Ενότητα 1 η Τεχνολογία Παραγωγής Τσιμέντου και Σκυροδέματος (Εισαγωγή-Παραγωγή Τσιμέντου) Τεχνολογία Παραγωγής Τσιμέντου και Σκυροδέματος

Τεχνολογία Παραγωγής Τσιμέντου και Σκυροδέματος Διδάσκων: Κωνσταντίνος Γ. Τσακαλάκης Καθηγητής Ε.Μ.Π. Ενότητα 1 η Τεχνολογία Παραγωγής Τσιμέντου και Σκυροδέματος (Εισαγωγή-Παραγωγή Τσιμέντου)

Άδεια Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άδεια χρήσης άλλου τύπου, αυτή πρέπει να αναφέρεται ρητώς.

Χρονολογική Εξέλιξη Παραγωγής Τσιμέντου 3 Σχήμα 1.1 Χρονολογική Εξέλιξη Παραγωγής Τσιμέντου.

Ελληνική Τσιμεντοβιομηχανία (1/4) 4 Σχήμα 1.2 Κατανομή ελληνικών εργοστασίων παραγωγής τσιμέντου.

Ελληνική Τσιμεντοβιομηχανία (2/4) 5 Σχήμα 1.3 Ετήσια παραγωγική ικανότητα ελληνικής τσιμεντοβιομηχανίας. Σχήμα 1.4 Eτήσια (2007) ελληνική παραγωγή τσιμέντου: 15.331.000 τόννους περίπου.

Ελληνική Τσιμεντοβιομηχανία (3/4) 6 Σχήμα 1.5 Εξέλιξη πωλήσεων του παραγόμενου τσιμέντου στην Ελλάδα.

Ελληνική Τσιμεντοβιομηχανία (4/4) 7 Σχήμα 1.6 Κύριες χώρες προορισμού παραγόμενου τσιμέντου.

Παγκόσμια Παραγωγή Τσιμέντου 8 Σχήμα 1.7 Παγκόσμια Παραγωγή Τσιμέντου.

Παγκόσμια Παραγωγή (2013) Συνολική και ανά Περιοχή (%) 9 Σχήμα 1.8 Ποσοστιαία % κατανομή Παγκόσμιας Παραγωγής Τσιμέντου.

ΤΙΜΕΣ (2011) ΠΩΛΗΣΗΣ ΤΣΙΜΕΝΤΟΥ ΑΝΑ ΧΩΡΑ ΣΕ U$/t Τιμές Πώλησης Τσιμέντου ανά Χώρα σε U$/t (2011). 10 Σχήμα 1.9 Τιμές Πώλησης Τσιμέντου ανά Χώρα σε U$/t (2011).

Εισαγωγή 11 Το σκυρόδεμα (concrete ή beton) είναι σήμερα το συνηθέστερο δομικό υλικό για τις κατασκευές κτιρίων και έργων κοινής ωφέλειας. Το τσιμέντο σε ανάμειξη με το νερό (τσιμεντόπαστα) είναι το συνδετικό υλικό των ασβεστολιθικών κυρίως αδρανών, που χρησιμοποιείται στην παραγωγή του σκυροδέματος. Υπάρχουν πολλών ειδών (τύποι) τσιμέντα, με συνηθέστερο αυτό που καλείται κοινό τσιμέντο Portland (OPC, Ordinary Portland Cement). Το κοινό τσιμέντο είναι ένα γκριζοπράσινο λεπτομερές υλικό (πούδρα), που προκύπτει από τη λειοτρίβηση του κλίνκερ τσιμέντου. Ο λόγος τιμή (αξία) προς βάρος είναι πολύ μικρός για το τσιμέντο γεγονός που το κάνει να είναι πολύ ακριβό για μεταφορά σε μεγάλες αποστάσεις. Οι πρώτες ύλες επίσης για την παραγωγή του τσιμέντου είναι ακόμη χαμηλότερης αξίας και για την ελαχιστοποίηση του κόστους μεταφοράς των πρώτων υλών (θραυσμένος ασβεστόλιθος, αργιλικά πετρώματα, χαλαζιακά πετρώματα, σιδηρομετάλλευμα, βωξίτης) οι μονάδες παραγωγής τσιμέντου χωροθετούνται πολύ κοντά στις πηγές πρώτων υλών. Η μεγαλύτερη ποσότητα του παραγόμενου τσιμέντου, για τους παραπάνω λόγους, πρέπει να διατίθεται σε περιοχές και μονάδες παραγωγής σκυροδέματος πολύ κοντά στα εργοστάσια παραγωγής του.

Ποσοστιαία (%) Σύνθεση Σκυροδέματος 12 Σχήμα 1.10 Ποσοστιαία Σύνθεση Σκυροδέματος.

Σύγκριση Ενεργειακών Καταναλώσεων Βιομηχανικών Προϊόντων 13 Copyright 2012 by the National Ready Mixed Concrete Association (NRMCA) Σχήμα 1.11 Κατανομή ενεργειακής κατανάλωσης βιομηχανικών προϊόντων.

Ευρωπαϊκά Πρότυπα Τσιμέντου 14 Σύμφωνα με απόφαση της ΕΕ, από 01/04/01 τα τσιμέντα, που θα παράγονται και θα κυκλοφορούν σε όλες τις χώρες κράτη μέλη, πρέπει να είναι πιστοποιημένα, να φέρουν σήμανση CΕ και να είναι σύμφωνα με τα νέα Ευρωπαϊκά Πρότυπα, τα οποία είναι: ΕΝ 197-1: Τσιμέντο Μέρος-1: «Σύνθεση, προδιαγραφές και κριτήρια συμμόρφωσης για κοινά τσιμέντα» και ΕΝ 197-2 : Τσιμέντο Μέρος-2: «Αξιολόγηση συμμόρφωσης» Το τσιμέντο, όπως και τα άλλα δομικά υλικά, ως υλικό που διέπεται από την ευρωπαϊκή οδηγία CPD 89/106, λόγω της σπουδαιότητάς του για την ασφάλεια των δομικών κατασκευών, θα πρέπει να πληροί ορισμένες ελάχιστες απαιτήσεις, όσον αφορά στις ιδιότητες και στη σταθερότητα στην ποιότητα παραγωγής του. Για τους παραπάνω λόγους η ποιότητα του τσιμέντου, σε αντίθεση με άλλα υλικά, ελέγχεται και πιστοποιείται με το αυστηρότερο σύστημα αξιολόγησης συμμόρφωσης από αναγνωρισμένο φορέα πιστοποίησης, με ανεξάρτητη εξωτερική δειγματοληψία.

Ορολογία 15 Τσιμέντο είναι μία υδραυλική κονία, δηλαδή ένα λεπτοαλεσμένο ανόργανο υλικό, το οποίο όταν αναμειχθεί με νερό σχηματίζει μία πάστα που λόγω των αντιδράσεων ενυδάτωσης πήζει και σκληρύνεται έχοντας έκτοτε την ικανότητα να διατηρεί τις αντοχές της και τη σταθερότητα της ακόμα και κάτω από το νερό. 1.Κύρια συστατικά: Κλίνκερ τσιμέντου Portland Σκωρία υψικαμίνων Ποζολάνες Ιπτάμενες τέφρες Ασβεστόλιθος 2.Δευτερεύοντα συστατικά 3.Θειϊκό ασβέστιο (CaSO 4 H 2 O) 4.Πρόσμικτα Σύσταση Τσιμέντου Πόρτλαντ

Συντμήσεις στη βιομηχανία τσιμέντου 16 C = CaO A = Al 2 O 3 S = SiO 2 F = Fe 2 O 3 M = MgO H = H 2 O N = Na 2 O K = K 2 O P = P 2 O 5 T = TiO 2 Ŝ = SO 3 Ĉ = CO 2

Τύποι και Κατηγορίες Ευρωπαϊκών Τσιμέντων (1/2) 17 Οι τύποι των τσιμέντων που παρασκευάζονται σε κάθε χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης εξαρτώνται από τις διαθέσιμες πρώτες ύλες, όπως επίσης από τη ζήτηση κάθε τύπου τσιμέντου. Έτσι, ανάλογα με τις διαθέσιμες και χρησιμοποιούμενες πρώτες ύλες, δημιουργήθηκαν οι διάφοροι τύποι τσιμέντων που μπορούν να παραχθούν. Οι τύποι αυτοί είναι το κοινό τσιμέντο Portland (OPC), τα τσιμέντα με ποζολάνη, ιπτάμενη τέφρα (πυριτική ή ασβεστιτική), τσιμέντα με σκωρία υψικαμίνων, τσιμέντα με πυριτική παιπάλη, με ασβεστόλιθο κλπ. Το πρότυπο ΕΝ 197-1 προδιαγράφει σε γενική μορφή τους εξής πέντε (-5-) τύπους τσιμέντου. ΤΥΠΟΣ ΤΣΙΜΕΝΤΟΥ CEM I CEM II CEM III CEM IV CEM V ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ Κοινό τσιμέντο Portland Σύνθετο τσιμέντο Portland Σκωριοτσιμέντο Ποζολανικό τσιμέντο Σύνθετο τσιμέντο Πίνακας 1.1 Βασικοί τύποι τσιμέντων ευρωπαϊκού προτύπου.

Τύποι και Κατηγορίες Ευρωπαϊκών Τσιμέντων (2/2) 18 Πίνακας 1.2 Χαρακτηριστικά τσιμέντων του Ευρωπαϊκού Προτύπου (pren 197-1).

Τσιμέντα Ευρωπαϊκού και προτύπου, ΕΝ 197-1 (Σύνθεση, %) 19 Πίνακας 1.3 Τσιμέντα Ευρωπαϊκού Προτύπου (pren 197-1).

Κατάταξη Τσιμέντων Σύμφωνα με τις Αντοχές τους 20 Επίσης, το νέο πρότυπο ΕΝ 197-1 προδιαγράφει και 6 κατηγορίες αντοχών, στις οποίες τα τσιμέντα κατατάσσονται ανάλογα με την αντοχή σε θλίψη κονιάματος πρότυπης σύνθεσης και τρόπου παρασκευής, σύμφωνα με το πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ 196-1 (Μέθοδοι δοκιμών τσιμέντου - Μέρος 1 : Προσδιορισμός αντοχών). Κάθε κατηγορία αντοχής ορίζεται από ένα κατώτερο και ένα ανώτερο όριο αντοχής. Το κατώτερο όριο αντοχής σε θλίψη (28 ημερών) χαρακτηρίζει τη συγκεκριμένη κατηγορία. Κάθε μία από τις παραπάνω κατηγορίες περιλαμβάνει δύο υποκατηγορίες πρώϊμης αντοχής N και R. Αντοχή σε θλίψη, MPa (N/mm Κατηγορία ) Αρχικός Διόγκωση Τυπική αντοχή αντοχής Αρχική αντοχή χρόνος πήξης (Διαστολή) (όρια) 2 ημέρες 7 ημέρες 28 ημέρες min mm 32.5 N - 16.0 32.5 R 10.0-32.5 52.5 75 42.5 N 10.0-42.5 R 20.0-42.5 62.5 60 10 52.5 N 20.0-52.5 R 30.0-52.5-45 Πίνακας 1.4 Απαιτήσεις μηχανικές και φυσικές οριζόμενες ως χαρακτηριστικές τιμές.

Συμβολισμός Τύπων Τσιμέντων (1/2) 21 Ο συμβολισμός των διαφόρων τσιμέντων, σύμφωνα με το πρότυπο EN 197-1, άρα και με το αντίστοιχο ελληνικό ΕΛΟΤ ΕΝ 197-1, καθορίζεται από: 1. τον κύριο τύπο τσιμέντου (I, II, III, IV, V) 2. το ποσοστό clinker που περιέχεται στο τσιμέντο (A, B ή C) 3. τον τύπο του δεύτερου κύριου συστατικού (π.χ. S = Slag, σκωρία) 4. την κατηγορία αντοχής (ελάχιστη 32.5, 42.5, 52.5 MPa) 5. το επίπεδο της πρώιμης αντοχής (N ή R). Σχήμα 1.12 Συμβολισμός των διαφόρων τύπων τσιμέντου του ευρωπαϊκού προτύπου.

Συμβολισμός Τύπων Τσιμέντων (2/2) 22 Τα κύρια δευτερεύοντα συστατικά, που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή σύνθετων τσιμέντων και εμφανίζονται στον αναλυτικό πίνακα του ευρωπαϊκού προτύπου EN 197-1, δίνονται παρακάτω με το χαρακτηριστικό κεφαλαίο λατινικό γράμμα που αναφέρεται σε κάθε ένα από αυτά: S blastfurnace slag (σκωρία υψικαμίνων) D silica fume (ατμοί πυριτίας) P natural pozzolana (φυσική ποζολάνη) Q natural calcined pozzolana (φυσική ποζολάνη μετά από πύρωση) V siliceous fly ash (πυριτική ιπτάμενη τέφρα) W calcareous fly ash (ασβεστιτική ιπτάμενη τέφρα) L, LL limestone (ασβεστόλιθος) T burnt shale (τέφρα καύσης βιτουμενιούχων σχιστολίθων) M two or more of the above (μείγμα των παραπάνω).

Συστάσεις Διαφορετικών Τύπων Τσιμέντου 23 Πίνακας 1.5 Συστάσεις Διαφορετικών Τύπων Τσιμέντου.

ΟΡΙΣΜΟΙ - Υδραυλικές Ιδιότητες 24 Είναι οι ιδιότητες που έχουν ορισμένα υλικά, όπως π.χ. το τσιμέντο, να σχηματίζουν κάτω από την επίδραση νερού σταθερές ένυδρες ενώσεις που είναι ελάχιστα υδατοδιαλυτές και έχουν μεγάλη συνάφεια μεταξύ τους και με τα αδρανή. Οι ενώσεις αυτές με την πάροδο του χρόνου αυξάνουν τη συνοχή των πολτών και των κονιαμάτων που προέρχονται από αυτές με αποτέλεσμα την ανάπτυξη αντοχών.

Η Παραγωγή του Τσιμέντου Οι πρώτες ύλες - Το προϊόν 25 Σχήμα 1.13 Πρώτες ύλες, ενδιάμεσα προϊόντα και τελικό προϊόν στη διεργασία παραγωγής τσιμέντου. Σχήμα 1.14 Σφαιρίδια (pellets) μεγέθους 15-25 mm του κλίνκερ τσιμέντου (προϊόν της διεργασίας πυροσυσσωμάτωσης στην περιστροφική κάμινο).

Οι Πρώτες Ύλες 26 Η κυριότερη πρώτη ύλη για την παραγωγή του κλίνκερ είναι τα ασβεστολιθικά πετρώματα, που εξορύσσονται επιφανειακά κοντά στη μονάδα παραγωγής του τσιμέντου. Επειδή, ποσοστό περίπου 80% από τους 1.65 τόννους πρώτων υλών, που απαιτούνται για την παραγωγή 1 τόννου κλίνκερ, είναι ασβεστολιθικό υλικό, είναι προφανής η αναγκαιότητα γειτνίασης της θέσης εξόρυξης ασβεστολιθικών πετρωμάτων και της μονάδας παραγωγής τσιμέντου. Το μείγμα των πρώτων υλών (θραυσμένος ασβεστόλιθος, αργιλικά πετρώματα, χαλαζιακά πετρώματα, σιδηρομετάλλευμα, βωξίτης) αναμειγνύονται, θραύονται και λειοτριβούνται. Το λειοτριβημένο μείγμα υφίσταται πυρομεταλλουργική κατεργασία μέσα σε περιστροφική κάμινο (rotary kiln). Μέσα στις περιστροφικές καμίνους οι λειοτριβημένες πρώτες ύλες θερμαίνονται σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες με καύση των καυσίμων (πετρέλαιο, γαιάνθρακες) και μετατρέπονται με φυσικοχημικές διεργασίες σε ένα υλικό γκριζοπράσινου χρώματος σε μορφή σφαιριδίων διαμέτρου 15-25 mm, το οποίο ονομάζεται κλίνκερ τσιμέντου.

Διάγραμμα Ροής Διεργασιών Παραγωγής Τσιμέντου 27 Σχήμα 1.15 Διάγραμμα ροής διεργασιών παραγωγής τσιμέντου.

Raw mill 28 Σχήμα 1.16 Κατακόρυφος μύλος.

Ισοζύγιο Πρώτων Υλών και Προϊόντων στην Παραγωγή 1 kg Τσιμέντου 29 Σχήμα 1.17 Ισοζύγιο πρώτων υλών και προϊόντων στην παραγωγή 1 kg τσιμέντου.

Περιστροφικές Κάμινοι (1/3) 30 Οι Περιστροφικές κάμινοι είναι ογκώδεις κυλινδρικού σχήματος κατασκευές, επενδυμένες εσωτερικά με πυρίμαχη επένδυση (πυρίμαχα τούβλα), μέσα στις οποίες τροφοδοτείται ομογενοποιημένο και λειοτριβημένο μείγμα (ασβεστόλιθος, αργιλικά πετρώματα, χαλαζιακά πετρώματα, σιδηρομετάλλευμα, βωξίτης κλπ.) και καύσιμο (άνθρακας, πετρέλαιο ή φυσικό αέριο). Υπάρχουν διάφοροι τύποι περιστροφικών καμίνων, όμως όλες βασίζονται στην ίδια αρχή λειτουργίας. Οι συνήθεις διαστάσεις των περιστροφικών καμίνων είναι: Διαστάσεις περιστροφικής καμίνου: D (διάμετρος) μέχρι 6 m, L (μήκος) μέχρι 180 m. Η ταχύτητα περιστροφής της καμίνου κυμαίνεται από 1-4 στροφές το λεπτό (rpm). Η περιστροφική κάμινος είναι ελαφρώς κεκλιμμένη προς την έξοδό της, για να ρέει (μετακινείται) το υλικό και να αποκενώνεται από το κατότερο άκρο το προϊόν της (κλίνκερ). Ο χρόνος παραμονής του υλικού μέσα στην κάμινο μπορεί να φτάσει, ανάλογα με τη μέθοδο παραγωγής, μέχρι 2 ώρες. Οι σύγχρονες μέθοδοι έχουν περιορίσει το χρόνο στα όρια 25-45 min.

Περιστροφικές Κάμινοι (2/3) 31 Σχήμα 1.18 Χρονολογική Εξέλιξη Περιστροφικών Καμίνων.

Περιστροφικές Κάμινοι (3/3) 32 Σχήμα 1.19 Σχέση μεταξύ μεθόδου παραγωγής του κλίνκερ τσιμέντου και του μήκους της περιστροφικής καμίνου και κατανομή των ζωνών κατεργασίας μέσα στην κάμινο.

Πύργος Προθέρμανσης/Πύρωσης Σύγχρονης Περιστροφικής Καμίνου 33 Σχήμα 1.20 Πύργος Πύρωσης Σύγχρονης Περιστροφικής Καμίνου.

Μέθοδοι παραγωγής τσιμέντου (1/3) 34 Οι ποσότητες των πρώτων υλών που θα χρησιμοποιηθούν εξαρτώνται από τις χημικές και ορυκτολογικές τους ιδιότητες και από τις ιδιότητες (απαιτήσεις) του κλίνκερ που θα παραχθεί. Μετά τον προσδιορισμό της κατάλληλης σύνθεσης του φορτίου, οι πρώτες ύλες (για ξηρή μέθοδο παραγωγής τσιμέντου) αναμειγνύονται κατάλληλα για την παραγωγή ενός ομοιόμορφου μείγματος που θα υποστεί ελάττωση μεγέθους (λειοτρίβηση). Η καλή ανάμειξη εξασφαλίζει ομοιόμορφη κατανομή των πρώτων υλών στην τροφοδοσία του κυκλώματος θραύσης και λειοτρίβησης και επίσης την παραγωγή κλίνκερ ομοιόμορφης ποιότητας. Εάν πρόκειται να χρησιμοποιηθούν πρώτες ύλες με μεγάλο ποσοστό υγρασίας, οι πρώτες ύλες μετατρέπονται πρώτα σε πολφό, κατόπιν υποβάλλονται σε πύκνωση και διήθηση και το υλικό της διήθησης (filter cake) εισάγεται στην περιστροφική κάμινο, οπότε η μέθοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως ημι-υγρή (semi-wet) μέθοδος παραγωγής.

Μέθοδοι παραγωγής τσιμέντου (2/3) 35 Σχήμα 1.21 Διάταξη ξηρής μεθόδου παραγωγής κλίνκερ με προθέρμανση της τροφοδοσίας και πύρωση του ασβεστολίθου (Preheater/Precalciner).

Μέθοδοι παραγωγής τσιμέντου (3/3) 36 Σχήμα 1.22 Διάγραμμα ροής διαδικασιών παραγωγής τσιμέντου.

Ημι-ξηρή (semi-dry) μέθοδος Lepol 37 Οι πρώτες ύλες τροφοδοτούνται υπό μορφή συσφαιρωμάτων (pellets). Για το σκοπό αυτό, οι πρώτες ύλες διαβρέχονται ελαφρά με ψεκασμό, οπότε σχηματίζονται συσφαιρώματα, τα οποία κατόπιν προθερμαίνονται σε διάταξη τύπου εσχάρας (grate preheater) με τη βοήθεια των αερίων εξαγωγής της περιστροφικής καμίνου και κατόπιν εισάγονται στην περιστροφική κάμινο (τύπος καμίνου Lepol). Σχήμα 1.23 Διάταξη ημι-ξηρής μεθόδου (semi-dry) Lepol παραγωγής τσιμέντου.

Διεργασίες παραγωγής του τσιμέντου 38 Οι τρείς κύριες διεργασίες παραγωγής του τσιμέντου είναι: 1. Η προετοιμασία των πρώτων υλών (θραύση, λειοτρίβηση, ομογενοποίηση). 2. Η πύρωση του ασβεστολίθου και η μεταλλουργική κατεργασία (πυροσυσσωμάτωση ή κλινκεροποίηση) στην περιστροφική κάμινο. 3. Η τελική λειοτρίβηση (άλεση) του κλίνκερ και η παραγωγή του τσιμέντου. Σχήμα 1.24 Διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στη διάταξη της περιστροφικής καμίνου για την παραγωγή του κλίνκερ.

Στάδια κατεργασίας μέσα στην κάμινο 39 Αναλυτικά, τα στάδια κατεργασίας μέσα στην κάμινο είναι: Εξάτμιση του ελεύθερου (μη συνδεμένου) νερού Απομάκρυνση του κρυσταλλικού νερού (συνδεδεμένο νερό) από τα πετρώματα (πρώτες ύλες) Διάσπαση (πύρωση) του ασβεστολίθου και μετατροπή του σε CaO Σχηματισμός των ενώσεων του τσιμέντου 1. ενώσεις πυριτικού ασβεστίου (C 3 S, C 2 S) 2. αργιλικού ασβεστίου (C 3 Α) 3. αργιλοσιδηρούχου ασβεστίου (C 4 AF) Ψύξη του κλίνκερ (clinker) Ανάμειξη του κλίνκερ (95%) με γύψο ( 5%) Λεπτομερής λειοτρίβηση (άλεση) παραγωγή τσιμέντου

Ψύξη Κελύφους Περιστροφικής Καμίνου (1/2) 40 Σχήμα 1.25 Περιφερειακές ψύκτρες κελύφους καμίνου.

Ψύξη Κελύφους Περιστροφικής Καμίνου (2/2) 41 Σχήμα 1.26 Περιφερειακές ψύκτρες κελύφους καμίνου.

Συμβατικό Κύκλωμα Λειοτρίβησης (άλεσης) Κλίνκερ για την Παραγωγή Τσιμέντου 42 Σχήμα 1.27 Συμβατικό κύκλωμα λειοτρίβησης (άλεσης) κλίνκερ για την παραγωγή τσιμέντου.

Φυσικοχημικές Διεργασίες μέσα στην Κάμινο (1/8) 43 Οι φυσικοχημικές - ορυκτολογικές διεργασίες και μετατροπές, που λαμβάνουν χώραν μέσα στην περιστροφική κάμινο κατά τη διαδικασία προθέρμανσης, πύρωσης και έψησης της φαρίνας, απεικονίζονται στα επόμενα Σχήματα και αναλύονται παρακάτω. Προφανώς, αυτές αφορούν σε ξηρή μέθοδο κατεργασίας με προθέρμανση και πύρωση του ασβεστολίθου εντός του πύργου προθέρμανσης (preheater/precalciner). Σχήμα 1.28 Φυσικοχημικές-ορυκτολογικές διεργασίες για την παραγωγή κλίνκερ τσιμέντου.

Φυσικοχημικές Διεργασίες μέσα στην Κάμινο (2/8) 44 Σχήμα 1.29 Επί τοις εκατό σύσταση κλίνκερ.

Φυσικοχημικές Διεργασίες μέσα στην Κάμινο (3/8) 45 Σχήμα 1.30 Αναλυτική παρουσίαση των φυσικοχημικών-ορυκτολογικών διεργασιών για την παραγωγή κλίνκερ τσιμέντου, με τη θερμοκρασιακή εξέλιξη των αρχικών Π.Υ. και των δημιουργούμενων φάσεων.

Φυσικοχημικές Διεργασίες μέσα στην Κάμινο (4/8) 46 Α. Θερμοκρασιακή περιοχή 600-900 C (Σχηματισμός οξειδίων) Πύρωση ανθρακικών ενώσεων, σύμφωνα με την αντίδραση Προκειμένου για αργιλικές ενώσεις, η αντίδραση ξεκινά στους 600 C. Η θερμοκρασία του υλικού δεν αυξάνει, επειδή η αντίδραση είναι ενδόθερμη (393kcal/kg = 1632 MJ/t).

Φυσικοχημικές Διεργασίες μέσα στην Κάμινο (5/8) 47 Οι αντιδράσεις, που λαμβάνουν χώρα μεταξύ των ελεύθερων οξειδίων C = CaO, S = SiO 2, A= Al 2 O 3 και F= Fe 2 O 3 είναι: C + A,F,S CA, CF, CS Άλλες αντιδράσεις που γίνονται στους 800 C: CA, CF, CS +C C 2 S, C 3 S, C 4 AF Κάποιες από αυτές είναι εξώθερμες, αλλά γίνονται ταυτόχρονα με την πύρωση των ανθρακικών ενώσεων. Παρουσία SO 3, το σχηματιζόμενο C 2 S οδηγεί στην παραγωγή sulfoespurrite (C 2 S CaSO 4 ). Επίσης, μπορεί να σχηματιστεί carboespurrite (C 2 S CaCO 3 ).

Φυσικοχημικές Διεργασίες μέσα στην Κάμινο (6/8) 48 Β. Θερμοκρασιακή περιοχή (900-1450 C) 1. Περιοχή (900-1160 C) Οι αντιδράσεις της προηγούμενης παραγράφου συνεχίζονται και σχηματίζονται επίσης C 2 AS, C 2 F και C 12 A 7. Στους 1160 C, ξεκινά ο μαζικός σχηματισμός C 4 AF. Παρουσία φθορίου στις πρώτες ύλες, το C 2 S αρχίζει να γίνεται σταθερή φάση. 2. Περιοχή (1160-1338 C) Στους 1200 C σχεδόν όλη η ποσότητα του C 2 S έχει σχηματιστεί, το ελεύθερο SiO 2 και το C 2 AS έχουν εξαφανιστεί, αρχίζει να εμφανίζεται υγρή φάση (C 3 A και C 4 AF) και να σχηματίζεται C 3 S. Στους 1250 C το C 12 A 7 έχει μετασχηματιστεί σε C 3 A και το C 3 S είναι πλέον σταθερό.

Φυσικοχημικές Διεργασίες μέσα στην Κάμινο (7/8) 49 3. Περιοχή (1160-1338 C) Στους 1338 C, τα C 3 A και C 4 AF έχουν τακεί (λειώσει) πλήρως και έχει επιτευχθεί μια ευτηκτική ισορροπία με 54.8% CaO, 22.7% SiO 2, 16.5% Al 2 O 3 και 6% Fe 2 O 3. Η μορφή βc 2 S αc 2 S (μετατροπή φάσης). Παρουσία της υγρής φάσης των C 3 A και C 4 AF, το C 3 S συνεχίζει να παράγεται ως αποτέλεσμα της αντίδρασης των αc 2 S και Free CaO. 4. Περιοχή (1338-1450 C) Αν και έχει σχηματιστεί όλη η υγρή φάση στους 1450 C, αυτή συνεχίζει να υπάρχει μέχρι την περιοχή της ζώνης σχηματισμού των σφαιριδίων του κλίνκερ, δηλαδή μέχρι τη θερμοκρασία 1230 C (κατά την ψύξη του κλίνκερ).

Φυσικοχημικές Διεργασίες μέσα στην Κάμινο (8/8) 50 Η κύρια αντίδραση, που γίνεται γύρω από τη θερμοκρασία αυτή (1450 C), είναι: Γ. Θερμοκρασιακή περιοχή (1450-1170 C) Περιοχή Ψύξης Οι φάσεις, που υπάρχουν στη θερμοκρασιακή περιοχή 1450-1230 C εκτός του C 3 S, τελικώς είναι: Υγρή φάση των C 3 A και C 4 AF, αc 2 S και Free CaO, αλλά πέραν της θερμοκρασίας των 1230 C (σε συνθήκες ταχείας ψύξης) γίνεται κρυστάλλωση της υγρής φάσης (τήγμα) που περιέχει τις φάσεις των C 3 A και C 4 AF, όπου δεσμεύονται επίσης MgO και CaO.

Ψύξη του Κλίνκερ (1/6) 51 Έχει διαπιστωθεί ότι ουσιαστικό ρόλο στην ποιότητα του κλίνκερ και στις ιδιότητες του παραγόμενου τσιμέντου παίζουν οι διεργασίες ψύξης του εξερχόμενου από την κάμινο κλίνκερ. Σημαντικό επίσης οικονομικό όφελος προσφέρει η αξιοποίηση ποσοστού 35% περίπου της απαγόμενης από το κλίνκερ θερμότητας, μέσω του αέρα ψύξης. Η θερμότητα που ανακτάται αξιοποιείται για την προθέρμανση της τροφοδοσίας των πρώτων υλών και για την έναυση του καυσίμου στον ασβεστοποιητή, συμβάλλοντας στην ενεργειακή βελτιστοποίηση της διεργασίας παραγωγής κλίνκερ. Οι κύριοι τύποι ψυκτών κλίνκερ είναι τύπου κινούμενης εσχάρας, περιστροφικού ή πλανητικού τύπου.

Ψύξη του Κλίνκερ (2/6) 52 Όπως προαναφέρθηκε, οι ιδιότητες του παραγόμενου κλίνκερ εξαρτώνται κατά κύριο λόγο από την ταχύτητα δηλαδή από το ρυθμό ψύξης του κλίνκερ. Και τούτο, διότι ταχεία ψύξη, λίγο πριν την έξοδο της καμίνου, αλλά ιδιαίτερα στους ψύκτες του κλίνκερ έχει σημαντική επίδραση στο μέγεθος των κρυστάλλων των φάσεων αλίτη και βελίτη που παράγονται. Το μέγεθος όμως των κρυστάλλων έχει μεγάλη σημασία για τις ιδιότητες του κλίνκερ και του τσιμέντου που θα παραχθεί από αυτό. Σχήμα 1.31 Τριδιάστατη απεικόνιση της διάταξης ψύξης κλίνκερ.

Ψύξη του Κλίνκερ (3/6) 53 Έχει διαπιστωθεί ότι ταχεία ψύξη του κλίνκερ παράγει μικρούς κρυστάλλους αλίτη, επειδή δεν προλαβαίνουν, λόγω της αυξημένης ταχύτητας, να αναπτυχθούν σε μέγεθος. Επίσης, ο ρυθμός ψύξης έχει σημαντική επίδραση στην κατανομή, στο είδος και την «υγεία» των φάσεων του κλίνκερ, στα ποσοστά ασβέστου (CaO) και μαγνησίας (MgO), που δεσμεύονται στην υγρή φάση ή παραμένουν υπό μορφή ελεύθερης ασβέστου (CaO free ) και περίκλαστου (MgO) στο κλίνκερ και ως εκ τούτου εμφανίζονται αργότερα μετά την άλεση στο τσιμέντο. Είναι γνωστό επίσης ότι, σε υψηλές θερμοκρασίες κλινκεροποίησης (>1500 C), η μαγνησία (MgO) συγκεντρώνεται στην υγρή φάση μαζί με τις αλουμινούχες (C 3 A) και φερριτικές (C 4 AF) φάσεις. Σε συνθήκες λοιπόν ταχείας ψύξης, το MgO δεν προλαβαίνει να κρυσταλλωθεί και να αποβληθεί από το διάλυμα της υγρής φάσης και ενσωματώνεται σε αυτό. Έτσι, μικρή μόνο ποσότητα κρυστάλλων υπό μορφή περίκλαστου (MgO) εμφανίζεται στο κλίνκερ.

Ψύξη του Κλίνκερ (4/6) 54 Σε αντίθετη περίπτωση, δηλαδή σε συνθήκες αργής ψύξης του κλίνκερ, λαμβάνει χώρα σχεδόν ολοκληρωτική κρυστάλλωση των φάσεων C 3 A και C 4 AF σε μορφή χονδρών κόκκων, η οποία ακολουθείται από κρυστάλλωση και του MgO σε μορφή περίκλαστου. Στην περίπτωση αυτή, μόνο περίπου το 1.5% κ.β. της περιεχόμενης ποσότητας μαγνησίας παραμένει στο στερεοποιημένο διάλυμα, ενώ το υπόλοιπο κρυσταλλώνεται σε μορφή περίκλαστου στο κλίνκερ και κατά συνέπεια εμφανίζεται και στο παραγόμενο τσιμέντο, όπου και προκαλεί ανεπιθύμητα φαινόμενα διόγκωσης κατά την ενυδάτωση. Το φαινόμενο αυτό μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες στο σκυρόδεμα, όπως εξηγήθηκε παραπάνω. Αυτό εξηγεί και την απαίτηση για περιεκτικότητα MgO στη φαρίνα μικρότερη από 6%, επειδή σε συνήθεις θερμοκρασίες κλινκεροποίησης <1450 C, η υπάρχουσα μαγνησία στην τροφοδοσία, λόγω υψηλού σημείου τήξης, δεν οδηγείται στην υγρή φάση, οπότε και εμφανίζεται υπό μορφή μικρών κρυστάλλων περίκλαστου στο κλίνκερ, ανεξάρτητα από την ταχύτητα ψύξης του.

Ψύξη του Κλίνκερ (5/6) 55 Ανακεφαλαιώνοντας παρατηρούμε ότι η ταχεία ψύξη προστατεύει το κλίνκερ ως εξής: Από τη δημιουργία ισορροπίας μεταξύ των διαφόρων φάσεων, δηλαδή παράγει διακεκριμένες φάσεις αλίτη, βελίτη και υαλώδη μορφή των αργιλικών και φερριτικών φάσεων με δέσμευση σ αυτή του μεγαλύτερου ποσοστού της περιεχόμενης μαγνησίας. Δηλαδή η ταχεία ψύξη εμποδίζει την αλληλοδιάχυση μεταξύ των διαφόρων φάσεων, οπότε η υγρή φάση κρυσταλλώνεται χωρίς να αλληλεπιδρά με τις στερεές φάσεις (αλίτη, βελίτη). Επίσης, κατ αυτό τον τρόπο ελέγχεται η «δραστικότητα» της αργιλικής φάσης (C 3 A) που παραμένει στην υαλώδη φάση. Με την αποτροπή διεξαγωγής της αντιστρεπτής αντίδρασης (alite resorption) C 3 S C 2 S + CaO free η οποία παράγει ελεύθερη άσβεστο και δευτερογενή βελίτη (C 2 S), μεταβάλλοντας με αυτό τον τρόπο την αναλογία μεταξύ των φάσεων αλίτηβελίτη στο κλίνκερ και εμπλουτίζοντας το κλίνκερ με ανεπιθύμητο CaO free, άρα επιδρά στη συμπεριφορά του τσιμέντου κατά την άλεση και την ενυδάτωσή του.

Ψύξη του Κλίνκερ (6/6) 56 Με την αποτροπή διεξαγωγής της αντίδρασης μετατροπής του γc 2 S σε βc 2 S, η οποία είναι μεν μια σαθρή φάση με «ευνοϊκά» μηχανικά χαρακτηριστικά για την άλεση του κλίνκερ, αλλά όμως δεν εμφανίζει καθόλου υδραυλικές ιδιότητες, κατά την ενυδάτωση του τσιμέντου και αντοχές σε βάθος χρόνου. Σχήμα 1.32 Κατάταξη μορφών κλίνκερ ως προς την αλεστικότητά τους, συναρτήσει της περιεκτικότητάς του σε αλίτη και βελίτη.

Ιδιότητες Τσιμέντου (1/3) 57 Το κοινό τσιμέντο Portland (OPC, Ordinary Portland Cement, Type I) είναι γενικώς κατάλληλο για παραγωγή σκυροδέματος, στις περιπτώσεις όμως που δεν υπάρχει επαφή του σκυροδέματος με θειϊκές ενώσεις (τόσο στο έδαφος όσο και στα υπόγεια νερά με τα οποία πιθανόν έρχεται σε επαφή). Προέρχεται από την άλεση (λεπτομερής λειοτρίβηση) 95-100% κατά βάρος κλίνκερ και 0-5% άλλων πρόσθετων. Σύμφωνα με το ευρωπαϊκό πρότυπο ENV 197-1:1992, η κατά βάρος % περιεκτικότητα σε (C 3 S+C 2 S) πρέπει να είναι μεγαλύτερη ή ίση του 2/3 = 67%, ο λόγος μαζών CaO/SiO 2 2.0 και η περιεκτικότητα σε MgO 5.0 % δηλαδή: Τσιμέντο Portland (OPC), Type I (CEM I) (C 3 S+C 2 S) 67% CaO/SiO 2 2.0 MgO 5.0 %

Ιδιότητες Τσιμέντου (2/3) 58 Τα άλλα πρόσθετα (Πίνακας τύπων τσιμέντου Ευρωπαϊκού Προτύπου) έχουν ιδιότητες πληρωτικών δηλ. είναι φυσικές πρώτες ύλες (μεταλλευτικά ορυκτά π.χ. ποζολάνες ή λειοτριβημένος ασβεστόλιθος) ή βιομηχανικά παραπροϊόντα. Τα βιομηχανικά παραπροϊόντα είναι ανόργανες ενώσεις (ιπτάμενη τέφρα, λειοτριβημένες σκωρίες υψικαμίνων ή ατμοί πυριτίας), που λόγω των φυσικών και χημικών ιδιοτήτων τους (π.χ. κοκκομετρική ανάλυση, ποζολανικότητα) είναι συμβατά με το τσιμέντο ή βελτιώνουν τις ιδιότητές του στην παραγωγή σκυροδέματος (π.χ. την εργασιμότητα του σκυροδέματος, την απορροφητικότητά του σε νερό κλπ.). Επειδή το ευρωπαϊκό πρότυπο δεν περιλαμβάνει λεπτομερώς τις περιεκτικότητες του κλίνκερ στα διάφορα οξείδια, χρησιμοποιείται ένας δείκτης ο οποίος ονομάζεται δείκτης κορεσμού σε άσβεστο (LSF, Lime Saturation Factor). Ο δείκτης αυτός για το τσιμέντο μπορεί να κυμαίνεται μεταξύ 0.66 και 1.02 (όμως, τα συνήθη όρια διακύμανσης 0.92-0.98) και δίνεται από το λόγο : LSF 1.0(% CaO) 0.7(% SO3 ) 2.8(% SiO ) 1.18(% Al O ) 0.65(% Fe 2 2 3 2 O 3 )

Ιδιότητες Τσιμέντου (3/3) 59 Ο πυριτικός δείκτης (SR, Silica Ratio), που ορίζεται ως: SR % Al 2 % SiO O 3 Ο πυριτικός δείκτης δίνει τη σχετική τιμή των συνολικών πυριτικών ενώσεων (C 3 S+C 2 S) προς τις C 3 Α και C 4 ΑF που υπάρχουν στο κλίνκερ. Οι συνήθεις τιμές του κυμαίνονται μεταξύ 2.2 και 2.8. Αύξηση της τιμής του λόγου SR έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση των περιεχόμενων πυριτικών ενώσεων εις βάρος των C 3 Α και C 4 ΑF, φάσεις οι οποίες καθορίζουν την ποσότητα της υγρής φάσης κατά την τήξη των πρώτων υλών. Επίσης, ο λόγος ΑR (Alumina Ratio) που καλείται αργιλικός δείκτης ελέγχει τη σύνθεση του κλίνκερ, όσον αφορά στις αναλογίες μεταξύ των C 3 Α και C 4 ΑF. Οι τιμές του αργιλικού δείκτη στα τσιμέντα κοινού τύπου κυμαίνονται μεταξύ 1.0 και 2.0. % Al AR % Fe 2 % Fe 2 2 O O 3 3 2 O 3

Θερμοκρασιακές απαιτήσεις για την καλή έψηση κλίνκερ τσιμέντου ως συνάρτηση του LSF 60 ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΛΗ ΕΨΗΣΗ ΚΛΙΝΚΕΡ ΤΣΙΜΕΝΤΟΥ ΩΣ ΣΥΝΑΡΤΗΣΗ ΤΟΥ LSF Σχήμα 1.33 Θερμοκρασιακές απαιτήσεις για την καλή έψηση κλίνκερ τσιμέντου ως συνάρτηση του LSF.

Σχέση Ποσοστών % των Παραγώμενων Φάσεων Κλίνκερ ως συνάρτηση του δείκτη LSF 61 Σχήμα 1.34 Σχέση Ποσοστών % των Παραγόμενων Φάσεων Κλίνκερ ως συνάρτηση του δείκτη LSF.

Ιδιότητες των Ενώσεων του Κλίνκερ Τσιμέντου (1/11) 62 Γενικές παρατηρήσεις Το πυριτικό τριασβέστιο (C 3 S) περιέχεται σε ποσοστά 55-65% στο κοινό τσιμέντο Portland (OPC, Ordinary Portland Cement). Η εψησιμότητα των πρώτων υλών, με πιθανό σχηματισμό C 3 S σε περιεκτικότητα μεγαλύτερη από 65% στο κλίνκερ, είναι προβληματική. Συνήθως, το (C 2 S) στα κοινά τσιμέντα αντιστοιχεί σε ποσοστό περίπου 20-25% του βάρους του κλίνκερ. Επειδή όμως απαιτούνται υψηλότερες θερμοκρασίες για το σχηματισμό του C 3 S έναντι του C 2 S, χαμηλότερη θερμοκρασία έψησης οδηγεί τις διεργασίες προς την κατεύθυνση σχηματισμού C 2 S σε βάρος του C 3 S, γεγονός που έχει σημαντική επίπτωση στο είδος και τον τύπο του τσιμέντου που τελικά προκύπτει.

Ιδιότητες των Ενώσεων του Κλίνκερ Τσιμέντου (2/11) 63 Το αργιλικό τριασβέστιο (C 3 Α, 3CaO Al 2 O 3 ) είναι υπεύθυνο για την εργασιμότητα (workability) της τσιμεντοκονίας, οπότε μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε C 3 Α στο τσιμέντο προσδίδει ιδιότητες αυξημένης εργασιμότητας στο τσιμέντο. Όμως, τσιμέντα με υψηλό % ποσοστό C 3 Α δεν έχουν αντοχή σε θειϊκές ενώσεις του εδάφους ή των υπογείων υδάτων σε αντίθεση με τσιμέντα χαμηλής περιεκτικότητας σε C 3 Α. Το αργιλοσιδηρούχο τετρασβέστιο (C 4 AF) προσδίδει το χαρακτηριστικό του χρώματος στα τσιμέντα. Όσο μεγαλύτερο ποσοστό C 4 AF υπάρχει στο κλίνκερ, τόσο πιο σκούρο είναι ένα τσιμέντο (τα λευκά τσιμέντα έχουν % Fe 2 O 3 0.6). Επίσης, επειδή ο σίδηρος δρα ως ρευστοποιητής (μειώνει τη θερμοκρασία έψησης) κατά τη διεργασία παραγωγής του κλίνκερ, η θερμοκρασία σχηματισμού του κλίνκερ αναμένεται να είναι χαμηλότερη όταν υπάρχει Fe 2 O 3 στις πρώτες ύλες.

Ιδιότητες των Ενώσεων του Κλίνκερ Τσιμέντου (3/11) 64 Tricalcium silicate (C 3 S, Alite) Το C 3 S ενυδατώνεται και σκληραίνει πολύ γρήγορα και είναι υπεύθυνο για την αρχική πήξη και την αρχική αντοχή. Γενικώς, η αρχική αντοχή του σκυροδέματος είναι μεγαλύτερη, όσο αυξημένη είναι η περιεκτικότητα του τσιμέντου σε C 3 S. Τα κύρια χαρακτηριστικά του C 3 S στο τσιμέντο είναι: Το κυριότερο συστατικό του clinker στο τσιμέντο, συνήθως περισσότερο από 50% κ.β. Ταχεία ανάπτυξη αντοχής Το C 3 S αντιδρά ταχύτερα από το C 2 S. Μεγάλη συνεισφορά στην τελική αντοχή. Ανθεκτική ένωση σε παρουσία θείου (θειικές ενώσεις). Το 25% του προστιθέμενου νερού στο σκυρόδεμα ενώνεται και αντιδρά κατά τη διεργασία ενυδάτωσης του C 3 S. Εκλυόμενη θερμότητα: 500 kj/kg.

Ιδιότητες των Ενώσεων του Κλίνκερ Τσιμέντου (4/11) 65 Η διεργασία ενυδάτωσης του C 3 S επηρεάζεται μέχρι κάποιου σημείου από την παρουσία του C 3 Α και της γύψου. Το C 3 Α και η γύψος δρούν «διεγερτικά» στην ενυδάτωση του C 3 S. Επίσης και τα αλκάλια έχουν κάποια επίδραση στην ενυδάτωση του C 3 S. Η γενική αντίδραση ενυδάτωσης του C 3 S είναι: Ca 3 SiO 5 + (y+z)h 2 O = zca(oh) 2 + Ca (3-z) SiO (5-z) yh 2 O Σύμφωνα με τη μέθοδο Bogue το C 3 S υπολογίζεται από την εξίσωση: C 3 S = 4.071 CaO(%) (7.6 SiO 2 + 6.718 Al 2 O 3 + 1.43 Fe 2 O 3 + 2.852 SO 3 )(%)

Ιδιότητες των Ενώσεων του Κλίνκερ Τσιμέντου (5/11) 66 Dicalcium Silicate (C 2 S, Belite) Το δεύτερο από πλευράς περιεκτικότητας συστατικό του clinker, που κυμαίνεται από 10-45%, σε συνάρτηση με την αναλογία των Π.Υ. και τη θερμοκρασία έψησης Αργή ανάπτυξη αντοχής Το C 2 S αντιδρά πιο αργά από το C 3 S Το C 2 S ενυδατώνεται και σκληραίνει πολύ αργά και συμβάλλει κατά κύριο λόγο στην αύξηση της αντοχής μετά την πάροδο μιας εβδομάδας περίπου από την έναρξη της ενυδάτωσης. Συμμετέχει σημαντικά στην τελική αντοχή Ανθεκτικό στην επίδραση ενώσεων θείου

Ιδιότητες των Ενώσεων του Κλίνκερ Τσιμέντου (6/11) 67 Dicalcium Silicate (C 2 S, Belite) Το 20% περίπου του προστιθέμενου νερού ενώνεται και αντιδρά κατά τη διεργασία ενυδάτωσης του C 2 S. Κατά την ενυδάτωσή του το C 2 S επιδεικνύει όμοια συμπεριφορά με το C 3 S, αλλά αντιδρά με μικρότερη ταχύτητα. Συνεχίζει όμως να ενυδατώνεται αργά κατά τη διάρκεια της σκλήρυνσης του τσιμέντου και έτσι επιδρά σημαντικά σε βάθος χρόνου στην αντοχή των προϊόντων του (τσιμεντοκονίες, σκυρόδεμα κλπ.). Σύμφωνα με τη μέθοδο Bogue το C 2 S υπολογίζεται από την εξίσωση: C 2 S = 2.87 SiO 2 (%) 0.7544 C 3 S(%). Eκλυόμενη θερμότητα: 260 kj/kg.

Ιδιότητες των Ενώσεων του Κλίνκερ Τσιμέντου (7/11) 68 Tricalcium Aluminate (C 3 A) Το C 3 A απελευθερώνει μεγάλη ποσότητα θερμότητας κατά το αρχικό χρονικό διάστημα της ενυδάτωσης και της πήξης. Συμβάλλει ελάχιστα στην αύξηση της αρχικής αντοχής. Η γύψος (CaSO 4 ), που προστίθεται κατά τη λειοτρίβηση (άλεση) του κλίνκερ, επειδή είναι υγροσκοπική δηλ. προσλαμβάνει εύκολα νερό, επιβραδύνει το ρυθμό (ταχύτητα) ενυδάτωσης του C 3 A. Χωρίς την προσθήκη γύψου, τα τσιμέντα που περιέχουν C 3 A θα έπηζαν πολύ γρήγορα. Τσιμέντα με χαμηλή περιεκτικότητα σε C 3 A είναι ιδιαιτέρως ανθεκτικά σε εδάφη και νερά που περιέχουν θειϊκές ενώσεις.

Ιδιότητες των Ενώσεων του Κλίνκερ Τσιμέντου (8/11) 69 Η περιεκτικότητά του στο τσιμέντο κυμαίνεται μεταξύ 3-10%. Έχει μικρή συνεισφορά στην ανάπτυξη πρωϊμης αντοχής (early strength). Χαμηλή συμβολή στην τελική αντοχή. Δεν είναι ανθεκτικό στην παρουσία θειικών ενώσεων. Σημαντικό ποσοστό του προστιθέμενου νερού χρησιμοποιείται κατά την ενυδάτωση του C 3 Α. Παρουσιάζει γρήγορη και μεγάλη έκλυση θερμότητας: 900 kj/kg. Συγκρινόμενο με το C 3 S αντιδρά πολύ γρήγορα με το νερό δίνοντας δυο διαφορετικά ένυδρα προϊόντα σύμφωνα με την αντίδραση: 2 C 3 Α + 21 Η = C 4 AH 13 + C 2 AH 8 Οι ενώσεις αυτές σχηματίζουν «πετάλια» μέσα στο τσιμέντο και μετατρέπονται σε C 3 AH 6, που σχηματίζεται πολύ γρήγορα και ευθύνεται για τη δημιουργία κρυσταλλικού δικτύου κατά την ενυδάτωση. Παρουσία όμως ελεύθερης ασβέστου στο τσιμέντο ευνοείται ο σχηματισμός C 4 AH 13, που επιβραδύνει το σχηματισμό C 3 AH 6.

Ιδιότητες των Ενώσεων του Κλίνκερ Τσιμέντου (9/11) 70 Ακόμη όμως και στην περίπτωση αυτή ο σχηματισμός C 4 AH 13 προκαλεί πολύ γρήγορη πήξη του τσιμέντου. Για την αποφυγή της ταχείας πήξης του τσιμέντου προστίθεται γύψος στο τσιμέντο και σχηματίζεται το ορυκτό εττριγκίτης (ettringite) κατά την ενυδάτωση σύμφωνα με την αντίδραση: C 3 Α + 3 CaSO 4 2H 2 O + (25-26) H 2 O = Ca 6 Al 2 O 6 (SO 4 ) (31-32) H 2 O Σύμφωνα με τη μέθοδο Bogue το C 3 A υπολογίζεται από την εξίσωση: C 3 A = 2.65 (%) Al 2 O 3 1.692 (%) Fe 2 O 3

Ιδιότητες των Ενώσεων του Κλίνκερ Τσιμέντου (10/11) 71 Tetracalcium Aluminoferrite (C 4 AF, Ferrite) Κυμαίνεται μεταξύ 5-10% στο κλίνκερ τσιμέντου. Έχει μικρή συμμετοχή στην ανάπτυξη αντοχής. Μέτρια προς χαμηλή έκλυση θερμότητας: 420 kj/kg. Η αντίδραση ενυδάτωσής του είναι: C 4 ΑF + 13 Η = C 4 ΑFΗ 13 Σύμφωνα με τη μέθοδο Bogue το C 4 AF υπολογίζεται από την εξίσωση: C 4 ΑF = 3.04 Fe 2 O 3 Το C 4 AF, δηλαδή η παρουσία Fe 2 O 3, μειώνει (ελαττώνει) τη θερμοκρασία μετατροπής σε κλίνκερ και έτσι συμβάλλει θετικά στην κατανάλωση ενέργειας κατά την παραγωγή του κλίνκερ τσιμέντου. Ενυδατώνεται και αυτό σχετικά γρήγορα, αλλά δεν συμβάλλει σχεδόν καθόλου στην ανάπτυξη αντοχής. Οι περισσότεροι χρωματισμοί του τσιμέντου οφείλονται στην παρουσία C 4 AF και των ένυδρων ενώσεών του.

Ιδιότητες των Ενώσεων του Κλίνκερ Τσιμέντου (11/11) 72 Αλκάλια (Na 2 O + K 2 O) Στην παραγωγή σκυροδέματος πρέπει να χρησιμοποιούνται τσιμέντα με χαμηλή περιεκτικότητα σε αλκάλια, όταν χρησιμοποιούνται αδρανή που περιέχουν πυριτικό. Τα αλκάλια προωθούν (διευκολύνουν) τις αντιδράσεις με το άμορφο πυριτικό. Τα περιεχόμενα αλκάλια συμβάλλουν στην επιτάχυνση απόκτησης της πρώιμης αντοχής, αλλά ταυτόχρονα δρούν αρνητικά στην τιμή της τελικής αντοχής. Τα περιεχόμενα αλκάλια προέρχονται τόσο από τις χρησιμοποιούμενες πρώτες ύλες στην παραγωγή τσιμέντου, αλλά εξαρτώνται και από τη μέθοδο παραγωγής του clinker (ξηρή ή υγρή). Τσιμέντο παραγόμενο από υγρή μέθοδο περιέχει μικρότερο ποσοστό αλκαλίων συγκρινόμενο με εκείνο της ξηρής μεθόδου. Η περιεκτικότητα σε αλκάλια λαμβάνονται υπόψη στη μεθοδολογία του Bogue σύμφωνα με την εξίσωση: %Na 2 O (συνολικό)= %Na 2 O + 0.658 (%K 2 O)

Οι εξισώσεις Bogue για τα Συστατικά του Κλίνκερ (1/5) 73 Όταν μέσω της χημικής ανάλυσης ανιχνευθούν σημαντικά ποσοστά SO 3 και Mn 2 O 3 στο κλίνκερ, οι τιμές της χημικής ανάλυσης πρέπει να διορθωθούν κατάλληλα για να μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις εξισώσεις Bogue. Με τη μέθοδο αυτή πρέπει να ληφθούν υπόψη τα ποσοστά του CaO, που είναι πιθανόν να ενωθούν με το SO 3 και να δώσουν CaSO 4, πρέπει να υπολογιστεί η ελεύθερη άσβεστος (free lime, CaO) και να ληφθεί υπόψη η περιεκτικότητα σε Mn 2 O 3. Οι τιμές των περιεκτικοτήτων, που θα χρησιμοποιηθούν στις εξισώσεις του Bogue γίνονται: %Fe 2 O 3 (Bogue) = %Fe 2 O 3 + %Mn 2 O 3 (1) % CaO (Bogue) = %CaO ελεύθερο CaO (CaO δεσμευόμενο ως CaSO 4 ) (2) Για να προσδιοριστεί το CaO δεσμευόμενο ως CaSO 4, πρέπει πρώτα να προσδιοριστούν οι ποσότητες του SO 3, που ενώνονται με τα αλκάλια (Κ 2 Ο, Νa 2 O) και δίνουν K 2 SO 4 και Νa 2 SO 4, αντιστοίχως.

Οι εξισώσεις Bogue για τα Συστατικά του Κλίνκερ (2/5) 74 Όταν οι εξισώσεις Bogue χρησιμοποιούνται για τον προσδιορισμό της σύνθεσης (αναλογία πρώτων υλών) της τροφοδοσίας για την παραγωγή του κλίνκερ, τότε πρέπει να ληφθούν προσεκτικά υπόψη και τα παρακάτω: Χρησιμοποίηση των χημικών αναλύσεων, αφού αναχθούν στις πραγματικές % συγκεντρώσεις μετά την αφαίρεση του % ποσοστού των απωλειών (π.χ. απώλειες πύρωσης) Τροποποίηση των συγκεντρώσεων των οξειδίων ή των άλλων χημικών ενώσεων λόγω της παραγωγής τέφρας (κατάλοιπο) από την καύση των ορυκτών καυσίμων κατά τη διεργασία της πυροσυσσωμάτωσης (έψηση πρώτων υλών). Οι απώλειες ως σκόνη στα απαέρια Ο προσδιορισμός του τύπου του τσιμέντου γίνεται με χρήση των εξισώσεων Bogue, αφού προηγουμένως έχει γίνει ορυκτολογική και χημική ανάλυση με μεθόδους XRD και XRF ή με κλασσική χημική ανάλυση και οπτική μικροσκοπία και κατόπιν προσδιορισμός των ενώσεων του τσιμέντου (C 3 S, C 2 S, C 3 A, C 4 AF) με τη βοήθεια των εξισώσεων Bogue ακολουθώντας συγκεκριμένα βήματα:

Οι εξισώσεις Bogue για τα Συστατικά του Κλίνκερ (3/5) 75 1. Καταρχήν προσδιορίζεται το CaO, που δεσμεύεται ως CaSO 4, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως. Το CaO που χρειάζεται να ενωθεί με SO 3 για την παραγωγή CaSO 4 έχει μάζα : (56/80)x (%SO 3 ) = 0.7 x (%SO 3 ) 2. Το Fe 2 O 3 ενώνεται με το Al 2 O 3 και το CaO για παραγωγή C 4 AF. Σύμφωνα με τη χημική ανάλυση σε %Fe 2 O 3 (αφού ληφθεί υπόψη και το Mn 2 O 3 ), υπολογίζονται οι ποσότητες των παραπάνω οξειδίων που δεσμεύει το Fe 2 O 3. Αυτές είναι: Al 2 O 3 = (102/160) x (%Fe 2 O 3 ) = 0.64 x (%Fe 2 O 3 ) και 4 CaO = (4 x 56/160) = 1.4 x (%Fe 2 O 3 ) Άρα το παραγόμενο C 4 AF έχει μάζα: (1 + 0.64 + 1.4) (%Fe 2 O 3 ) = 3.04 x (%Fe 2 O 3 ) δηλαδή, % (C 4 AF) = 3.04 x (%Fe 2 O 3 ), που είναι η πρώτη εξίσωση Bogue.

Οι εξισώσεις Bogue για τα Συστατικά του Κλίνκερ (4/5) 76 Το υπόλοιπο Al 2 O 3 ενώνεται με το CaO και δίνει C 3 A. Η ποσότητα του CaO, που χρειάζεται είναι: 3 CaO = (3 x 56/102) = 1.65 x [(%Al 2 O 3 ) 0.64 x (%Fe 2 O 3 )] και τελικά παράγεται [1.65 x (%Al 2 O 3 ) 1.056 x (%Fe 2 O 3 )] + [1 x (%Al 2 O 3 ) 0.64 x (%Fe 2 O 3 )] ή τελικώς % (C 3 A) = 2.65 x (%Al 2 O 3 ) 1.696 x (%Fe 2 O 3 ), που είναι η δεύτερη εξίσωση Bogue Το υπόλοιπο CaO, μετά την αφαίρεση όλων των ποσοτήτων που έχουν δεσμευτεί προηγουμένως, χρησιμοποιείται για τον υπολογισμό καταρχήν του C 2 S (πιο εύκολα παραγόμενο λόγω χαμηλότερης θερμοκρασίας σχηματισμού) και κατόπιν του C 3 S.

Οι εξισώσεις Bogue για τα Συστατικά του Κλίνκερ (5/5) 77 Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, διαμορφώνονται οι εξισώσεις του Bogue, που είναι: Περίπτωση I: A/F >= 0.64, όπου Α = % Al 2 O 3 και F = % Fe 2 O 3 C 4 AF = 3.043 (%Fe 2 O 3 ) C 3 A = 2.650 (%Al 2 O 3 ) - 1.692 (Fe 2 O 3 ) C 2 S = 2.867 (%SiO 2 ) - 0.7544 (%C 3 S) C 3 S = 4.071 (% CaO) - 7.6 (% SiO 2 ) - 6.718 (% Al 2 O 3 ) 1.43 (% Fe 2 O 3 ) - 2.852 (% SO 3 ) Περίπτωση II: A/F < 0.64 C 4 AF = 2.1 (% Al 2 O 3 ) + 1.702 (%Fe 2 O 3 ) C 3 A = 0 C 2 S = 2.867 (%SiO 2 ) - 0.7544 (%C 3 S) C 3 S = 4.071 (% CaO) - 7.6 (% SiO 2 ) - 4.479 (% Al 2 O 3 ) 2.859 (% Fe 2 O 3 ) - 2.852 (% SO 3 )

Εφαρμογή Εξισώσεων Bogue για τα Συστατικά του Κλίνκερ (1/2) 78 Παράδειγμα: Δεδομένα: Raw material oxide composition, (Περιεκτικότητα των πρώτων υλών σε οξείδια, % κ.β.): CaO = 63 (% κ.β.) SiO 2 = 20 Al 2 O 3 = 6 Fe 2 O 3 = 3 MgO = 1.5 SO 3 = 2 Αλκάλια (Κ 2 Ο, Νa 2 O) = 1 Επειδή A/F = 6/3 = 2 (> 0.64), έτσι εμπίπτει στην περίπτωση Ι.

Εφαρμογή Εξισώσεων Bogue για τα Συστατικά του Κλίνκερ (2/2) 79 Περίπτωση Ι: "Πιθανή" αναλογία χημικών συστατικών κλίνκερ C 4 AF = 3.043 3 = 9.13% C 3 A = 2.65 6-1.692 3 = 10.82% C 3 S = 4.07 63-7.6 20-6.72 6-1.43 3-2.852 2 = 54.1% (συνήθως υποεκτιμημένο) C 2 S = 2.867 20-0.7544 54.1 = 16.52% (συνήθως μεγαλύτερο του πραγματικού)

Παραγωγή Τσιμέντου (1/2) 80 Σχήμα 1.35 Διάγραμμα ροής παραγωγής τσιμέντου.

Παραγωγή Τσιμέντου (2/2) 81 Σχήμα 1.36 Διάταξη Εξοπλισμού Τσιμεντοβιομηχανίας.

Ποσοστιαία % Σύσταση Καυσίμων Τσιμεντοβιομηχανίας 82 Σχήμα 1.37 Ποσοστιαία % Σύσταση Καυσίμων Τσιμεντοβιομηχανίας.

Πηγές Εκπομπών CO 2 στην Παραγωγή Κλίνκερ Τσιμέντου 83 Σχήμα 1.38 Πηγές και ποσοστά CO 2 διεργασιών παραγωγής κλίνκερ.

Φόρτωση Εναλλακτικών Καυσίμων στην Περιστροφική Κάμινο 84 Σχήμα 1.39 Φόρτωση Εναλλακτικών Καυσίμων στην Περιστροφική Κάμινο.

Κατάλογος Αναφορών Σχημάτων (1/6) 85 Σχήμα 1.1 Χρονολογική Εξέλιξη Παραγωγής Τσιμέντου, http://www.uaecement.com/res/images/historyofcement.jpg Σχήμα 1.2 Κατανομή ελληνικών εργοστασίων παραγωγής τσιμέντου, www.hcia.gr Σχήμα 1.3 Ετήσια παραγωγική ικανότητα ελληνικής τσιμεντοβιομηχανίας, Ένωση Τσιμεντοβιομηχανιών Ελλάδος. Σχήμα 1.4 Ετήσια (2007) ελληνική παραγωγή τσιμέντου: 15.331.000 τόννους περίπου, Ένωση Τσιμεντοβιομηχανιών Ελλάδος. Σχήμα 1.5 Εξέλιξη πωλήσεων του παραγόμενου τσιμέντου στην Ελλάδα, Ένωση Τσιμεντοβιομηχανιών Ελλάδος. Σχήμα 1.6 Κύριες χώρες προορισμού παραγώμενου τσιμέντου, Ένωση Τσιμεντοβιομηχανιών Ελλάδος. Σχήμα 1.7 Παγκόσμια Παραγωγή Τσιμέντου, http://www.cembureau.be/sites/default/files/world%20cement%20production_1.pdf Σχήμα 1.8 Ποσοστιαία % κατανομή Παγκόσμιας Παραγωγής Τσιμέντου, http://www.cembureau.be/sites/default/files/world%20cement%20production_2.pdf

Κατάλογος Αναφορών Σχημάτων (2/6) 86 Σχήμα 1.9 Τιμές Πώλησης Τσιμέντου ανά Χώρα σε U$/t (2011), Armstrong Thomas, The cement industry in figures-an overview of global cement sector trends, International Cement Review, http://www.ficem.org/pres/thomas-armstrong-la-industria-del-cemento-en- CIFRAS.pdf Σχήμα 1.10 Ποσοστιαία (%) Σύνθεση Σκυροδέματος, http://www.concreteanswers.org/about/readymix.html Σχήμα 1.11 Κατανομή ενεργειακής κατανάλωσης βιομηχανικών προϊόντων, National Ready Mixed Concrete Association (NRMCA). Σχήμα 1.12 Συμβολισμός των διαφόρων τύπων τσιμέντου του ευρωπαϊκού προτύπου, Ευρωπαϊκό πρότυπο EN 197-1. Σχήμα 1.13 Πρώτες ύλες, ενδιάμεσα προϊόντα και τελικό προϊόν στη διεργασία παραγωγής τσιμέντου, www.vdz.de Σχήμα 1.14 Σφαιρίδια (pellets) μεγέθους 15-25 mm του κλίνκερ τσιμέντου (προϊόν της διεργασίας πυροσυσσωμάτωσης στην περιστροφική κάμινο), Steven H. Kosmatka, Beatrix Kerkhoff, and William C. Panarese, Design and Control of Concrete Mixtures, 14 th Edition, PCA (Chapter 2 Portland, Blended, and Other Hydraulic Cements, page 25). Σχήμα 1.15 Διάγραμμα ροής διεργασιών παραγωγής τσιμέντου, Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε μαζί μας.

Κατάλογος Αναφορών Σχημάτων (3/6) 87 Σχήμα 1.16 Κατακόρυφος μύλος, GCC of America. Σχήμα 1.17 Ισοζύγιο πρώτων υλών και προϊόντων στην παραγωγή 1 kg τσιμέντου, Integrated Pollution Prevention and Control (IPPC) Reference Document on Best Available Techniques in the Cement and Lime Manufacturing IndustriesMarch 2000, www.lanuv.nrw.de/bref/cement%2520and%2520lime.pdf Σχήμα 1.18 Χρονολογική Εξέλιξη Περιστροφικών Καμίνων, Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε μαζί μας. Σχήμα 1.19 Σχέση μεταξύ μεθόδου παραγωγής του κλίνκερ τσιμέντου και του μήκους της περιστροφικής καμίνου και κατανομή των ζωνών κατεργασίας μέσα στην κάμινο, Hendrik G. van Oss, Background Facts and Issues Concerning Cement and Cement Data, Open-File Report 2005-1152, USGS, http://pubs.usgs.gov/of/2005/1152/2005-1152.pdf Σχήμα 1.20 Πύργος Πύρωσης Σύγχρονης Περιστροφικής Καμίνου, http://en.wikipedia.org/wiki/file:ldcement2stringph.jpg Σχήμα 1.21 Διάταξη ξηρής μεθόδου παραγωγής κλίνκερ με προθέρμανση της τροφοδοσίας και πύρωση του ασβεστολίθου (Preheater/Precalciner), http://www.understanding-cement.com/kiln.html

Σχήμα 1.29 Επί τοις εκατό σύσταση κλίνκερ, Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε μαζί μας. Κατάλογος Αναφορών Σχημάτων (4/6) 88 Σχήμα 1.22 Typical Process Flow Diagram for a Precalciner Coal and Waste Fired Cement Kiln, Chapter two cement industry overview 2.0 introduction and description of CKD, http://www.epa.gov/osw/nonhaz/industrial/special/ckd/rtc/chap-2.pdf Σχήμα 1.23 Διάταξη ημι-ξηρής μεθόδου (semi-dry) Lepol παραγωγής τσιμέντου, M Achternbosch & KR Bräutigam, Herstellung von Zementklinker-Verfahrensbeschreibung und Analysen zum Einsatz von Sekundärbrennstoffen, http://www.ubka.uni-karlsruhe.de/indexervvv/fzk/6508 Σχήμα 1.24 Διεργασίες που λαμβάνουν χώρα στη διάταξη της περιστροφικής καμίνου για την παραγωγή του κλίνκερ, Scientific principles, http://matse1.matse.illinois.edu/concrete/prin.html Σχήμα 1.25 Περιφερειακές ψύκτρες κελύφους καμίνου, Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε μαζί μας. Σχήμα 1.26 Περιφερειακές ψύκτρες κελύφους καμίνου, Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε μαζί μας. Σχήμα 1.27 Συμβατικό κύκλωμα λειοτρίβησης (άλεσης) κλίνκερ για την παραγωγή τσιμέντου, http://www.oregrinder.com/solutions/crushing-plant/cement-clinker-grinding-plant.html Σχήμα 1.28 Φυσικοχημικές-ορυκτολογικές διεργασίες για την παραγωγή κλίνκερ τσιμέντου.

Κατάλογος Αναφορών Σχημάτων (5/6) 89 Σχήμα 1.30 Αναλυτική παρουσίαση των φυσικοχημικών-ορυκτολογικών διεργασιών για την παραγωγή κλίνκερ τσιμέντου, με τη θερμοκρασιακή εξέλιξη των αρχικών Π.Υ. και των δημιουργούμενων φάσεων, National Policy on High Temperature Thermal Waste Treatment and Cement Kiln Alternative Use, Cement Production Technology, Report No. 66011-02; Issue 2, Dr. Kare Helge Karstensen, http://www.dep.state.fl.us/air/emission/construction/tarmac_pennsuco/tepd.pdf Σχήμα 1.31 Τριδιάστατη απεικόνιση της διάταξης ψύξης κλίνκερ, AN-GS-015: Rotary kiln and PID application note, http://support.automationdirect.com/docs/an-gs-015.pdf Σχήμα 1.32 Κατάταξη μορφών κλίνκερ ως προς την αλεστικότητά τους, συναρτήσει της περιεκτικότητάς του σε αλίτη και βελίτη, Clinker Microstructure and Grindability", A literature review by Linda M. Hills, PCA, http://www.slideshare.net/rrvc/granulometry-of-clinker Σχήμα 1.33 Θερμοκρασιακές απαιτήσεις για την καλή έψηση κλίνκερ τσιμέντου ως συνάρτηση του LSF, κατά Graeme Moir in Advanced Concrete Technology Vol. I, Elsevier, Ed. John Newman & Ban Seng Choo. Σχήμα 1.34 Σχέση Ποσοστών % των Παραγόμενων Φάσεων Κλίνκερ ως συνάρτηση του δείκτη LSF, κατά Graeme Moir in Advanced Concrete Technology Vol. I, Elsevier, Ed. John Newman & Ban Seng Choo. Σχήμα 1.35 Διάγραμμα ροής παραγωγής τσιμέντου, SICK Cement production, http://www.sick.com/group/en/home/solutions/industries/cement/documents/scheme_cem ent_plant.pdf

Κατάλογος Αναφορών Σχημάτων (6/6) 90 Σχήμα 1.36 Διάταξη Εξοπλισμού Τσιμεντοβιομηχανίας, SICK Cement production, http://www.sick.com/group/en/home/solutions/industries/cement/documents/scheme_cem ent_plant.pdf Σχήμα 1.37 Ποσοστιαία % Σύσταση Καυσίμων Τσιμεντοβιομηχανίας, Υλικό με μη προσδιορισμένη προέλευση. Σε περίπτωση που είστε ο κάτοχος του κύριου δικαιώματος επικοινωνήστε μαζί μας. Σχήμα 1.38 Πηγές και ποσοστά CO 2 διεργασιών παραγωγής κλίνκερ, Methodology for the free allocation of emission allowances in the EU ETS post 2012. Σχήμα 1.39 Φόρτωση Εναλλακτικών Καυσίμων στην Περιστροφική Κάμινο, http://en.wikipedia.org/wiki/portland_cement#/media/file:ldwisconsintireinject.jpg

Κατάλογος Αναφορών Πινάκων 91 Πίνακας 1.1 Βασικοί τύποι τσιμέντων Ευρωπαϊκού Προτύπου, Ευρωπαϊκό πρότυπο ΕΝ 197-1. Πίνακας 1.2 Χαρακτηριστικά τσιμέντων του Ευρωπαϊκού Προτύπου (pren 197-1), Ευρωπαϊκό πρότυπο ΕΝ 197-1. Πίνακας 1.3 Τσιμέντα Ευρωπαϊκού Προτύπου (pren 197-1), Ευρωπαϊκό πρότυπο ΕΝ 197-1. Πίνακας 1.4 Απαιτήσεις μηχανικές και φυσικές οριζόμενες ως χαρακτηριστικές τιμές, πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ 196-1. Πίνακας 1.5 Συστάσεις Διαφορετικών Τύπων Τσιμέντου, Κ. Τσακαλάκης (προσωπικό αρχείο).

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Ε.Μ.Π.» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.