχεία. Σον ημιθανή ιχθύα, την επιλογή της σωτηρίας του την τελευταία στιγμή από τον ψαρά που μπορεί να συνδεθεί με τη μοίρα. Η παροδική απώλεια της συνείδησης, το βύθισμα στα νερά και βαθμιαία ανάκαμψη. Είναι ένας εικονικός μυητικός θάνατος, μια απώλεια της παλιάς ταυτότητας και μια επανένταξη στο καινούργιο και ανάδειξη ενός, του προσώπου με μια οιωνεί ανάσταση σε ένα καινούργιο πεδίο συνδηλώσεων και προσεγγίσεων της αλήθειας. «Α, την ανείπωτη αφή σ όλα τα μέλη επήρα την πρώτη αφή μου αθάνατη, στο<<<<<<<<<<< τον νιπτήρα» Οι προγενέστερες εμπειρίες είναι πια «<<<<<<<<<< αιώνες». Σώρα βρίσκεται πλέον σε ένα πέλαγος εαρινό απόλυτης νηνεμίας, που προκύπτει από αξεπέρασμα των αντιθέσεων, το οριστικό και απόλυτα <<<<<<<<< αποδοχή και αγάπη του παντός. Σο ίδιο ακριβώς μυητικό μοτίβο σε πιο εξελιγμένη μορφή περιγράφεται στην «ιερά οδό». Η διαφορά βέβαια εκεί είναι ότι μετά το τέλος του εικονικού θανάτου απλά προσδοκάται η ανάσταση και η αναγέννηση, δεν περιγράφονται. Και η καρδιά μου ως εβάδιζα βογκούσε: Θάρθει τάχα ποτέ, θενάρτει η ώρα που η ψυχή της αρκούδας και του Γύφτου, κι η ψυχή μου, που μυημένη την <<<< θα γιορτάσουν μαζί; Κι ως προχωρούσα, και βράδιαζε, ξανάνιωσα απ την ίδια πληγή, που η μοίρα μ άνοιξε, το σκότος να μπαίνει ορμητικά μες την καρδιά μου, καθώς από ραγισματιάν αιφνίδια μπαίνει το κύμα σε καράβι που ολοένα βουλιάζει. Κι όμως τέτοια ως να διψούσε πλημμύρα η καρδιά μου, σα βυθίστη ως να πνίγηκε ακέρια στα σκοτάδια, σαν βυθίστηκε ακέρια στα σκοτάδια, ένα μούρμουρο απλώθη απανωθέ μου, ένα μούρμουρο κι έμοιαζε έλεε: «Θά ρτει». Ενώ εδώ περιγράφεται θριαμβικά το βίωμα της υπέρβασης σαν αποτέλεσμα μυστικής άθλησης και σαν αποτέλεσμα της απόλυτης κατάφασης και αποδοχής του παντός και κύρια του θανάτου. τους στίχους 40-60 περιγράφει την νέα αυτή του εμπειρία ως μία εμπειρία εσωτερικής γονιμοποίησης που παλεύει να εκφραστεί. το στίχο 61 η εμπειρία μετουσιώνεται σε λόγο. «Εάν τα γοργά μιλητικά νερά, μαζί εκινούσαν τα λόγια μέσα απ την καρδιά την ανθρωποφωνούσα». Σο άφατο, το «εντελώς άλλο» μετατρέπεται σε λόγο, η μυστική εμπειρία μετασχηματίζεται σε ομιλία. Από τους στίχους 60-80 εμφανίζεται να μετεωρίζεται άμεσα σε μια πυθαγόρεια σιωπή και μια χειμαρρώδη φραστική διατύπωση. Επικρατεί μάλλον η επιλογή για μια εκφραστική διατύπωση. Από τους στίχους 80-90 βιώνεται η συνειδητοποίηση του θανάτου και του τέλους ως χαρμολύπη, αποποιείται όμως μια παθητική αποδοχή και προσδιορίζεται αναζήτηση της ηδονής μέσω του θανάτου που προκύπτει από την θέαση οριακών καταστάσεων. Σο λαβωμένο<. Ελικώνα. Αυτή η οριακή βιωματική εμπειρία του θανάτου ως ατομικό βίωμα και πένθος οδηγεί στην απόλυτη κατάφαση και την κάθαρση. Αυτό συνιστά την αιχμή του δόρατος του προσωπικού του αγώνα αυτό είναι που: το χάδι μέσα το κρυφό, στην τρομερή του γλύκα σαν άστρο μέσα μου έτρεμε μικρό, το εν τούτω Νίκα! Από τους στίχους 93-120. Ακολουθεί κατά σχεδόν προσωποποιημένο τρόπο η προτροπή της φύσης, παρουσιάζεται μια συσχέτιση του ονείρου και της ενόρασης επίσης παρουσιάζει μια περιπλάνηση σε παρθένους τόπους, που δεν είναι παρά συμβολική έκφραση εμπειριών πρωτόγνωρων σε νέες πνευματικές περιοχές. Η φύση τον αιχμαλωτίζει και τον καλεί στους στίχους 120-122, «τρεις χρόνους <<<<<<<<< και νικητής εβγήκα». Αναφέρεται σε χρόνους προσωπικής του άσκησης. Γεγονός της ιδιαίτερης ζωής του 15. Από τους στίχους 122 και μέχρι το τέλος εμφανίζεται αντεστραμμένη η προηγούμενη εικόνα των μυητικών δρώμενων. Σώρα αντί για βυθό θάλασσας έχουμε βάθος τ ουρανού αντί για ετοιμοθάνατο ψάρι - αιχμάλωτο πουλί. Αιχμάλωτο πουλί στα νύχια του πόθου του η ψυχή του ποιητή. Εδώ υπάρχει μια μεταστροφή του πόθου από τα φυσικά δεδομένα προς 15 Ηεοδώρου Νύδη Άγγελος Σικελιαμός Δκδόσεις Ίκαρος σελ. 117.
μια πνευματική στροφή. Η αντιθετική διάταξη ουρανός - θάλασσα ψάρι - πουλί δείχνουν την αντιστροφική σχέση που προέκυψε σαν αποτέλεσμα της μυητικής του εμπειρίας, αλλά και σαν σύζευξη φαινομενικά διαφορετικών πραγμάτων όπως ύλη-πνεύμα. Η δεύτερη ενότητα του ποιήματος τελειώνει με τη θριαμβική εικόνα της ενότητας αυτής. «Κι αν η ψυχή μου ως η κοιλιά του κύκνου απιθωμένη στο κύμα που αποκάτω<< ανεβοκατεβαίνει, που να σταθεί, αλλά απάνω σου μονάχα, ω τρικυμία, να παλεύει η αγάπη μου, να σε δαμάζει, η μία». Με το τέλος της ενότητας φαίνεται ότι θριαμβικά επικρατεί μία μονιστική - ενιστική άποψη που απομακρύνεται από τον αρχαίο δεσμό, από τη δίδυμη γνωστική πηγή του Πυθαγόρα, Πλάτωνα, Δημόκριτου κτλ. Ψστόσο στον Άγγελο ικελιανό πρέπει να θεωρηθεί δεδομένος και ο θρησκευτικός (συναισθηματικός χαρακτήρας) 16. Η ενιστική του υπέρβαση συμβαίνει στα πλαίσια μίας μύησης. Η ιδέα της φύσης δεν υπήρξε ποτέ ένα πλαίσιο περίλαμπρο ή μοιραίο της ανθρώπινης ζωής, αλλά «η αιώνια ωδινόμενη στο κέντρο των πλασμάτων όλων κοσμογονική αισθαντική ψυχή» 17. Αυτή η μέθεξη σε μια ενίζουσα αρχή είναι ορθολογιστικά δυσπρόσιτη, γιατί η ρίζα της είναι καθαρά υπαρξιακή εσωτερική, μες την οποία ως και η ιδέα του θανάτου εμφανίζεται σαν αφόρμιση προς μια διαστέλλουσα όραση του κόσμου και εμβάθυνση στο νόημα της ζωής. Γ Ενότητα την αρχή της ενότητας εμφανίζεται ξανά η μικρούλα πνοή η ασήμαντη ζωντανή ύπαρξη που δουλεύει μυστικά και επεξεργάζεται τις δυνάμεις της ζωής, το μυρμήκι, αμετα<<<<<<<<< κτλ. την αρχή της ενότητας και κάτω από την επίδραση των μυστικών δυνάμεων της ζωής επέρχεται η χαλάρωση του πόνου, η μνήμη του μοιάζει να διαλύεται σαν το φως του φεγγαριού στην έλευση της αυγής. Ο ερχομός της άνοιξης επαναφέρει μνήμες αρχαίων τελετουργικών όπου το «διώξιμο του χειμώνα» και η υποδοχή της άνοιξης σημαίνει κατά ένα τρόπο ομοιοπαθητική συνδήλωση και την υπέρβαση του θανάτου στα πλαίσια διαδοχικών <<<<<<<< τους στίχους 13-20 περιγράφεται ο ερχομός της άνοιξης με τον ερχομό ενός χελιδονιού. Σο χελιδόνι επιθεωρεί το παλιό σπίτι να βρει τη φωλιά του. Σο χελιδόνι διέσχιζε την θάλασσα και την άγγιζε ως θάνατο, ως χάδι θανάτου. Ο ικελιανός με ένα παραπλήσιο «αμιλλητήριο τάχος» διασκελάει τα άδεια του Ολύμπου δώματα. Αναζήτηση μιας μεταφυσικής ανακούφισης; Η αναζήτηση σε χώρους πνευματικούς 16 Τάκης Δημόπουλος: Ξι πηγές της Δελφικής Θδέας. Οεριοδ. Δυθύμη Διδικό αφιέρωμα «Ιότιμος στομ Άγγελο Σικελιαμό», Αθήμα 19. 17 Δισαγωγή στο Κυρικό Βίο. δεν αφήνουν ίχνη περισσότερα από τον αετό στον άνεμο ή το δελφίνι στο βυθό του Ψκεανού και πάντα ελλοχεύει και η αμφιβολία «Να πω στην άγια θλίψη μου: Μη φτερουγάς του κάκου τι ξεχειλίζει ο ουρανός μ ένα κρωγμό κοράκου; Οι αναζητήσεις στην αχλή του μύθου «σύθολο μέσα μου να πω το δωδεκάθεο λάμπει;» και στην μάνα φύση σε μια ευτυχισμένη χρονική και ψυχική συγκυρία έρχονται να συναντηθούν με τους χαιρετισμούς. Η ενότητα που ακολουθεί είναι μια καταπληκτική ενότητα ενός επιδιωκόμενου και τελικά επιτευγμένου συγκριτισμού. Οι καμπάνες των χαιρετισμών που αρχίζουν την πρώτη εβδομάδα της αρακοστής μια μέρα πριν το ψυχοσάββατο. Η καμπάνα αυτή ένα εξωτερικό ερέθισμα λειτούργησε και σαν ένα εσωτερικό σινιάλο «σα στην καρδιά μου χτύπησες καμπάνα <<<ματούσα» που αφύπνισε μνήμες και μυστικές εμπειρίες. «Πέλαο φάνης μου απλωτό, εαρινή αρμονία μιας συγνεφιά ανάπαλη που στρώνεται, ουρανία!» 18 Σο θρησκευτικό βίωμα και η ομορφιά της φύσης δημιουργούν το συγκριτικό βίωμα και ένα αίσθημα λύτρωσης. «Απ τα μεγάλα βάρσαμα της πλάσης μαργωμένη ξυπνά η ψυχή και γύρα της κοιτά, η αναστημένη<» στ. 45-46. Μέσα σ αυτό το κλίμα υμνεί τη φύση και βλέπει <<<<<<<<<<< της κοσμικής Μητέρας. Μητέρα είναι η Γη για τα οργανικά της ιδιαίτερα όντα. Μητέρα για τον Ελληνικό λαό είναι η φύση, στη θρησκευτική περιοχή μητέρα της χριστιανοσύνης είναι η αειπάρθενος Μαρία, που ο ικελιανός της έχει αφιερώσει αυτή την ποιητική του σύνθεση. την πρώτη ενότητα την περιέγραψε συγκεκριμένα σαν εικόνισμα στο χώρο του σπιτιού, σαν αναδυόμενη παιδική μνήμη. «Ση βλέπω! Ψ πόσα - πόσα - τριγύρω απ το κεφάλι της του σκοταδιού τα κρόσσα - και των ματιών της άβυσσο κι η ασάλευτή της όψη». αυτή την ενότητα το συναίσθημα αυτό μετασχηματίζεται. Ναός γίνεται όλη η φύση που τον καλεί και η Παναγία μεταμορφώνεται «εκεί που ασπίδα τα φτερά σηκώνει αϊτίνα κλώσα!». Με μία μυστική μυητική μεταμόρφωση η οποία περιγράφεται σε λυρικότατες ποιητικές εικόνες στους στίχους 62-74 ακολουθεί η περιγραφή της εσωτερικής διασύνδεσης του ανθρώπου με την πηγή της ζωής και ο βαθμιαίος μετασχηματισμός των στοιχείων και των συμβόλων του πένθους σε στοιχεία και σύμβολα ζωής. Σα <<<<<< γίνονται πετράδια φλόγα άφθαρτη <<<<<< στ. 81-84 «πηγή το δάκρυ γίνεται ψαλίδι το μοιρολόϊ» στ. 85-86. Από τους στίχους 88-120 ακολουθεί ένα ελεγείο θανάτου. Περιγράφεται μία σταδιακή επικοινωνία ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και των νεκρών. 18 Στ. 35-36.
Περιγράφεται ένα μνημόσυνο και μία αποκατάσταση στα πλαίσια μιας εσωτερικής επικοινωνίας, την περίοδο του ψυχοσάββατου που το συνταυτίζει με τα αρχαία νεκροδειπνα και τις <<<<< των ορφικών. «Μία φούντα στάρι κ έφτασαν, πως πέφτουνε τ αστέρια, εδώθε εκείθε, τρέχοντας, τα ουράνια περιστέρια<» (στ. 107-108)< σταριού σπειρί << ανάδωκε για την ψυχή μου η γη μου, να θρέφει αγνό το λόγο μου κ ολέρια τη σιγή μου ρόδι του κρύφιου π ανοίγει νεκρόδειπνου αμβροσία, κοιτάζοντας το αίμα μου φωνάζει: αθανασία! Έτσι, τα αρχαία μυστήρια και η σύγχρονη λατρεία συνθέτουν το μύθο που ο ικελιανός προσπαθεί όχι μόνον να διασώσει αλλά και να αναδείξει. Από τους στίχους 120 και μέχρι το τέλος της τρίτης ενότητας. Σο ποίημα γίνεται μια γλυκειά επίκληση προς την Παναγία την οποία την βλέπει και πάλι δισυπόστατα. Ξεκινά με την επίκληση «ω Μάνα» που υποδηλώνει τον παραδοσιακό τρόπο θέασης της Παρθενομήτορος και καταλήγει και πάλι να την ταυτίζει με την «αλαφίνα του λόγγου». Σο συναίσθημα που αναδύεται ωστόσο από την ενότητα είναι καθαρά θρησκευτικό και προσεγγίζει αυτό του «ακάθιστου ύμνου». Περιγράφεται ξανά ο πόνος και η αγωνία καθώς και η υπέρβασή τους η οποία αποδίδεται στη χάρη της Παναγίας. Ψστόσο η μορφή της Παναγίας ξαναγίνεται η άγια μορφή όλων των γυναικών. «Μάνα, Παρθένα, νιόνυμφη, πόρνη, ζητιάνα, χήρα<» στ. 150. Γίνεται η ίδια η «θηλύτητα» που από την πρωταρχική της θέση σαν «Παρθενομητρική αρχή συντηρεί ακέριο το σκληρό αγώνα του ίδιου του Δημιουργού». Έτσι ξεπερνιούνται οι αντιθέσεις και κάτω από αυτό το πρίσμα της ενίζουσας δημιουργικής αρχής ωθείται ο άνθρωπος σε μία συνδημιουργία με το Θεό. Οι αντιθέσεις που δημιουργήθηκαν στην ιστορική πορεία και οι οντολογικές αντιθέσεις, όπως αντιθέσεις «σάρκας»- «πνεύματος», «σώματος»- «ψυχής», «άνδρα»-«γυναίκας». Η Μεγάλη Μητέρα και το <<<< συμπεριέχον συμφιλιώνει τα πάντα τις γυναίκες και τους άνδρες, «Για να νιωστούν στη χάρη ου, το ζωντανό βασίλειο, σα μάνες που βυζαίνονται με τα βυζιά στον Ήλιο Κι άνδρες ορτοί στ αλέτρι τους, ζωσμένοι την ψυχή τους, που σαν κολόνες ρείπιον ναού σταθήκαν μοναχοί τους» 159-162 αλλά και τους ζωντανούς με τους νεκρούς. «Ν ακούσουν τον παράδεισο ψυχών ολόγυρά τους, που όλο χτυπάν, μερόνυχτα, κοντά μας τα φτερά τους» 163-166. Ο αγώνας για τη νίκη μέσω αυτής της υπέρβασης είναι διαρκής και συνεχής και δεν είναι άλλο από έναν αγώνα εναντίον του θανάτου το μυστικό ανάκρουσμα για την νίκη σ αυτόν τον αγώνα είναι πάντα ένα δώρο θεϊκό. Κι όπως παλεύει ο άνθρωπος απ τον φονιά το χέρι μες την τυφλήν απελπισιά να πάρει το μαχαίρι όμοιος ο αγώνας την ψυχή του καθενός που κρίνει< Κι ω πως απόμακρα ευωδάν οι μυστικοί σου κρίνοι. Δ Ενότητα Η τέταρτη ενότητα αφορά ένα κατά πολύ πιο συγκεκριμένο εστιασμό του θέματος. Αφορά τον εορτασμό του ψυχοσάββατου. Σο ψυχοσάββατο στην ορθοδοξία εορτάζεται την άνοιξη και είναι η δομική, αν όχι και ιστορική συνέχεια μιας εορτής των ψυχών που γιορτάζονταν στα πλαίσια ταφικών εθίμων τα οποία ορισμένες φορές έπαιρναν μια ιδιαίτερη λαμπρότητα, όπως την τρίτη ημέρα των ανθεστηρίων στην αρχαία Αθήνα. Σα ανθεστήρια ήταν αρχικά τροπή μιας παλαιότερης ιερουργίας που σχετίζονταν με το άνοιγμα των ταφικών πίθων όπου θάβαν τους νεκρούς, για να ανέβουν οι ψυχές τους στον απάνω κόσμο. Πρόκειται δηλ. ακριβώς για τα ψυχοσάββατα των αρχαίων Αθηναίων 19. Η καθ αυτό ημέρα των ανθεστηρίων ήταν οι «χόες». Σην ημέρα των χοών στεφάνωναν με λουλούδια τα παιδιά που βρίσκονταν στον τρίτο χρόνο. Σο στεφάνωμα είναι επαφή με την βλάστηση για να δώσει τη δύναμη της ανανεούμενης ζωής. Σα αναγενούμενα αυτά στοιχεία της ζωής εντάσσονται στα πλαίσια τελετών αρχαίας φυλετικής μύησης. Ο Υώτιος (S.U. μιαρά ημέρα) μας πληροφορεί ότι πίστευαν πως αυτή την ημέρα ανέβαιναν στον απάνω κόσμο οι ψυχές των πεθαμένων και γι αυτό την αυγή μασούσαν ραμνο και έχριζαν με πίσσα τις πόρτες, για λόγους αποτρεπτικούς και καθαρμού. Σην ίδια μέρα γίνονταν και αγώνες θεατρικοί που λέγονταν χύτρινοι, γιατί αυτή την ημέρα στους χύτρους μέσα σε ομώνυμα αγγεία, μαγείρευαν πολυσπόρια (πανσπερμία) που τ αφιέρωναν στον χθόνιο Ερμή, τον συνοδό των πεθαμένων. Η μέρα αυτή ήταν μιαρά και αποφράδα και πρόσφεραν στους νεκρούς τις πανσπερμίες (τα σημερινά κόλυβα) και η γιορτή τελείωνε διώχνοντας τις ψυχές με τον ιερουργικό λόγο «Θύραζε κήρες (=Χυχές), ουκέτ «ανθεστήρια». (Ησύχιος και Υώτιος S.V. Θύραζε Κάρες) δηλ. Υύγετε Χυχές, τέλειωσαν τα ανθεστήρια. Η Harrison άλλωστε ερμηνεύει το όνομα ανθεστήρια από το ρήμα αναθεάσασθαι που σημαίνει καλώ (ικετεύω) τους νεκρούς ν ανέβουν και κατά συνέπεια τα βλέπει σαν την γιορτή των ψυχών. Ο Λεκατσάς (Ανθεστήρια στο Λεξ. Κοιν. Επιστημών, καταγωγή των θεσμών σελ. 195, Χυχή σ. 418). Σην θεωρεί γιορτή της πρωτοχρονιάς του εποχικού χρόνου που πρωτοδοκιμάζονταν οι καρποί. Σο πέρασμα από την μια χρονιά στην άλλη δημιουργεί ένα λύσιμο της κοσμικής τάξης κι έχουμε μια άνοδο των ψυχών που αντιμετωπίζει με μέσα αποτρεπτικά της νεκρολατρείας. Η τέταρτη ενότητα εμφανίζει έντονα αυτά τα στοιχεία του εορτασμού των ψυχών την άνοιξη. Σο ψυχοσάββατο με τα κόλυβα και την προσφορά 19 Harrison (Prolegomena to the study of Greek Religion, έκδ. Meridian 1966, σελ. 42-47.
λουλουδιών έρχεται να καλύψει το κενό που δημιουργήθηκε από την κατάργηση των ανθεστηρίων. Κρατά εξωτερικά στοιχεία, όπως είναι τα κόλυβα και τα άνθη, την προσφορά στις ψυχές και τις ευχές σ αυτές, αλλά αλλάζει περιεχόμενο. Όλα αυτά τα έθιμα, είτε αρχαία είτε Φριστιανικά εντάσσονται σ ένα ευρύτερο κύκλο διαχείρισης του θανάτου και του πένθους. Ο άνθρωπος δεν αντέχει την ωμή πραγματικότητα του θανάτου, τα μοιρολόγια, οι γιορτές των νεκρών και η ομαδική συνείδηση ότι όλοι αυτοί οι νεκροί αγαπημένοι κάποια στιγμή «αναθεώνται» τους ζωντανούς, δίνει ένα διέξοδο στον πόνο και την θλίψη. την ενότητα 4 ανιχνεύεται όλος αυτός ο συγκρητισμός των αντιλήψεων. Όλη η ενότητα είναι ένα πανηγύρι ψυχών που συναναστρέφονται με τους ζωντανούς έναν τρόπο μάλλον γιορτινό εξ ου και δεν υπάρχει υπερβολική η αίσθηση του πένθους. < «του ψυχοσάββατου φιλί< τα μάτια μου στην νέαν αυγή ανοίγει»< *Ν 1-2]. «σιμά είναι ο ίσκιος< που απάνω μου διαβαίνει και την ουρανομίλητη γλυκίαν αχώ βουβαίνει!» *στιχ. 7-8]. τους στίχους 9-12 παρουσιάζεται η οριακή ταυτότητα του έρωτα και του θανάτου. Η ερωτική έκσταση είναι μια οριακή κατάσταση της συνείδησης, το αίσθημα της πληρότητας είναι τέτοιο όπου στην απόλυτη μορφή του οριοθετεί και ένα τέλος επομένως συμπίπτει με την έννοια του θανάτου. Ένα από τα χαρακτηριστικά της ενότητας αυτής είναι ακριβώς και αυτό. ότι οι έννοιες θάνατος και έρωτας συμφύρονται. «Απ το μεγάλο πούρχομαι της πεθυμίας λιοπύρι κρυφές βαθιά μου που σκορπάει χαρές το κοιμητήρι». τους στίχους 13-14 αναφέρεται στη μοιραία πέτρα. «Η πέτρα αυτή που μούλαχε για να παθώ». Η πέτρα αυτή επανέρχεται στην ιερά οδό. «Κι η πέτρα αυτή που κάθισα θρονί μου εφάνη μαραμένο μου ήτανε από τους αιώνες». Αναφέρεται εμφανώς στην πέτρα που στάθηκε η Δήμητρα στην Ελευσίνα όταν περίκοπη αναζητούσε την κόρη της Περσεφόνη. Η πέτρα αυτή συμβολίζει τον αναπαμό από το πένθος και την αναζήτηση του νεκρού. Από τον 20 αρχίζει ένα ελεγείο η οδύνη από το οποίο σκιαγραφείται αμυδρά, γιατί οι νεκροί και οι ζωντανοί και εδώ ο ποιητής έχουν τη δυνατότητα να συνυπάρχουν σε έναν ενδιάμεσο χώρο. Ολόκληρη η ανθισμένη φύση είναι ένα ανθισμένο μπουκέτο, μια προσφορά στα πνεύματα. «Σην ώρα αυτή, που τη σιγή την μυρισμένη εχάρη, πως αλαφρώνει αθάνατος αγέρας το κουφάρι!» στ. 21-22. Κι αν λίγο η χλοερή πνοή στα μνήματα φυσήξε, στην βεργολύγιστη κορφή, που σει το κυπαρίσσι, στ. 29< απ το πουλάκι το μικρό, πόχει αλαφρό το στήθος, σταλάζει η στάλα τ ουρανού, κυλάει ο τίμιος λίθος! Καθώς η τάξη, η ατάραχη, που νιώθω ολόγυρά μου,. Θωπεία φωτός κατάχλωμου, φιλί στα βλέφαρά μου! Γλυκός, βαθύς και μυστικός τ αναπαμού μου ο χώρος, κι ο νους, γυμνός, ακοίμητος φαντάζει ουρανοφόρος. το φως, που την ασκόνταφτη με πλημμυράει θωπεία, των θεών χωρίζω μέσα μου χλωμά τα προσωπεία. << Ώρα κρυφή κι οπού ποτέ δε γνώρισε ιστορία <<<< σύναξη άφωνη, ανείπωτη θεωρία! << βουβή η ψυχή μου και σκορπά, σαν το χυμένο μύρο, στα σιωπηλά, στα μυστικά διαστήματα τριγύρω<