Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΔΥΤΟΥ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΥΡΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΔΥΤΟΥ ΣΤΟΥΣ ΝΑΟΥΣ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ ΛΥΚΙΔΟΥ ΗΡΩ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

๒ Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Σεμέλη Πινγιάτογλου Ημερομηνία Έγκρισης: 11/ 12/ 2007 Η έγκριση της Μεταπτυχιακής Εργασίας από το Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. δεν υποδηλώνει αναγκαστικά ότι αποδέχεται το Τμήμα τις γνώμες του συγγραφέα.

๓ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ... i ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ... ii ΠΡΟΛΟΓΟΣ...1 Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ...3 ΙΙ. ΝΑΟΙ ΤΟΥ ΔΙΑ ΜΕ ΑΔΥΤΟ... 11 Ο ναός του Δία στην Αθήνα...11 Ο ναός του Δία στη Δωδώνη...14 Ο ναός του Δία στη Νεμέα...15 Η λατρεία του Δία...17 ΙΙΙ. ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΗΡΑΣ ΜΕ ΑΔΥΤΟ... 26 Ο ναός της Ήρας στο Άργος...26 Ο ναός της Ήρας στην Περαχώρα...28 Ο ναός της Ήρας στις Πλαταιές...29 Η λατρεία της Ήρας...30 IV. ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΔΗΜΗΤΡΑΣ ΜΕ ΑΔΥΤΟ... 38 Ο ναός της Δήμητρας στην Ελευσίνα...38 Η λατρεία της Δήμητρας...39 V. ΝΑΟΙ ΤΟΥ ΑΠΟΛΛΩΝΑ ΜΕ ΑΔΥΤΟ... 44 Ο ναός του Απόλλωνα στις Αιξωνίδες Αλές...44 Ο ναός του Απόλλωνα στο Άργος...44 Ο ναός του Απόλλωνα στις Βάσσες Φιγάλειας...45

๔ Ο ναός του Απόλλωνα στους Δελφούς...49 Ο ναός του Απόλλωνα στην Επίδαυρο - Κυνόρτιο όρος...52 Ο ναός του Απόλλωνα στην Ικαρία Αττικής...53 Οι ναοί του Απόλλωνα στον Λογγά Μεσσηνίας...54 Ο ναός του Απόλλωνα στην Μητρόπολη Καρδίτσας...55 Ο ναός του Απόλλωνα στη Σικυώνα...57 Η λατρεία του Απόλλωνα...58 VI. ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΑΡΤΕΜΗΣ ΜΕ ΑΔΥΤΟ... 77 Ο ναός της Άρτεμης στις Αλές Αραφηνίδες...77 Ο ναός της Άρτεμης στην Αυλίδα...77 Ο ναός της Άρτεμης στη Βραυρώνα...78 Ο ναός της Άρτεμης στο Καλαπόδι...79 Ο ναός της Άρτεμης στην Κομποθέκρα...81 Ο ναός της Άρτεμης στους Λουσούς...82 Ο ναός της Άρτεμης στην Μουνιχία...83 Η λατρεία της Άρτεμης...84 VII. ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΜΕ ΑΔΥΤΟ... 99 Ο ναός της Αθηνάς στην Αλίφειρα...99 Ο ναός της Αθηνάς στην Αντίκυρα...100

๕ Ο ναός της Αθηνάς στην Πελλήνη...100 Ο ναός της Αθηνάς στη Στύμφαλο...101 Ο ναός της Αθηνάς στην Τεγέα...102 Η λατρεία της Αθηνάς...103 VIII. ΝΑΟΙ ΤΟΥ ΑΜΦΙΑΡΑΟΥ ΜΕ ΑΔΥΤΟ... 110 Ο ναός του Αμφιάραου στον Ωρωπό...110 Η λατρεία του Αμφιαράου...111 IX. ΝΑΟΙ ΜΕ ΑΔΥΤΟ ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΟΙ ΣΕ ΑΓΝΩΣΤΗ ΘΕΟΤΗΤΑ.. 113 Ο ναός στο Γκόρτσουλι...113 Ο ναός στον λόφο Μαγούλα Ακαρνανίας...115 Οι ναοί στο Παλλάντιον...117 Ο ναός στη Σπαθάρη Λεπενούς...119 X. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 121 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΝΑΟΙ ΣΤΟΥΣ ΟΠΟΙΟΥΣ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΘΗΚΕ Η ΥΠΑΡΞΗ ΤΟΥ ΑΔΥΤΟΥ...128 Το Ελευσίνιο στην Αθήνα...128 Ο ναός του Απόλλωνα στους Αλιείς...130

๖ Ο ναός της Άρτεμης Κνακεάτιδος στην Τεγέα (;)...132 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΓΡΑΦΗΜΑΤΩΝ...134 ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ ΧΑΡΤΩΝ...136 Πίνακες εικόνων.. 1-39 Χάρτες.....1-10

i ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ A&A AA AAA ActaArch ΑΔ ΑΕ Antike und Abendland Archäologischer Anzeiger Ἀρχαιολογικά Ἀνάλεκτα ἐξ Ἀθηνῶν Acta archaeologica [Copenhagen] Ἀρχαιολογικόν Δελτίον Ἀρχαιολογική Ἐφημερίς Agora Athenian Agora (Princeton 1953 ) AJA AJP AM AntK AntK-BH AntW ASAtene BCH BCH Suppl. BICS BSA CP EchCl Ἒργον FdD Gnomon Hermes Hesperia American Journal of Archaeology. The Journal of the Archaeological Institute of America American Journal of Philology Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts, Athenische Abteilung Antike Kunst Antike Kunst. Beiheft Antike Welt. Zeitschrift für Archäologie und Kulturgeschichte Annuario della Scuola archeologica di Atene e delle Missioni italiane in Oriente Bulletin de correspondance hellénique Bulletin de correspondance hellénique. Supplément Bulletin of the Institute of Classical Studies of the University of London Annual of the British School at Athens Classical Philology Echos du monde classique. Classical Views Το Ἒργον τῆς Ἀρχαιολογικής Ἐταιρείας Fouilles de Delphes, École française d'athènes Gnomon. Kritische Zeitschrift für die gesamte klassische Altertumswissenschaft Hermes. Zeitschrift für klassische Philologie Hesperia. The Journal of the American School of Classical Studies at Athens

ii IG JdI JHS JRA ÖJh OpAth ΠΑΕ RÉG SEG SIMA TAPA ThesCRA Xenia Inscriptiones graecae Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts Journal of Hellenic Studies Journal of Roman Archaeology Jahreshefte des Österreichischen archäologischen Instituts in Wien Opuscula atheniensia Πρακτικά τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικής Ἐταιρείας Revue des études grecques Supplementum epigraphicum graecum Studies in Mediterranean Archaeology Transactions of the American Philological Association Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum Xenia. Semestrale di antichità ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Alroth 1986 B.Alroth, The Positioning of Greek Votive Figurines στο: Ρ.Hägg N.Marinatos G.C.Nordquist [επιμ.], Early Greek Cult Practice. Proceedings of the Fifth International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 29 26 June 1986, Stockholm 1988, 195 203. Alroth 1987 B. Alroth, Visiting Gods Who and Why στο: T.Linders G.Nordquist (επιμ.) Gifts to the Gods. Proceedings of the Uppsala Symposium 1985, Uppsala 1987, 9 19. Alroth 1993 B.Alroth, Changes in Votive Practice? From Classical to Hellenistic. Some Examples στο: R.Hägg (επιμ.) Ancient Greek Cult Practice from the Archaeological Evidence. Proceedings of the Fourth International Seminar on Ancient Greek Cult organized by the Swedish Institute at Athens, 22 24 October 1993, 1998, 217 228. Amandry 1952 P.Amandry, Observations sur les monuments de l Heraion d Argos, Hesperia 21, 1952, 222-274. Amandry 1969 V. P.Amandry, Notes de topographie et d architecture delphiques, BCH 93, 1969, 1 38.

iii Amandry 1975 P.Amandry, La mantique apollinienne à Delphes, Princeton 1975 2. Amandry 1981 P.Amandry, Chronique Delphique, BCH 105, 1981, 673 769. Amandry 1991 P.Amandry, Qù était l omphalos? στο: J.F.Bommelaer (επιμ.), Delphes. Centenaire de la Grande Fouille réalisée par l Ècole Française d Athènes (1892 1903). Actes du Colloque Paul Perdrizet, Strasbourg, 6 9 novembre 1991, Leiden 1992, 177 205. Ανδρέου 1996 1998 Ι.Ανδρέου, Άρτεμις Παφρακία, ΑΑΑ 29 31, 1996 1998, 135 146. Antonaccio 1992 Antonaccio 1994 Αντωνίου 1990 Bacchielli 2002 Bald Romano 1986 Barletta 1990 Barretti 1954 BCH 1955 C.M.Antonaccio, Terraces, Tombs and the Early Argive Heraion, Hesperia 61, 1992, 85-105. C.Antonaccio, Placing the Past: the Bronze Age in Cultic Topography of Early Greece στο: S.E.Alcock R.Osborne (επιμ.), Placing the Gods. Sanctuaries and Sacred Space in Ancient Greece, Oxford 1994, 79 104. Αθ.Ι.Αντωνίου, Βραυρών. Συμβολή στην ιστορία του ιερού της Βραυρωνίας Αρτέμιδος, Αθήνα 1990. L.Bacchielli, L adyton del tempio di Zeus a Nemea στο: L.Bacchielli, Parole d oltre mare ed altri scritti di archeologia, Ludus Philologiae vol. 9, 2002, 262 283. I.Bald-Romano, Early Greek Cult Images and Cult Practices στο: Ρ.Hägg N.Marinatos G.C.Nordquist (επιμ.), Early Greek Cult Practice. Proceedings of the Fifth International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 29 26 June 1986, Stockholm 1988, 127 133. B.A.Barletta, An Ionian Sea Style in Archaic Doric Architecture, AJA 94, 1990, 45 72. W.S.Barretti, Bacchylides, Asine and Apollo Pythaieus, Hermes 82, 1954, 421 444. N.B. Chronique des fouilles et découvertes archéologiques en Gréce en 1954, BCH 79, 1955, 205-375. Bergquist 1967 B.Bergquist, The Archaic Greek Temenos, Lund 1967. Bergquist 1990 B.Bergquist, Primary or Secondary Temple Function: The Case of Halieis, OpAth XVIII, 1990, 23-37.

iv Beyer 1990 A.Beyer, Die Orientierung griechischer Tempel zur Beziehung von Kultbild und Tür, στο: W.D.Heilmeyer und W.Hoepfner (επιμ.), Licht und Architektur, Tübingen 1990, 1-9. Biers Boyd 1982 W.R.Biers T.D.Boyd, Ikarion in Attica: 1888 1981, Hesperia 51, 1982, 1 18. Billot 1993 M.F.Billot, Recherches archéologiques récentes à l Héraion d Argos, στο: J. de La Genière (επιμ.), Ηéra. Images, espaces, cultes. Actes du Colloque International du Centre des Recherches Archéologiques de l Université de Lille III et de l Association P.R.A.C. Lille, 29 30 novembre 1993, Naples 1997, 11-81. Blegen 1937 C.W.Blegen, Post Mycenean Deposits in Chamber Tombs, AE 1937, 377 90. Blundell 2004 S.Blundell, Γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα (μτφρ. Λ.Ι.Χατζηφώτη), Αθήνα 2004. Boëthius 1918 Bommelaer 1983 A.Boëthius, Die Pythais. Studien zur Geschichte der Verbindungen zwischen Athen und Delphi, Uppsala 1918. J.F.Bommelaer, La construction du temple classique de Delphes, BCH 107, 1983, 190 215. Bommelaer Laroche J.F.Bommelaer P.D.Laroche, Guide de Delphes. Le 1991 site, Paris 1991. Bonacasa Ensoli 2000 N.Bonacasa S.Ensoli, Cirene, Milano 2000. Bonnechere 2003 Bookidis 1967 P.Bonnechere, Trophonius of Lebadea. Mystery Aspects of an Oracular Cult in Boeotia, στο: M.B.Cosmopoulos, Greek Mysteries. The Archaeology and Rituals of Ancient Greek Secret Cults, London 2003, 169 192. N.Bookidis, A Study of the Use and Geographical Distribution of Architectural Sculpture in the Archaic Period (Greece, East Greece and Magna Graecia), Michigan 1967. Buck 1889a C.D.Buck, Discoveries in the Attic Deme of Ikaria, 1888. Architectural Remains, AJA 5, 1889, 165 181. Buck 1889b C.D.Buck, Discoveries in the Attic Deme of Ikaria, 1888. Sculptures, AJA 5, 1889, 461 477.

v Burkert 1993 W.Burkert, Αρχαία ελληνική θρησκεία (μτφρ. Ν.Π.Μπεζεντάκος Α.Αβαγιανού), Αθήνα 1993. Burkert 1997a W.Burkert, Μυστηριακές λατρείες της Αρχαιότητας (μετφρ. Ε.Ματθαίου), Αθήνα 1997. Burkert 1997b Butz 1992 Clinton 1979 Cook 1964 Cook 1965 Cooper 1968 W.Burkert, Ελληνική Μυθολογία και Τελετουργία. Δομή και Ιστορία (μτφρ. Η.Ανδρεάδη), Αθήνα 1997. P.A.Butz, Prohibitionary Inscriptions, Ξένοι, and the Influence in the Early Greek Polis στο: R.Hägg (επιμ.), The Role of Religion in the Early Greek Polis. Proceedings of the Third International Seminar on Ancient Greek Cult, organised by the Swedish Institute at Athens, 16 18 October 1992. K.Clinton, IG I 25, The Eleusinia and the Eleusinians, AJP 100, 1979, 1 12. A.B.Cook, Zeus. A Study of Ancient Religion, Vol.I, New York 1964. A.B.Cook, Zeus. A Study of Ancient Religion, Vol.II, New York 1965. F.A.Cooper, The Temple of Apollo at Bassae: New Observations on its Plan and Orientation, AJA 73, 1968, 103-111. Cooper 1996 F.A.Cooper, The Temple of Apollo Bassitas. The Architecture, vol.1, N.Jersey 1996. Courby 1915 Curnow 2004 M.F.Courby, Topographie et Architecture. La Terasse du Temple, FdD II, Premier Fasc., Paris 1915. T.Curnow, The Oracles of the Ancient World, London 2004. Δάκαρης 1960 Σ.Ι.Δάκαρης, Τό Ἱερόν τῆς Δωδώνης, ΑΔ 16, 1960, 4 40. Dakaris 1963 Δάκαρης 1967 S.I.Dakaris, Das Taubenorakel von Dodona und das Totenorakel bei Ephyra, AntK- BH. 1, 1963, 35 55. Σ.Ι.Δάκαρης, Ἀνασκαφή τοῦ ιερού τῆς Δωδώνης, ΠΑΕ 1967, 33 54. Δάκαρης 1993 Σ.Ι.Δάκαρης, Δωδώνη, Αθήνα 1993. Daux 1960 G.Daux, Chronique des Fouilles, BCH 84, 1960, 617-869.

vi Δεληβοριάς 1983 Α.Δεληβοριάς (επιμ.), Ο ναός του Διός στη Νεμέα. Ελπίδες και προοπτικές. Οδηγός της έκθεσης στο Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 1983. Deshours 1999 Despinis 2004a N.Deshours, Les Messéniens, le règlement des mystères et la consultation de l oracle d Apollon Pythéen à Argos, RÉG 112, 1999, 463-484. G.I.Despinis, Die Kultstatuen der Artemis in Brauron, AM 119, 2004, 261-315. Despinis 2004b G.Despinis, Der Dionysos-altar in Brauron, JdI 119, 2004, 41 65. Detienne 2001 M.Detienne, Forgetting Delphi between Apollo and Dionysus, CP 96, 2001, 147-158. De la Coste-Messelière P.De la Coste-Messelière, Topographie Delphique, BCH 1969 93, 1969, 730 758. Dietrich 1978 Dinsmoor 1975 Docs2 Doffey 1992 Dörpfeld 1884 Dörpfeld 1907 Dugas 1924 Dunbabin 1951 Ellinger 1993 B.C.Dietrich, Reflections on the Origins of the Oracular Apollo, BICS 25, 1978, 1 18. W.B.Dinsmoor, The Architecture of Ancient Greece. An Account of Historic Development, London 1975 3. M. Ventris and J. Chadwick, Documents in Mycenaean Greek, Cambridge 1973 2. M.Doffey, Les mythes de fondation des concours Néméens στο: M.Piérart (επιμ.) Polydipsion Argos. Argos de la fin des palais mycéniens à la constitution de l état classique. Fribourg 7 9 mai 1987, BCH 22, 1992, 185 193. W.Dörpfeld, Περί τῶν ἐν Ἀμφιαρείῳ οἰκοδομημάτων, ΠΑΕ 1884, 88 93. W.Dörpfeld, Tiryns, Olympia, Pylos, AM 32, 1907, I XVI. Ch.Dugas, Le sanctuaire d Aléa Athéna a Tégée au IV e siécle, Paris 1924. T.J.Dunbabin, The Oracle of Hera Akraia at Perachora, BSA 1951, 61 71. P.Ellinger, La légende nationale phocidienne. Artémis, les situations extrêmes et les récits de guerre d anéantissement, BCH Suppl. 27, 1993.

vii Ευαγγελίδης Δάκαρης, Δ.Ευαγγελίδης Σ.Ι.Δάκαρης, Το ιερόν της Δωδώνης. 1959 Α.Ἱερά Οἰκία, ΑΕ 1959, 1 194. Φάκλαρης 1977 Π.Φάκλαρης, Χέλυς, ΑΔ 32 Α, 1977, 218 233. Φάκλαρης 1990 Π.Β.Φάκλαρης, Αρχαία Κυνουρία. Ανθρώπινη δραστηριότητα και περιβάλλον, Αθήνα 1990. Farnell 1896 L.R.Farnell, The Cults of the Greek States, Oxford 1896. Felsch 1980a R.C.Felsch - H.J.Kienast - H.Schuler, Apollo und Artemis oder Artemis und Apollo? AA 1980, 38-118. Felsch 1980b R.C.S.Felsch, Mykenischer Kult im Heiligtum bei Kalapodi? στο: R.Hägg N.Marinatos (επιμ.), Sanctuaries and Cults in the Aegean Bronze Age. Proceedings of the First International Symposium at the Swedish Institute in Athens, 12-13 May 1980, Stockholm 1981, 81-89. Felsch 1981 R.C.S.Felsch, Zur Chronologie und zum Stil geometrischer Bronze aus Kalapodi στο: R.Hägg (επιμ.), The Greek Renaissance of the Eighth Century B.C. Tradition and Innovation. Proceedings of the Second International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 1-5 June 1981, Stockholm 1983, 123-129. Felsch 1987 R.C.Felsch - K.Braun - M.Jacob-Felsch - G.Hübner - A.Nitsche - M.Salta - P.Ellinger, Kalapodi, AA 1987, 1-99. Felsch 1988 Felsch 1998 R.C.S.Felsch, Tempel und Altäre im Heiligtum der Artemis Elaphebolos von Hyampolis bei Kalapodi στο: R.Ètienne M.Th. le Dinahet (επιμ.), L espace sacrificiel dans les civilizations méditerranéennes de l antiquité. Actes du Colloque tenu à la Maison del Orient, Lyon, 4 7 juin 1988, Paris 1991, 85 91. R.Felsch, Kalapodi und Delphi. Zur Frühzeit des Apollonkultes in Mittelgriechenland στο: R.Rolle K.Schmidt R.F.Docter (επιμ.), Archäologische Studien in Kontaktzonen der antiken Welt, Göttingen 1998, 219 237. Felten 1987 F.Felten, Arkadien, AW Sonderschrift 18, 1987, 2 76. Φιλαδελφεύς 1926 Fossey 1988 Α.Φιλαδελφεύς, Ἀνασκαφή Σικυώνος. Ἀποκάλυψις τῶν θεμελίων τοῦ ναού (1920 1926), ΑΔ 10, 1926, 46 50. J.M.Fossey, Topography and Population of Ancient Boiotia, vol.i, Chicago 1988. Frickenhaus Müller A.Frickenhaus W.Müller, Aus der Argolis, AM 36,

viii 1911 1911, 21-38. Furtwängler 1906 A.Furtwängler, Aegina. Das Heiligtum der Aphaia, 1906. GGR 3 M.P. Nilsson, Geschichte der griechischen Religion, Munich 1967 3. Gill 1991 D.Gill, Greek Cult Tables, London 1991. Griffin 1982 A.Griffin, Sikyon, Oxford 1982. Greco 2001 Grimal 1991 Gruben 2000 E.Greco, Αρχαιολογία της Μεγάλης Ελλάδας (μτφρ. Κ.Σουέρεφ), Θεσσαλονίκη 2001. P.Grimal, Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας (επιμ. ελληνικής έκδοσης Β.Άτσαλος), Θεσσαλονίκη 1991. G.Gruben, Ιερά και ναοί της αρχαίας Ελλάδας (μτφρ. Δ.Ακτσελή), Αθήνα 2000. Hadzisteliou Price 1978 Th.Hadzisteliou Price, Kourotrophos. Cults and Representations of the Greek Nursing Deities, Leiden 1978. Hägg 1987 Hall 1995 Hansen 1991 Hellmann 1996 Hewitt 1909 Hoepfner 1995 R.Hägg, Geometric Sanctuaries in the Argolid στο: M.Piérart (επιμ.) Polydipsion Argos. Argos de la fin des palais mycéniens à la constitution de l état classique. Fribourg 7 9 mai 1987, BCH 22, 1992, 9 36. J.M.Hall, How Argive was the Argive Heraion? The Political Cultic Geography of the Argive Plain, 900 400 B.C., AJA 99, 1995, 577-613. E.Hansen, Autour du temple d Apollon στο: J.F.Bommelaer (επιμ.), Delphes. Centenaire de la Grande Fouille réalisée par l Ècole Française d Athènes (1892 1903). Actes du Colloque Paul Perdrizet, Strasbourg, 6 9 novembre 1991, Leiden 1992, 125 149. M.Chr.Hellmann, Delphi. An den Quellen des Apollon, στο: M.Maass (επιμ.) Delphi. Orakel am Nabel der Welt, Karlsruhe 1996, 63 65. J.W.Hewitt, The Major Restrictions on Access to Greek Temples, TAPA 40, 1909, 83-91. W.Hoepfner, Planänderungen am Tempel von Bassae στο: W.Hoepfner (επιμ.), Kult und Kultbauten. Internationales Symposion von 7. bis 9. Juli 1995 in Berlin, Berlin 1997, 178 183.

ix Hoepfner 2001 W.Hoepfner, Der parische Lichtdom, AntW 32, 2001, 491 506. Hollinshead 1981 Hollinshead 1985 Hollinshead 1999 M.Hollinshead, Legend, Cult and Architecture at Three Sanctuaries of Artemis, Berkley 1981. M.B.Hollinshead, Against Iphigeneia s Adyton in three Mainland Temples, AJA 89, 1985, 419-440. M.B.Hollinshead, Adyton, Opisthodomos and the Inner Room of the Greek Temple, Hesperia 68, 1999, 189-218. Imhoof-Blumer, Gardner F. Imhoof-Blumer, P. Gardner, Numismatic Commentary 1885 on Pausanias, JHS 6, 1885, 50 101. Ιντζεσίλογλου 1994 Μπ.Ιντζεσίλογλου, Μοσχάτο. Θέση Λιανοκόκκαλα (ναός του Απόλλωνα), ΑΔ 49 Β 1 Χρονικά, 1994, 331 333. Ιντζεσίλογλου 1995 Μπ.Ιντζεσίλογλου, Νομός Καρδίτσας. Ανασκαφικές εργασίες. Μοσχάτο, θέση Λιανοκόκκαλα (ναός του Απόλλωνα), ΑΔ 50, 1995, 375 376. Intzesiloglou 1996 Intzesiloglou 2002 Jameson 1971 Jameson 1972 Ch.G.Intzesiloglou, A Newly Discovered Archaic Bronze Statue from Metropolis (Thessaly) στο: C.C.Mattusch - A.Brauer S.E.Knudsen (επιμ.), From the Parts to the Whole, Acta of the 13 th International Bronze Congress held at Cambridge, Massachusetts, 28 May 1 June 1996, τόμ.1, JRA Suppl. Series Number 39, 2000, 65 68. B.G.Intzesiloglou, The Archaic Temple of Apollo at Ancient Metropolis, στο: M.Stamatopoulou M.Yeroulanou (επιμ.), Excavating Classical Culture. Recent Archaelogical Discoveries in Greece. Studies in Classical Archaeology I, Oxford 2002, 109-115. M.H.Jameson, Excavations at Porto Cheli. The City Site, ΑΔ 26, Β 1 1971, 114 119. M.H.Jameson, Excavations at Porto Cheli. Excavations at Halieis. Final Report, ΑΔ 27, Β 1 1972, 233 236. Jameson 1973 74 M.H.Jameson, Excavations at Halieis (Porto Cheli), ΑΔ 29, Β 2, 1973 1974, 261 264. Johnston 1997 S.I.Johnston, Corinthian Medea and the Cult of Hera Akraia στο : J.J.Clauss S.I.Johnston (επιμ.), Medea: Essays on Medea in Myth, Literature, Philosophy and Art, Princeton 1997, 44 70.

x Jost 1985 M.Jost, Sanctuaires et cultes d Arcadie. Études Peloponnésienes IX, Paris 1985. Jost 1998 Jost 2003 Καββαδίας 1900 Καββαδίας 1902 M.Jost, Les schémas de peuplement de l Arcadie aux époque archaique et classique στο: Th.H.Nielsen J.Roy (επιμ.), Defining Ancient Arkadia. Symposium, April 1 4 1998. Acts of the Copenhagen Polis Centre, vol. 6, 192 247. M.Jost, Mystery Cults in Arcadia, στο: M.B.Cosmopoulos, Greek Mysteries. The Archaeology and Rituals of Ancient Greek Secret Cults, London 2003, 143 168. Π.Καββαδίας, Τό ἱερόν του Ἀσκληπιού ἐν Ἐπιδαύρῳ καί ἡ θεραπεία τῶν ασθενῶν, Αθήνα 1900. Π.Καββαδίας, Έκθεσις τῶν πεπραγμένων τῆς ἐταιρείας κατά τό έτος 1902, ΠΑΕ 1902, 1 36. Kadletz 1978 Ed.Kadletz, The Cult of Apollo Deiradiotes, TAPA 108, 1978, 93 101. Kahil 1977 Kahil 1983 Kalpaxis 1976 Καραδημητρίου 2004 L.G.Kahil, L Artémis de Brauron : rites et mystère, AntK 20, 1977, 86-98. L.G.Kahil, Mythological repertoire of Brauron στο: W.G.Wood (επιμ.), Ancient Greek Art and Iconography, Madison 1983, 231-244. A.E.Kalpaxis, Früharchaische Baukunst in Griechenland und Kleinasien, Athen 1976. Α.Κ.Καραδημητρίου, Το μαντείο της Δωδώνης. Ιστορικά στοιχεία. Τρόποι χρησμοδοσίας. Χρησμικά κείμενα, Θεσσαλονίκη 2004. Καράγιωργα 1963 Θ.Καράγιωργα, Αρχαία Μαντινεία, ΑΔ 1963, Β 1, 88 90. Καράγιωργα - Θ.Καράγιωργα Σταθακοπούλου, Πτόλις Σταθακοπούλου 1989 Μαντινείας ΑΑΑ 22, 1989, 113 122. Καραπάνος 1887 Κατσούλας 2004 Μ.Καραπάνος, Περί Δωδώνης καί τῶν ἐρειπίων αὑτής, BCH 1, 1887, 245 255. Β.Κατσούλας, Ιερά και λατρείες της Ακαρνανίας και της Λευκάδας (Αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία στη Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Θεσσαλονίκη 2004.

xi Kelly 1995 Kienast 1983 Knell 1983 Knell 1984 Knell 1988 Knell 1993 Κόκκου-Βυρίδη 1999 Κολώνας 1992 N.Kelly, The Archaic Temple of Apollo at Bassai: Correspondences to the Classical Temple, Hesperia 64, 1995, 227 277. H.J.Kienast, Die klassischen Tempeln im Heiligtum bei Kalapodi στο: Πρακτικά του ΧΙΙ Διεθνούς Συνεδρίου Κλασικής Αρχαιολογίας, Αθήνα 4 10 Σεπτεμβρίου 1983, Αθήνα 1988, 100-103. H.Knell, Dorische Ringhallentempel in spät- und nachklassischer Zeit, JdI 98, 1983, 203 233. H.Knell, Der Tempel der Artemis Tauropolos in Lutsa, AA 1984, 39-43. H.Knell, Architektur der Griechen Grunzüge, Darmstadt 1988. H.Knell, Die Anfänge des Archaismus in der griechischen Architektur, Xenia 23, 1993. Κ.Κόκκου-Bυρίδη, Ελευσίς. Πρώιμες πυρές θυσιών στο Τελεστήριο της Ελευσίνος, Αθήνα 1999. Λ.Κολώνας, Συστηματική επφανειακή έρευνα στρατικής γης, ΑΔ 47, 1992, 147 148. Κολώνας 1994 Λ.Κολώνας, Σπαθάρη Λεπενούς, ΑΔ 49, 1994, 242. Koldewey - Puchstein R.Koldewey O.Puchstein, Die griechischen Tempel 1899 in Unter Italien und Sicilien, Berlin 1899. Κοντής 1967 Ι.Δ.Κοντής, Ἂρτεμις Βραυρωνία, ΑΔ 22, 1967, 156-206. Κοντολέων 1952 Ν.Μ.Κοντολέων, Μέγαρον, στο: Mélanges Octave et Melpo Merlier, τόμ.1, Αθήνα 1952, 293-316. Κουρουνιώτης 1898 Κ.Κουρουνιώτης, Κέρνοι, ΑΕ 1898, 21 27. Κουρουνιώτης 1903 Κ.Κουρουνιώτης, Ἀνασκαφή ἐν Κωτίλῳ, ΑΕ 1903, 151 188. Κουρουνιώτης 1910 Κ.Κουρουνιώτης, Τό ἐν Βάσσαις ἀρχαιότερον ἱερόν τοῦ Ἀπόλλωνος, ΑΕ 1910, 271 332. Κουρουνιώτης 1927 Κ.Κουρουνιώτης, Τό ἱερόν τοῦ Ἀπόλλωνος τοῦ Ζωστῆρος, 1928 ΑΔ 11, 1927 1928, 9 53. Κουρουνιώτης 1931 Κ.Κουρουνιώτης, Ἀνασκαφή Ἐλευσίνος κατά τό 1933, ΑΔ 1932 14, 1931 1932, Παρ. 1-30.

xii Kourouniotes 1936 Krug 1985 K.Kourouniotes, Eleusis. A Guide to the Excavations and the Museum, Athens 1936. A.Krug, Heilkunst und Heilkult. Medizin in der Antike, München 1985. Κρυστάλλη-Βότση 1987 Κ.Κρυστάλλη Βότση, Σικυώνα, Έργον 1987, 91 92. Κρυστάλλη-Βότση 1988 Κ.Κρυστάλλη Βότση, Ανασκαφή Σικυώνας, ΠΑΕ 1988, 30 31. Kunze 1946 E.Kunze, Zeusbilder in Olympia, A&A 2, 1946, 95 113. Ladstätter 1998 G.Ladstätter, Der Artemistempel von Lousoi στο: Forschungen in der Peloponnes. Akten des Symposions anläβlich der Feier 100 Jahre Österreichisches Archäologisches Institut Athen. Athen 5.3-7.3.1998, 143-153. Λαμπρινουδάκης 1977 Β.Κ.Λαμπρινουδάκης, Ἀνασκαφή στό ἱερό τοῦ Ἀπόλλωνος Μαλεάτα, ΠΑΕ 1977, 187 194. Λαμπρινουδάκης 1978 Lambrinudakis 1980 Λαμπρινουδάκης 1982 Β.Κ.Λαμπρινουδάκης, Ἀνασκαφή στο ἱερό τοῦ Ἀπόλλωνα Μαλεάτα, ΠΑΕ 1978, 111 121. W.Lambrinudakis, Staatskult und Geschichte der Stadt Epidauros, Αρχαιογνωσία 1, 1980, 39 63. Β.Κ.Λαμπρινουδάκης, Το ιερό του Απόλλωνος Μαλεάτα στην Επίδαυρο και η χρονολογία των κορινθιακών αγγείων, ASAtene 50, 1982, 49 56. Λαμπρινουδάκης 1983 Β.Κ.Λαμπρινουδάκης, Ανασκαφή Επιδαύρου, ΠΑΕ 1983, 151 159. Λαμπρινουδάκης 1987 Β.Λαμπρινουδάκης, Επίδαυρος, Έργον 1987, 92 97. Λαμπρινουδάκης 1988 Β.Κ.Λαμπρινουδάκης, Ανασκαφή ιερού Απόλλωνος Μαλεάτα Επιδαύρου, ΠΑΕ 1988, 21 29. Lambrinoudakis 2002 V.Lambrinoudakis, Conservation and Research: New Evidence on a long living Cult. The Sanctuary of Apollo Maleatas and Asklepios at Epidauros, στο: M.Stamatopoulou M.Yeroulanou (επιμ.), Excavating Classical Culture. Recent Archaelogical Discoveries in Greece. Studies in Classical Archaeology I, Oxford 2002, 213 224.

xiii Lauter 1973 Lavas 1974 Λεονάρδος 1886 H.Lauter, Zur frühklassischen Neuplanung des Heraions von Argos, AM 88, 1973, 175-187. G.P.Lavas, Altgriechisches Temenos: Baukörper und Raumbildung. Ideogramma der Baulichen Gruppenorganisation, Basel 1974. Β.Ι.Λεονάρδος, Ἀμφιαρείου Ἀνασκαφαί του 1886, ΠΑΕ 1886, 51-56. Λεονάρδος 1927 Β.Ι.Λεονάρδος, Ἀμφιαρείου Σκαφαί (1927), ΠΑΕ 1927, 27 32. Leypold Sinn 2005 Chr.Leypold U.Sinn, ThesCRA IV (2005), λήμ.tempel, 87 112. Libertini 1939 G.Libertini, Scavi in Arcadia, ASAtene N.S. 1 2, 1939 1940, 225 230. Luraghi 2002 N.Luraghi, Becoming Messenian, JHS 122, 2002, 45 69. Maass 1991 Maass 1993 Madigan 1992 Mallwitz 1962 Mallwitz 1970 Mallwitz 1975 Mallwitz 1981 M.Maass, Frühe Weihgaben in Delphi und Olympia als Zeugnisse für die Geschichte der Heiligtümer, στο: J.F.Bommelaer (επιμ.), Delphes. Centenaire de la Grande Fouille réalisée par l Ècole Française d Athènes (1892 1903). Actes du Colloque Paul Perdrizet, Strasbourg, 6 9 novembre 1991, Leiden 1992, 85 93. M.Maass, Das antike Delphi. Orakel, Schätze und Monumente, Darmstadt 1993. B.Madigan, A Statue in the Temple of Apollo at Bassai στο: O.Palagia W.Coulson (επιμ.), Sculpture from Arcadia and Laconia. Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical Studies at Athens, 10 14 April 1992, Oxford 1993, 111 118. A.Mallwitz, Cella und Adyton des Apollotempels in Bassai, AM 77, 1962, 140-177. A.Mallwitz, B.H.Hill, The Temple of Zeus at Nemea, Gnomon 42, 1970, 603 609. A.Mallwitz, Zur Architektur des Apollon Tempels in Bassai Phigaleia στο: Ch.Hofkes Brukker (επιμ.), Der Bassai Fries, München 1975, 7 42. A.Mallwitz, Kritisches zur Architektur Griechenlands im 8. und 7.Jahrhundert, AA 1981, 599-642.

xiv Marinatos 2000 N.Marinatos, The Goddess and the Warrior. The Naked Goddess and Mistress of Animals in the Early Greek Religion, London 2000. Martini 1986 W.Martini, Vom Herdhaus zum Peripteros, JdI 101, 1986, 23-36. Mazarakis-Ainian 1997 Menadier 1994 Menadier 1996 Mercati 2003 Mertens 1984 Mertens 1993 Miles 1998 A.Mazarakis Ainian, From Rulers Dwellings to Temples. Architecture, Religion and Society, in Early Iron Age Greece (1100 700 B.C.), SIMA CXXI, 1997. Bl. Menadier, The Western Chamber of the Sixth-Century Temple of Hera Akraia at Perachora AJA 98, 1994, 313. Bl. Menadier, The Sixth Century B.C. Temple and the Sanctuary and Cult of Hera Akraia, Perachora, Cincinnati 1996. Ch.Mercati, Epinetron. Studia di una forma ceramica fra archeologia e cultura, 2003. D.Mertens, Der Tempel von Segesta und die dorische Tempelbaukunst des griechischen Westens in klassischer Zeit, Mainz 1984. D.Mertens, Der alte Heratempel in Paestum und die archaische Baukunst in Unteritalien, Mainz 1993. M.M.Miles, The City Eleusinion, Agora vol.xxxi, Princeton 1998. Miller 1979 St.G.Miller, Excavations at Nemea 1978, Hesperia 48, 1979, 73 103. Miller 1983 St.G.Miller, Excavations at Nemea 1982, Hesperia 52, 1983, 70 95. Miller 1984 S.G.Miller, Excavations in Nemea, Hesperia 53, 1984, 171-192. Miller 2001 St.G.Miller, Cult Tables from Nemea, στο: Α.Αλεξανδρή Ιφ.Λεβέντη (επιμ.), Καλλίστευμα. Μελέτες προς τιμήν της Όλγας Τζάχου Αλεξανδρή, Αθήνα 2001, 461 468. Miller 2005 St.G.Miller, Νεμέα. Μουσείο και αρχαιολογικός χώρος (μτφρ. Φ.Α.Μπαλλά), Αθήνα 2005. Mitsopoulos Leon 1985 V.Mitsopoulos-Leon, Lousoi, Ergebnisse neuer Forschungen, ÖJh 56, 1985, 93-98.

xv Mitsopoulos Leon 1992 Mitsopoulos-Leon 1993 Morgan 1990 Morgan 1998 Morizot 1998 V.Mitsopoulos-Leon, Artémis de Lousoi: Les fouilles autrichiennes, Kernos 5, 1992, 97-108. V.Mitsopoulos-Leon, The Statue of Artemis at Lousoi: Some Thoughts, στο: O.Palagia - W.Coulson (επιμ.), Sculpture from Arcadia and Laconia, Oxford 1993, 33-39. C.Morgan, Athletes and Oracles. The Transformation of Olympia and Delphi in the Eighth Century B.C., Cambridge 1990. C.Morgan, Cultural Subzones in Early Iron Age and Archaic Arkadia? στο: Th.H.Nielsen J.Roy (επιμ.), Defining Ancient Arkadia. Symposium, April 1 4 1998. Acts of the Copenhagen Polis Centre, vol. 6, 382 456. Y.Morizot, Artémis Limnatis, sanctuaires et fonctions στο: R.F. Docter E.M. Moorman (επιμ.), Classical Archaeology towards the Third Millenium. Reflections and Perspectives. Proceedings of the XVth International Congress of Classical Archaeology, Amsterdam, July 12-17 1998, Amsterdam 1999, 270-273. Müller 1908 K.Müller, Artemistempel bei Kombothekra, AM 23, 1908, 323 326. Mylonas 1961 G.E.Mylonas, Eleusis and the Eleusinian Mysteries, Princeton 1961. Mylonopoulos J.Mylonopoulos F.Bubenheimer, Beiträge zur Bubenheimer 1996 Topographie des Artemision von Baubron, AA 1996, 7 23. Νεραντζής 1997 Ι.Γ.Νεραντζής, Η αρχαία Στρατίκη Ακαρνανίας. Μνημειακή τοπογραφία, επιγραφές, αρχαιολογικά ευρήματα, Αγρίνιο 1997. Νικολαΐδης 1898 Γ.Νικολαΐδης, Ἀνασκαφή Ὀλυμπιείου, ΠΑΕ 1898, 62 64. Noack 1927 Nordquist 1998 F.Noack, Eleusis, Die baugeschichtliche Entwicklung des Heiligtums, Berlin 1927. G.Nordquist, Early Cult in the Sanctuary of Athena Alea in Tegea στο: R.F. Docter E.M. Moorman (επιμ.), Classical Archaeology towards the Third Millenium. Reflections and Perspectives. Proceedings of the XVth International Congress of Classical Archaeology, Amsterdam, July 12-17 1998, Amsterdam 1999, 282 284.

xvi Ορλάνδος 1925 Α.Ορλάνδος, Ἀνασκαφαί ἐν Στυμφάλῳ, ΠΑΕ 1925, 51 55. Ορλάνδος 1926 Α.Ορλάνδος, Ἀνασκαφαί ἐν Στυμφάλῳ, ΠΑΕ 1926, 131 139. Ορλάνδος 1931 Αν.Ορλάνδος, Ἀνασκαφαί ἐν Πελλήνῃ, ΠΑΕ 1931, 73 83. Ορλάνδος 1932 Αν.Ορλάνδος, Ἀνασκαφή Πελλήνης, ΠΑΕ 1932, 62 63. Ορλάνδος 1937 Αν.Ορλάνδος, Ἀνασκαφή Σικυώνος του 1937, ΠΑΕ 1937, 94 96. Ορλάνδος 1967 1968 Østby 1986 Αν.Ορλάνδος, Ἡ Ἀρκαδική Ἀλίφειρα καί τά μνημεῖα τῆς, Αθήνα 1967 1968. E.Østby, The Archaic Tempe of Athena Alea at Tegea, OpAth 16, 1986, 75-102. Østby 1990 1991a E.Østby, I templi di Pallantion, ASAtene 68 69, 1990 1991, 53 93. Østby 1990 1991b E.Østby, Templi di Pallantion e dell Arcadia: Confronti e sviluppi, ASAtene 68 69, 1990 1991, 285 391. Østby et al. 1994 E.Østby, J.M.Luce, G.C.Nordquist, C.Tardini and M.E.Voyatzis, The Sanctuary of Athena Alea at Tegea. First Preliminary Report (1990-1992), OpAth 20, 1994, 89-141. Παχής 1998 Palaiokrassa 1989 Παλαιοκρασσά 1991 Παπαχατζής 1987 Παπαχατζής 2002 Parke 1967 Π.Παχής, Δήμητρα Καρποφόρος. Θρησκεία και αγροτική οικονομία του αρχαιοελληνικού κόσμου, Αθήνα 1998. L.Palaiokrassa, Neue Befunde aus dem Heiligtum der Artemis Munichia, AM 104, 1989, 1-40. Λ.Παλαιοκρασσά, Το ιερό της Αρτέμιδος Μουνιχίας, Αθήνα 1991. Ν.Παπαχατζής, Το ηραίο της Κορίνθου και η λατρεία των «Παιδιών της Μήδειας» στο: Φίλια Έπη εις τον Γεώργιον Μυλωνάν. Δια τα 60 έτη του ανασκαφικού του έργου. Τόμος Β, Αθήνα 1987, 396 404. Ν.Ι.Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Αθήνα 2002 2. H.W.Parke, The Oracles of Zeus. Dodona, Olympia, Ammon, Oxford 1967.

xvii Parke 2000 H.W.Parke, Τα ελληνικά μαντεία [μτφρ.α.βόσκου], Αθήνα 2000 4. Parker 1988 Payne 1940 R.Parker, Demeter, Dionysos and the Spartan Pantheon στο: R.Hägg- N.Marinatos - G.C.Nordquist (επιμ.), Early Greek Cult Practice, Stockholm 1988, 98 103. H.Payne and others, Perachora. The Sanctuary of Hera Akraia and Limenia. Excavations of the British School of Archaeology of Athens, 1930 1933. Architecture, Bronzes, Terracottas, Oxford 1940. Penrose 1887 F.C.Penrose, Excavations in Greece 1886 1887, JHS 8 1887, 269 277. Πετράκος 1968 Petronotis 1968 Β.Χρ.Πετράκος, Ὀ Ὠρωπός καί τό ἱερόν του Ἀμφιαράου, Αθήνα 1968. A.Petronotis, Bauritzlinien und andere Aufschnürungen am Unterbau griechischer Bauwerke, München 1968. Pingiatoglou 1981 S.Pingiatoglou, Eileithyia, Würzburg 1981. Polignac 1993 Polignac 1994 F. de Polignac, Héra, le navire et la demeure: offrandes, divinité et société en Gréce archaique στο: J. de La Genière (επιμ.), Ηéra. Images, espaces, cultes. Actes du Colloque International du Centre des Recherches Archéologiques de l Université de Lille III et de l Association P.R.A.C. Lille, 29 30 novembre 1993, Naples 1997, 113-122. F. de Polignac, Mediation, Competition and Sovereignity: The Evolution of Rural Sanctuaries in Geometric Greece στο: S.E.Alcock R.Osborne (επιμ.), Placing the Gods. Sanctuaries and Sacred Space in Ancient Greece, Oxford 1994, 3 18. Pollitt 1979 J.Pollitt, Kernoi from the Athenian Agora, Hesperia 48, 1979, 205 233. Pouilloux Roux 1963 J.Pouilloux G.Roux, Énigmes à Delphes, Paris 1963. Poulsen 1920 F.Poulsen, Delphi, London 1920. Preka-Alexandri 1991 K.Preka-Alexandri, Eleusis, Athens 1991. Pritchett 1992 W.K.Pritchett, Studies in Ancient Greek Topography, Part VIII, Amsterdam 1992.

xviii Pritchett 1996 Robinson 1948 Rosenberger 2001 W.K.Pritchett, Greek Archives, Cults and Topography, Amsterdam 1996. D.M.Robinson, Three New Inscriptions from the Deme of Ikaria, Hesperia 17, 1948, 141 143. V.Rosenberger, Griechische Orakel. Eine Kulturgeschichte, Darmstadt 2001. Ρωμαίος 1916 Κ.Ρωμαίος, Η Ἀρχαιολογική Περιφέρεια, ΑΔ 2, 1916, Παρ. 45 55. Ρωμαίος 1933 Ρωμαίος 1952 Roux 1957 Roux 1961 Κ.Ρωμαίος, Ἐκ τοῦ ἀρχαιοτέρου ναού τῆς Φιγάλειας, ΑΕ 1933, 1 25. Κ.Α.Ρωμαίος, Τεγεατικόν Ἱερόν Ἀρτέμιδος Κνακεάτιδος, ΑΕ, 1952, 1 31. G.Roux, Le sanctuaire Argien d Apollon Pythéen, RÉG 70, 1957, 474 487. G.Roux, L architecture de l Argolide aux IV e et III e siécle avant J.C., Paris 1961. Roux 1971 G.Roux, Delphi. Orakel und Kultstätten, München 1971. Roux 1979 Roux 1961 Rubensohn 1955 Salmon 1972 Schachter 1981 Schachter 1990 G.Roux, Note sur la construction du temple de Delphes, BCH 103, 1979, 501 505. G.Roux, L architecture de l Argolide aux IV e et III e siécle avant J.C., Paris 1961. O.Rubensohn, Das Weihehaus von Eleusis und sein Allerheiligigstes, JdI 70, 1955, 1-49. J.Salmon, The Heraeum at Perachora and Early History of Corinth and Megara, BSA 67, 1972, 159 204. A.Schachter, Cults of Boiotia, 1. Acheloos to Hera, BICS Suppl. 38.1, 1981. A.Schachter, Policy, Cult and the Placing of Greek Sanctuaries στο: A.Schachter (επιμ.), Le sanctuaire grec, Geneve 1990, 1 57. Schachter 1994 A.Schachter, Cults of Boiotia, BICS Suppl. 38.3, 1994. Schauer 1998 Chr.Schauer, Zur frühen Keramik aus dem Artemisheiligtum von Lousoi στο: Forschungen in der Peloponnes. Akten des Symposions anläβlich der Feier

xix 100 Jahre Österreichisches Archäologisches Institut Athen. Athen 5.3-7.3.1998, 155-159. Schefold 1972 K.Schefold, Dodona, AntK 15, 1972, 67 68. Schmitt 1992 R.Schmitt, Handbuch zu den Tempeln der Griechen, Frankfurt 1992. Schwable 1978 H.Schwable, Zeus, München 1978. Schwandner 1985 E.L.Schwandner, Der ältere Porostempel der Aphaia auf Aigina, Berlin 1985. Schwandner 1995 L.Schwandner, Ausgrabungen und Forschungen, Akarnanien, AA 1995, 783 786. Schwandner 1996a Schwandner 1996b Schwandner 1997 Schwandner 1999 Schwandner 2000 Scully 1962 Simon 1983 E.L.Schwandner, Spáthari Tempel ohne Säulen und Gebälk? στο: E.L.Schwandner (επιμ.), Säule und Gebälk. Zu Struktur und Wandlungsprozeß griechisch römischer Architektur. Bauforschungskolloquium in Berlin von 16. bis 18. Juni 1994 veranstaltet vom architekturreferat des DAI, Mainz 1996, 48 54. L.Schwandner, Ausgrabungen und Forschungen, Akarnanien, AA 1996, 557 558. L.Schwandner, Ausgrabungen und Forschungen, Stratiké, AA 1997, 510. L.Schwandner, Ausgrabungen und Forschungen, Stratiké, AA 1999, 569 570. L.Schwandner, Ausgrabungen und Forschungen, Stratiké, AA 2000, 552. V.Scully, The Earth, the Temple and the Gods, New Haven and London 1962. E.Simon, Festivals of Attica. An Archaeological Commentary, London 1983. Simon 1985 E.Simon, Hekate in Athen, AM 100, 1985, 271 284. Simon 1996 E.Simon, Οι θεοί των αρχαίων Ελλήνων (μτφρ-επιμ. Σ.Πινγιάτογλου), Θεσσαλονίκη 1996. Simon 1998 E.Simon, Neues zum grossen Relief von Eleusis, AA 1998, 37, 373 387. Sinn 1978 U.Sinn, Das Heiligtum der Artemis Limnatis bei Kombothekra, AM 93, 1978, 45-82.

xx Sinn 1981 U.Sinn, Das Heiligtum der Artemis Limnatis bei Kombothekra, AM 96, 1981, 25-71. Sinn 1990 U.Sinn, Das Heraion von Perachora, AM 105, 1990, 53 116. Sinn 1992 Σκιάς 1892 Snodgrass 2003 U.Sinn, The Sacred Herd of Artemis at Lusoi στο: R.Hägg (επιμ.), The Iconography of Greek Cult in the Archaic and Classical Periods. Proceedings of the First International Seminar on Ancient Greek Cult, Organised by the Swedish Institute at Athens and the European Cultural Centre of Delphi. Delphi, 16-18 November 1990. Kernos Suppl. 1, 1992, 177-187. Α.Ν.Σκιάς, Ἐβδόμη ἀνασκαφή ἐν Θυρρείῳ τῆς Ἀκαρνανίας, ΠΑΕ 1892, 47 51. A.M.Snodgrass, Τα επιθετικά και αμυντικά όπλα των αρχαίων Ελλήνων (επιμ. Π.Β.Φάκλαρης μτφρ. Β.Γ.Σταματοπούλου), Θεσσαλονίκη 2003. Σωτηριάδης 1920 Γ.Σωτηριάδης, Ἒκθεσις τῶν πεπραγμένων, ΠΑΕ 1920, 11 12. Sourvinou Inwood 1984 Spawforth 2006 Ch.Sourvinou Inwood, Studies in Girls Transitions. Aspects of the Arkteia and Age Representation in Attic Iconography, Athens 1984. T.Spawforth, Αρχαίοι ελληνικοί ναοί (μτφρ. Μ.Μαχαίρα), Αθήνα 2006. Stiglitz 1967 R.Stiglitz, Die grossen Göttinnen Arkadiens, ÖJh Sonderschriften XV, 1967. Strøm 1988 Σβολόπουλος 1995 Tausend 1993 Thalmann 1975 Thompson Wycherley I.Strøm, The Early Sanctuary of the Argive Heraion and its External Relations (8 th Early 6 th Cent.B.C.), ActArch 59, 1988, 173 203. Δ.Σβολόπουλος, Ναός Επικούριου Απόλλωνα Βασσών. Αρχιτεκτονική μελέτη. Υπουργείο Πολιτισμού, Επιτροπή συντηρήσεως ναού Επικούριου Απόλλωνος, τεύχος 1, Αθήνα 1995. K.Tausend, Zur Bedeutung von Lousoi in archaischer Zeit, ÖJh 62, 1993, 15-26. S.K. Thalmann, The Adyton in Greek Temples of S.Italy and Sicily, Berkeley 1975. H.A.Thompson R.E.Wycherley, The Agora of Athens.

xxi 1972 The History, Shape and Uses of an Ancient City Center. Agora vol.xiv, Princeton 1972. Θρεψιάδης 1958 Ι.Θρεψιάδης, Ἀνασκαφαί Αὐλίδος, ΠΑΕ 1958, 45 54. Θρεψιάδης 1959 Ι.Θρεψιάδης, Ἀνασκαφαί Αὐλίδος, ΠΑΕ 1959, 26-33. Θρεψιάδης 1961 Ι.Θρεψιάδης, Ἀνασκαφαί Αὐλίδος, ΠΑΕ 1961, 41-44. Tiverios 2004 M.Tiverios, Artemis, Dionysos und eleusinische Gottheiten, AM 119, 2004, 147 162. Todisco 1993 L.Todisco, Scultura Greca dal IV Secolo. Maestri e scuole di statuaria tra classicità ed ellenismo, Milano 1993. Tölle-Kastenbein 1994 R.Tölle-Kastenbein, Das Olympieion in Athen, Köln 1994. Tomlinson 1988 Tomlinson 1990 R.Tomlinson, Water Supplies and Ritual at the Heraion Perachora στο: R.Hägg - N.Marinatos - G.C.Nordquist (επιμ.), Early Greek Cult Practice, Stockholm 1988, 167 171. R.A.Tomlinson, Perachora στο: A.Schachter (επιμ.), Le sanctuaire grec, Geneve 1990, 321 346. Τουλουμτζίδου 2003 Α.Τουλουμτζίδου, Ομοιώματα αντικειμένων σε μικρογραφική κλίμακα στην αρχαία Ελλάδα (Αδημοσίευτη μεταπτυχιακή εργασία στην Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης), Θεσσαλονίκη 2003. Τραυλός 1950 1951 Ι.Ν.Τραυλός, Τό Ἀνάκτορον τῆς Ἐλευσίνος, ΑΕ 1950 1951, 1 16. Travlos 1971 J.Travlos, Pictorial Dictionary of Ancient Athens, London 1971. Τραυλός 1974 Ι. Τραυλός, Τρεὶς ναοί τῆς Ἀρτέμιδος Αὐλιδίας, Ταυροπόλου καὶ Βραυρωνίας, στο: U.Janzten, (επιμ.), Neue Forschungen in griechischen Heiligtümer, Internationales Symposium in Olympia vom 10 bis 12 Oktober 1974 anläβlich der Hundertjahrfeier der Abteilung Athen und der deutschen Ausgrabungen in Olympia, Tübingen 1976, 197 205. Travlos 1988 Tzonis Giannisi 2004 J.Travlos, Bildlexikon zur Topographie des antiken Attika, Tübingen 1988. A.Tzonis Ph.Giannisi, Classical Greek Architecture. The Construction of the Modern, Paris 2004.

xxii Vernant 1992 Versace 1908 J.P.Vernant, Το βλέμμα του θανάτου. Μορφές ετερότητας στην αρχαία Ελλάδα (μτφρ. Γ.Πάππας), Αθήνα 1992. F.Versace, Der Tempel und die Stoa in Amphiareion bei Oropos, AM 33, 1908, 247 272. Βερσάκης 1916 Φρ.Βερσάκης, Τό ἰερόν τοῦ Κορύνθου Ἀπόλλωνος, ΑΔ 2, 1916, 65 118. Versnel 1994 Vikela 1997 Vollgraff 1956 Voutiras 1982 Voyatzis 1990 S.Versnel, Inconsistencies in Greek and Roman Religion 2. Transition and Reversal in Myth and Ritual, Leiden 1994 2. E.Vikela, Attische Weihreliefs und die Kult Topographie Attikas, AM 112, 1997, 167 246. W.Vollgraff, Le sanctuaire d Apollon Pythéen à Argos, Paris 1956. E.Voutiras, A Dedication of the HEBDOMAISTAI to the Pythian Apollo, AJA 86, 1982, 229 233. M.E.Voyatzis, The Early Sanctuary of Athena Alea at Tegea and Other Archaic Sanctuaries in Arcadia, Göteborg 1990. Voyatzis 1998 M.Y.Voyatzis, The Role of Temple Building in Consolidating Arkadian Communities στο: Th.H.Nielsen J.Roy (επιμ.), Defining Ancient Arkadia. Symposium, April 1 4 1998. Acts of the Copenhagen Polis Centre, vol. 6, 130 168. Waldner 2003 Waldstein 1902 Washington 1891 Weickert 1929 K.Waldner, Kultraüme von Frauen in Athen. Das Beispiel der Artemis Brauronia στο: Th.Späth B.Wagner-Hasel (επιμ.), Frauenwelten in der Antike Geschlechterordnung und weibliche Lebenpraxis, 2003, 53 81. Ch.Waldstein, The Argive Heraium I, Boston and New York 1902. H.S.Washington, A Temple of Archaic Plan Discovered at Plataia in 1891, AJA 7, 1891, 390-405. C.Weickert, Typen den archaischen Architektur in Griechenland und Kleinasien, Ausburg 1929. Welter 1922 G.Welter, Das Olympieion in Athen, AM 1922, 61 71.

xxiii Welter 1923 G.Welter, Das Olympieion in Athen II, AM 1923, 182 189. Wilchelm Reichel 1901 Willers 1990 W.Reichel A.Wilhelm, Das Heiligtum der Artemis zu Lusoi, ÖJh 4, 1901, 1-88. D.Willers, Hadrians panhellenisches Programm. Archäologische Beiträge zur Neugestaltung Athens durch Hadrian, AntK-ΒΗ 16, 1990. Williams et al. 1997 H.Williams G.Schaus S.M.Crinkite-Price B.Gourley H.Lutomsky, Excavations at Ancient Stymphalos 1996, EchCl 41, 1997, 23-73. Williams et al. 1998 H.Williams G.Schaus S.M.Crinkite-Price B.Gourley Ch.Hagerman, Excavations at Ancient Stymphalos 1997, EchCl 42, 1998, 261 319. Williams Schaus 2001 H.Williams G.P.Schaus, The Sanctuary of Athena at Ancient Stymphalos στο: S.Deacy A.Villing (επιμ.), Athena in the Classical World, Brill Leiden Köln 2001, 75 94. Williams et al. 2002 H.Williams G.Schaus S.M.Cronkite-Price K.Donohue-Sherwood Y.Lolos, Excavations at Ancient Stymphalos 1999-2000, Mouseion 2, 2002, 135 187. Wright 1982 Γιαλούρης 1973 Yalouris 1978 J.C.Wright, The Old Temple Terrace at the Argive Heraion and the Early Cult of Hera in the Argolid, JHS 102, 1982, 186-201. Ν.Γιαλούρης, Ἀνασκαφαί εἰς τον ἐν Βάσσαις Φιγάλειας ναόν τοῦ Ἐπικούριου Ἀπόλλωνος, ΑΑΑ 6, 1973, 39 55. N.Yalouris, Problems relating to the Temple of Apollo Epikourios at Bassai στο: Greece and Italy in the Classical World. Acta of the XI International Congress of Classical Archaeology, London 3 9 September 1978, London 1979, 89 104.

1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Το θέμα που εξετάζει η παρούσα εργασία είναι το άδυτο σε ναούς των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων που αποκαλύφθηκαν στην ηπειρωτική Ελλάδα, δηλαδή ο κλειστός χώρος πίσω από τον σηκό που επικοινωνεί μόνο με αυτόν. Κύριος σκοπός της μελέτης του αδύτου είναι η ερμηνεία του χώρου και ιδιαίτερα η σχέση του με τη λατρεία που τελούνταν σε κάθε ιερό, επομένως κρίνεται απαραίτητη η αναγνώριση της υπόστασης της λατρευόμενης θεότητας με βάση τις γραπτές πηγές και τα ευρήματα από το ιερό. Οι ναοί με άδυτο που είναι αφιερωμένοι στην ίδια θεότητα εξετάζονται μαζί στο ίδιο κεφάλαιο κατά αλφαβητική σειρά των τοπωνυμίων, ώστε να μπορεί κανείς να εξαγάγει τα ανάλογα συμπεράσματα. Γίνεται περιγραφή του αδύτου του κάθε ναού, όσον αφορά τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία, όπως επίσης και ιδιαίτερη αναφορά σε τυχόν ευρήματα που προέρχονται από τον χώρο αυτό. Στη συνέχεια εξετάζεται χωριστά η λατρεία της θεότητας στο κάθε ιερό και εκτίθενται τα συμπεράσματα που προκύπτουν από αυτή τη διερεύνηση. Η μελέτη περιορίστηκε στους ναούς της ηπειρωτικής Ελλάδας, καθώς η εξέταση ενός ευρύτερου γεωγραφικού χώρου θα ξεπερνούσε τα όρια μιας μεταπτυχιακής εργασίας. Ωστόσο η σύγκριση με τους ναούς της Κάτω Ιταλίας και Σικελίας, έστω και με μεγάλη συντομία, είναι αναπόφευκτη, καθώς στις περιοχές αυτές το άδυτο αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό των ναών. Η μελέτη των ναών με άδυτο που εντοπίστηκαν στην ηπειρωτική Ελλάδα και θα πρέπει να σημειωθεί πως ήταν αφιερωμένοι σε κάποιον από τους αρχαίους ελληνικούς θεούς, στηρίχθηκε κατά βάση στις ανακοινώσεις και δημοσιεύσεις των ανασκαφών των ιερών, αλλά και στη μεταγενέστερη βιβλιογραφία, ώστε να είναι δυνατό να παρακολουθήσει κανείς και τις ενδεχόμενες αναθεωρήσεις που σημειώνονται κατά την έρευνα του συγκεκριμένου χώρου του ναού. Τα αποσπάσματα από τις γραπτές πηγές προέρχονται από την ηλεκτρονική βάση Mousaios. Υπάρχει μια εγγενής δυσκολία στη μελέτη των αδύτων, η οποία εντοπίζεται στην ίδια την αναγνώρισή τους. Η κακή κατάσταση διατήρησης των ναών, συνήθως στο επίπεδο της θεμελίωσης, δυσκολεύει τους ανασκαφείς να διακρίνουν αν πρόκειται για άδυτο ή για οπισθόδομο, με αποτέλεσμα συχνά οι πρώτες ανακοινώσεις να ανατρέπονται από νεότερες μελέτες. Εξάλλου σε αρκετές

2 περιπτώσεις δεν δίνονται οι ακριβείς διαστάσεις του χώρου ούτε η ακριβής θέση των ευρημάτων μέσα σε αυτόν κατά τη διάρκεια της ανασκαφής. Έτσι δεν είναι σαφή πάντοτε τα συμφραζόμενα. Οι παραπάνω δυσκολίες σε συνδυασμό με τις λιγοστές, έως και ανύπαρκτες πληροφορίες που αντλούνται από τους αρχαίους συγγραφείς για τους περισσότερους από αυτούς τους ναούς, δυσχεραίνουν την κατανόηση της λειτουργίας του αδύτου και τον προσδιορισμό της σχέσης του με τη συγκεκριμένη κάθε φορά λατρεία. Παρόλα αυτά στην παρούσα εργασία γίνεται μια προσπάθεια ερμηνείας του χώρου, κυρίως με βάση τα πορίσματα των πρώτων ανασκαφέων, τις παρατηρήσεις των νεότερων μελετητών και τις πληροφορίες των αρχαίων γραπτών πηγών. Η μεταπτυχιακή αυτή εργασία θα είχε διαφορετική μορφή χωρίς την καθοριστική συμβολή της επιβλέπουσας καθηγήτριας Σεμέλης Πινγιάτογλου, την οποία και ευγνωμονώ για την υπομονή της και τις πολύτιμες συμβουλές της. Οι κατά καιρούς συζητήσεις με συναδέλφους αρχαιολόγους μου έδωσαν συχνά το έναυσμα για κάποια ειδικότερη έρευνα, για αυτό και τους ευχαριστώ θερμά. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τους συναδέλφους Διονύση Γερμενή και Αναστασία Φουρκιώτου για τα σχόλια και τις παρατηρήσεις τους που με βοήθησαν στην μελέτη του υλικού. Τέλος, η μεταπτυχιακή αυτή εργασία αφιερώνεται στους γονείς μου, χωρίς την υποστήριξη των οποίων δεν θα ήταν δυνατή η ολοκλήρωσή της.

3 I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αρχαία ελληνική θρησκεία αποτέλεσε αντικείμενο μελέτης ήδη από την αρχαιότητα και κυρίως κατά τους πρώτους αιώνες μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού 1. Οι αρχαίοι συγγραφείς μας παρέδωσαν αρκετές πληροφορίες σχετικά με τους μύθους και τα δρώμενα που συνδέονται με μεγάλα κυρίως ιερά. Εξάλλου η αποκάλυψη στους νεότερους χρόνους των μεγάλων λατρευτικών κέντρων σε συνδυασμό με τη μελέτη της εικονογραφίας προσέθεσε νέες πληροφορίες και συμπλήρωσε την εικόνα που έχει η σύγχρονη έρευνα για την αρχαία ελληνική θρησκεία 2. Θα πρέπει όμως να σημειωθεί το γεγονός πως οι αρχαίοι συγγραφείς είναι πολύ φειδωλοί ως προς τα στοιχεία που προσκομίζουν σχετικά με ιερουργίες που ήταν απαγορευμένες για το ευρύ κοινό με αποτέλεσμα να υπάρχουν πολλά κενά στην έρευνα 3. Από σεβασμό ή και φόβο προς το θείο απέφευγαν να δώσουν λεπτομέρειες για τελετές που λάμβαναν χώρα μέσα σε ιερούς και καθαγιασμένους χώρους για την ευόδωση της σοδειάς, την ευτοκία, την προστασία της πόλης, ακόμη για τον εξαγνισμό των ανθρώπων από χθόνιες δυνάμεις ή και για τη μεταθανάτια ζωή. Οι παραπάνω τελετές συνδέθηκαν μερικές φορές με ένα χώρο ο οποίος, ήδη από τους αρχαίους συγγραφείς ονομάζεται άδυτον ή άβατον. Ο όρος περιγράφει, όπως θα αναλυθεί παρακάτω, ένα χώρο στον οποίο η πρόσβαση απαγορεύεται, χωρίς όμως να διευκρινίζεται αν πρόκειται για ιερό, ναό ή τμήμα του ναού. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να μελετηθεί το τμήμα του ναού που χαρακτηρίζεται συνήθως στην αρχαιολογική βιβλιογραφία ως άδυτο, δηλαδή ο απομονωμένος από το υπόλοιπο κτίριο χώρος στο πίσω μέρος του ναού των ιερών του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου. Ο όρος άδυτον ή άβατον συναντάται αρκετά συχνά στην αρχαία ελληνική γραμματεία και φαίνεται πως η σημασία του είναι διαφορετική σε κάθε περίπτωση. Πάντα δηλώνει τον απαγορευμένο χώρο 4, αλλά ο χώρος που παραμένει απρόσιτος 1 Burkert 1997a, 15. 2 Simon 1996, 20. 3 Burkert 1997a, 22. 4 'AdÚtJ: Tù ndot tj kaˆ qeiot tj mšrei toà naoà. Aduta g r kaloàntai oƒ tòpoi tîn ƒerîn, e j oþj oùk œxestin e sišnai oùd e sdànai p sin. 'ApÕ toà dúw tõ e sšrcomai, dàmi dúsw dšduka dšdumai

4 δεν είναι συγκεκριμένος. Αντίθετα, μπορεί να δηλώνει ένα τμήμα του ναού, ένα ολόκληρο οικοδόμημα 5, ή ακόμη ένα τέμενος. Ήδη στην Ιλιάδα και τους Ομηρικούς Ύμνους στον Απόλλωνα και τον Ερμή, δηλώνει διαφορετικούς χώρους στους οποίους απαγορεύεται η πρόσβαση. Στην Ιλιάδα ο όρος σε μια περίπτωση δηλώνει τον ναό της θεάς 6, ενώ σε μια άλλη περίπτωση αναφέρεται σε τμήμα του ναού 7. Διαφορετικό είναι το νόημα του όρου στους Ομηρικούς Ύμνους στον Απόλλωνα και στον Ερμή. Στον πρώτο ο όρος αναφέρεται στο τέμενος του θεού και κυρίως στον χώρο χρησμοδοσίας 8. Αντίθετα στον Ύμνο στον Ερμή δεν έχει θρησκευτικό περιεχόμενο και δηλώνει ένα χώρο της οικίας που χρησιμοποιείται για αποθήκευση και στον οποίο δεν είναι ελεύθερη η πρόσβαση 9. Ο Ηρόδοτος χρησιμοποιεί τον όρο άδυτον για να περιγράψει διαφορετικούς χώρους. Δηλώνει τον ναό της Αθηνάς Παρθένου στην Ακρόπολη της Αθήνας 10 ή το τέμενος γύρω από τον τάφο του Πρωτεσίλαου στη Χερσόνησο 11. Κυρίως, όμως, δηλώνει τον χώρο της χρησμοδοσίας στα μαντεία του Απόλλωνα στους Δελφούς 12 και τα Δίδυμα 13. Ποικίλη είναι η χρήση του όρου και στη δραματική ποίηση. Στις περισσότερες περιπτώσεις αναφέρεται στο ιερό του θεού, μάλιστα το μαντείο των Δελφών χαρακτηρίζεται ως άδυτο 14. Στην τραγωδία του Ευριπίδη Ἴων αναφέρονται τα άδυτα του Πάνα 15, που ταυτίζονται με τις σπηλιές στη βόρεια πλαγιά της Ακρόπολης στην Αθήνα. Σε μια άλλη τραγωδία του Ευριπίδη, στην Ἀνδρομάχη, ο dšdutai, dutõj kaˆ dutoj kaˆ tõ oùdšteron duton. Aduta oân t faná kaˆ múcia tîn ƒerîn, oœon Ñrofaˆ, okoi ØpÒgeioi skoteino. Ζ.Καλλιέργης, Μέγα Ἐτυμολογικόν Λεξικόν 19,7. 5 Άβατο π.χ. ονομάζεται σε μια επιγραφή η Θόλος της Επιδαύρου. IG IV 495 2. 6 Όμηρος, Ἰλιάδα, Ε, 448. Thalmann 1975, 15. 7 Όμηρος, Ἰλιάδα, Ε 512. 8 Ὓμνος στόν Ἀπόλλωνα, 443, 523. Thalmann 1975, 4. 9 Ὓμνος στον Ἑρμή, 246-248. Thalmann 1975, 15. 10 Ηρόδοτος 5, 72, 15. Αναφέρεται στον παλαιότερο ναό της θεάς και όχι σε ένα συγκεκριμένο τμήμα του. Thalmann 1975, 15. 11 Ηρόδοτος 9, 116, 4. Συχνά οι τάφοι των ηρώων ονομάζονται άδυτα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο τάφος του Τροφώνιου στην Λειβαδειά (Παυσανίας ΙΧ, 39, 7) και του Ενδυμίωνα στο όρος Λάτμος, στην Καρία (Παυσανίας V, 1, 6). Κοντά στον τάφο του Τροφωνίου υπήρχε μαντείο, το οποίο ήταν υπόγειο. Schachter 1994, 80 σημ.1. Γύρω από το μαντείο του τελούνταν κάποιες τελετουργίες. Bonnechere 2003, 173 175. 12 Ηρόδοτος. 7, 140, 3. Ήδη από τον 6 ο αιώνα π.χ. οι χώροι χρησμοδοσίας, κυρίως το μαντείο των Δελφών, ονομάζονται άδυτα. Hollinshead, 1999, 193. 13 Ηρόδοτος 1, 159, 3. 14 Αριστοφάνης, Ιππε ς 1016, Ευριπίδης, Απόσπ. 6, 12 και 9α, 2. 15 Ευριπίδης, Ἴων 938. Thalmann 1975, 14.

5 όρος δηλώνει τον γυναικωνίτη, τα ιδιαίτερα διαμερίσματα μιας οικίας όπου έμεναν οι γυναίκες 16. Ο όρος άδυτον χρησιμοποιείται συχνά και για να δηλώσει το μέγαρο, τον ναό της θεάς Δήμητρας 17. Μια όψιμη μαρτυρία είναι ένα σχόλιο στους Ἑταιρικούς Διαλόγους του Λουκιανού όπου μετά από μια σύντομη περιγραφή της τελετουργίας των Θεσμοφορίων αναφέρεται πως στα άδυτα, τα λεγόμενα μέγαρα, βρίσκονται τα άρρητα 18. Επιπλέον, άδυτα ονομάζονταν τα χάσματα της γης και οι σπηλιές που αποκτούσαν ιδιαίτερη θρησκευτική σημασία 19. Στην αρχαία ελληνική θρησκεία, σε αντίθεση με τις θρησκείες των λαών της Ανατολής, δεν υπήρχε ένα θεσμοθετημένο ιερατείο που να επιβάλει τους ίδιους λατρευτικούς κανόνες σε όλη την επικράτεια, μέσα στα όρια της οποίας λατρεύονται οι ίδιοι θεοί 20. Επομένως, είναι φυσικό να παρατηρούνται πολλές διαφορές, καθώς σε κάθε περιοχή οι τελετουργίες διαμορφώνονται με βάση τους τοπικούς μύθους και τις παραδόσεις. Κάποτε παρουσιάζονται ομοιότητες με άλλες περιοχές οι οποίες προκύπτουν από φυλετικές συγγένειες αλλά και πολιτικές συμμαχίες. Έτσι το διαφορετικό περιεχόμενο που αποκτά το άδυτο είναι αποτέλεσμα των παραπάνω παραμέτρων. Πολύτιμες πληροφορίες αντλούμε από το μεγάλο έργο του Παυσανία Ἑλλάδος Περιήγησις, όπου καταγράφονται λεπτομερώς οι χώροι που συνδέονται με την λατρεία. Στο έργο του αναφέρεται συχνά η έννοια της απαγόρευσης της εισόδου χωρίς να αιτιολογείται πάντοτε. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του τεμένους του Λυκαίου Δία στο Λύκαιον όρος της Αρκαδίας, όπου απαγορευόταν η είσοδος στους ανθρώπους. Αν κάποιος περιφρονούσε την απαγόρευση και εισερχόταν στο ιερό, τότε ήταν αναπότρεπτο να μην ζήσει περισσότερο από ένα χρόνο 21. Αλλά και στη Μεγαλόπολη υπήρχε ιερό του Δία Λυκαίου με λιθόχτιστο περίβολο όπου επίσης 16 Ευριπίδης, Ἀνδρομάχη, 1034. 17 Κοντολέων 1952, 302. 18 Βλ. Σχολ. στο Λουκιανό, Ἐταιρικοί Διάλογοι 2, 1. Με τον όρο άδυτο ο αρχαίος συγγραφέας εννοεί τα χάσματα. 19 Aduton: sp»laion, À tõ pòkrufon mšroj toà ƒeroà. Λεξικό του Σούδα. Πρόκειται για χώρους όπου οι θνητοί συναντούν τους θεούς και τους ήρωες. Thalmann 1975, 4. 20 Bergquist 1967, 109. 21 Παυσ. VIII, 38, 6. Τα ευρήματα από το ιερό αυτό χρονολογούνται από τον 6 ο έως και τον 4 ο αιώνα π.χ. Δεν υπάρχει καμιά ένδειξη αρχαιολογική ή από τις γραπτές πηγές πως μέσα στο τέμενος υπήρχε κάποιο κτίσμα.voyatzis 1998, 139. Ήταν το θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο των Αρκάδων. Jost 1998, 232.