ΠΑΝΕΠ. ΕΤΟΣ 2011-2012 Αριθµ. 3227 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΗΣ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗ ΣΥΡΟΥ 1825

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΜΕΑΣ ΑΝΑΤΟΜΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗΣ ΑΝΑΤΟΜΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: Ε. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΑΛΕΤΡΑ ΠΑΝΕΠ. ΕΤΟΣ 2011-2012 Αριθµ. 3227 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΗΣ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗ ΣΥΡΟΥ 1825 ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ 7.341 ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΩΝ (1834-1835) ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΟ ΣΩΖΟΜΕΝΟ ΑΡΧΕΙΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΥ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΕΜΜ. ΛΕΙΒΑ ΑΡΑ ΙΑΤΡΟΥ ΑΝΑΙΣΘΗΣΙΟΛΟΓΟΥ /ΝΤΟΥ ΕΣΥ ΓΕΝΙΚΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΣΥΡΟΥ ΒΑΡ ΑΚΕΙΟ & ΠΡΩΙΟ Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΥΠΟΒΛΗΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

Η ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΙΣΗΓΗΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ηµήτριος Χριστοδούλου Αναπληρωτής Καθηγητής Α.Π.Θ Ελένη Χριστοπούλου-Αλετρά Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Α.Π.Θ Αλέξανδρος Γαρύφαλλος Καθηγητής Α.Π.Θ Η ΕΠΤΑΜΕΛΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ηµήτριος Χριστοδούλου, Αναπληρωτής Καθηγητής Α.Π.Θ Ελένη Χριστοπούλου-Αλετρά, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Α.Π.Θ Αλέξανδρος Γαρύφαλλος, Καθηγητής Α.Π.Θ Γεώργιος Καρκαβέλας, Καθηγητής Α.Π.Θ Πρόδροµος Χυτύρογλου, Καθηγητής, Α.Π.Θ Αντωνία Σιόγκα-Ράπτη, Καθηγήτρια Α.Π.Θ Γεώργιος Παρασκευάς, Επίκουρος Καθηγητής Α.Π.Θ «Η έγκρισις της ιδακτορικής ιατριβής υπό της Ιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης, δεν υποδηλοί αποδοχήν των γνωµών του συγγραφέως» (Νόµος 5343/32, άρθρο 202 2 και Ν. 1268/82, άρθρο 50 8)

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΡΟΕ ΡΟΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ Κ. ΤΑΡΛΑΤΖΗΣ

Στους γονείς µου Στη γυναίκα µου Μαρία Στους γιους µου Μανώλη και Κώστα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ.11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. 15 Ι. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 1. Ιστορική ανασκόπηση Η ίδρυση του Νοσοκοµείο Σύρου. 17 2. Πρώτοι Επίτροποι και Ιατροί περιόδου 1823-1827..18 3. Οικοδόµηση νέου κτηρίου 1825 Πρωτεργάτες της ανέγερσης... 20 4. Οικονοµικά ιοικητικά θέµατα... 21 5. Περιγραφή του κτηρίου από το Louis André Gosse Βελτιώσεις.... 26 6. Η Λειτουργία του Νοσοκοµείου..28 7. Νοσηλεία Κοινωνική Πρόνοια.. 28 8. Κληροδότηµα Σταµατίου Πρωίου. 31 9. Τµήµατα Νοσοκοµείου 32 10. Παράλληλες Υπηρεσίες και Οργανισµοί.. 32 11. Κληροδότηµα Ιωάννου Κυριαζή Βαρδάκα.... 33 12. Ενοποίηση Νοσηλευτικών Ιδρυµάτων Σύρου. 34 13. Βιβλία Εισερχοµένων και Εξερχοµένων Ασθενών... 36 ΙΙ. ΜΕΘΟ ΟΣ ΚΑΙ ΥΛΙΚΟ 39 ΙΙΙ. ΕΙ ΙΚΟ ΜΕΡΟΣ 43 Α. ηµόγραµµα Νοσολογίας της περιόδου 1834-1850 (Μελέτη του πληθυσµού) 1. Αριθµητική καταγραφή ασθενειών. Πίνακες συχνοτήτων και διαγράµµατα συχνοτήτων 43 2. Αριθµητική καταγραφή ασθενειών των µονίµων κατοίκων. Πίνακες συχνοτήτων και διαγράµµατα συχνοτήτων...... 46 3. Καταµέτρηση-Υπολογισµός αριθµού ασθενών ανά φύλο.. 49 4. Καταµέτρηση-Υπολογισµός ασθενών ανά ηλικία και ασθένεια. ιαγραµµατική αναπαράσταση..50 5. Καταµέτρηση ασθενών από τόπο καταγωγής..... 59 6.1 Συχνότητα ασθενειών κατ έτος. ιαγραµµατική αναπαράσταση.. 60 6.2 Συσχέτιση µε επί µέρους επαγγελµατικές οµάδες.. 70 7. Μέσος όρος νοσηλείας.... 71 9

Β. ηµόγραµµα Θνησιµότητας της περιόδου 1834-1850 1. Αριθµητική καταγραφή θνησιµότητας ανά µήνα και έτος. Πίνακες συχνοτήτων και διαγράµµατα συχνοτήτων. 72 2. Ασθένειες µε µεγαλύτερη θνησιµότητα. 78 3. Θνησιµότητα ανά φύλο.. 79 4. Ποσόστωση θνησιµότητας ανά έτος... 80 Γ. ηµόγραµµα νοσηλευθέντων ασθενών µη διαµενόντων στη Σύρο 1. Αριθµητική καταγραφή ασθενειών. Πίνακες συχνοτήτων και διαγράµµατα συχνοτήτων.... 81 2. Συγκριτικός πίνακας νοσηλευθέντων µονίµων κατοίκων και νοσηλευθέντων µη µονίµων κατοίκων. 83. Συγκριτικός πίνακας ασθενειών ατόµων νοσηλευθέντων στο Νοσοκο- µείο Σύρου µε ασθένειες ατόµων νοσηλευθέντων στο Νοσοκοµείο Ναυπλίου και στο Στρατιωτικό Νοσοκοµείο Αθηνών..84 IV. ΣΥΖΗΤΗΣΗ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Α. ΣΥΖΗΤΗΣΗ..89 Β. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 101 V. ΠΕΡΙΛΗΨΗ...105 VI. SUMMARY...107 VII. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ VIII. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ..109..119 Α. Πίνακες.. 121 Β. Γλωσάριο: α. Νόσων 259 β. Επαγγελµάτων 260 γ. Τοπωνυµίων. 261 Γ.Φωτογραφικό Υλικό. 263 10

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΗΜΕΝΗΣ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ ΣΤΗΝ ΕΡΜΟΥΠΟΛΗ ΣΥΡΟΥ 1825 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με την κήρυξη της ανεξαρτησίας του Ελληνικού κράτους, η Σύρος διαµορφώθηκε σε οικονοµική πρωτεύουσα και το σηµαντικότερο εµπορικό κέντρο του χώρου της ανατολικής Μεσογείου. 1 Η δηµιουργία της υπήρξε αποτέλεσµα της δυναµικής επέκτασης των διεθνών εµπορικών δικτύων στη Μεσόγειο, ενώ ο συγκυριακός παράγοντας ήταν βέβαια, η ελληνική επανάσταση. Κάτω απ αυτές τις συνθήκες, και χάρη στη δράση µιας δυναµικής οµάδας επιχειρηµατιών, δηµιουργήθηκε στο νησί της Σύρου ένας διεθνής εµπορικός σταθµός, ένα σηµαντικό ναυτιλιακό κέντρο ήδη µέσα στα χρόνια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας. 2 Η συµβολή της στην Ελληνική Επανάσταση ήταν πολύτιµη. Εντούτοις, οι µελέτες για την Ερµούπολη είναι ολιγάριθµες σε σχέση µε το ρόλο και τη σηµασία της πόλης στη διαµόρφωση της νεοελληνικής κοινωνίας. Οι ιστορικοί της περιόδου εκείνης α- ντιπαρήλθαν το ρόλο της κατά την διάρκεια του Αγώνα. 3 «Είναι γεγονός ότι όλοι όσοι ησχολήθησαν µε την Επανάστασιν, Έλληνες και ξένοι, αναφέρονται σχεδόν αποκλειστικώς, εις τα πολεµικά γεγονότα. Τας µάχας, τας ναυµαχίας, τα ανδραγαθήµατα, τους ηρωισµούς. Ή εις τας σκοτεινάς σελίδας, της δυσκόλου αυτής περιόδου της Ελληνικής Ιστορίας, τους εµφυλίους πολέµους, τας λιποψυχίας, τας συνθηκολογήσεις. Αι επαναστάσεις όµως, και µάλιστα όταν παρατείνονται επί επτά και πλέον έτη, δεν είναι µόνον µάχαι, ναυµαχίαι, ηρωισµοί, εµφύλιοι πόλεµοι και προδοσίαι. Είναι και άρτος, εφόδια και αγαθά. Έχει δε ελάχιστα ερευνηθεί πως έζησε το αγωνιζόµενον έθνος κατά τα έτη αυτά του µεγάλου αγώνος, όταν οι άνδρες του εµάχοντο, ό- ταν η γη του παρέµενε, σχεδόν εν τω συνόλω της, ακαλλιέργητος, όταν τα υπάρχοντά του εγίνοντο τόσον εύκολος λεία εχθρών και φίλων, όταν οι λιµένες του όλοι είχον νεκρωθεί, από τον ορυµαγδόν του πολέµου και των εις βάρος του µέτρων του εχθρού. Αν η πλευρά αυτή της ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως ηρευνάτο πλήρως και ευσυνειδήτως θα διεπιστούτο ότι η δηµιουργία εις την σχεδόν έρηµον ακτήν της Σύρου, της νέας αυτής πόλεως, υπήρξεν αληθώς πολύτιµος. Υπάρχει όµως και µία άλλη σηµαντική προσφορά της οικισθείσης νέας αυτής πόλεως. Η ηµοσιονοµική. Η πόλις αυτή µε το αναπτυχθέν ταχύτατα εµπόριό της, µε τον σφύζοντα ζωής και κινήσεως λιµένα της, απετέλεσεν ήδη από του έτους 1824 πολύτιµον πηγήν αντλήσεως εσόδων διά την ανοργάνωτον Ελληνικήν ιοίκησιν. Οι δασµοί, εξαγωγικοί και εισαγωγικοί, επεβλήθησαν και εισεπράττοντο σχεδόν αποκλειστικώς εις µόνον τον λιµένα της Σύρου, διότι αυτός και µόνος εκάλυπτε το µέγιστον µέρος της κινήσεως του Ελληνικού εµπορίου, διότι αυτός ήτο ο µόνος ωργανωµένος λιµήν της εν επαναστάσει Ελληνικής περιοχής. Τα λιµενικά τέλη, τα Υγειονοµικά τέλη και τέλος τα λεγόµε- 1 Καρδάσης Β., (1987). Σύρος Σταυροδρόµι της Ανατολικής Μεσογείου 1832-1857, Το πλαίσιο ανάπτυξης του συριανού εµπορίου, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, σελ. 23. 2 Αγριαντώνη Χρ., (2008). Σύρος και Ερµούπολη, Συµβολές στην Ιστορία του νησιού, 15 ος -20 ος αιώνας, Προσαρµογές του Επιχειρηµατικού Κόσµου της Ερµούπολης στο δεύτερο µισό του 19 ου αιώνα, ΙΝΕ- 101 Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών, Αθήνα, σελ. 143-144. 3 Αγριαντώνη Χρ.- ηµητρόπουλος ηµ., ό.π., σελ. 11. 11

να «τελώνια», προσέθετον επίσης σηµαντικά ποσά εσόδων διά την διοίκησιν. Τα χρή- µατα αυτά, πολλάκις απετέλεσαν σανίδα σωτηρίας εις το ασφυκτιούν εξ ελλείψεως χρη- µάτων, εθνικόν ταµείον. εν είναι όµως µόνον η εκ των ανωτέρω οικονοµική βοήθεια, είναι και η άµεσος βοήθεια, την οποίαν οι έµποροι περέσχον δια τον αγώνα του έθνους. Όταν οι πόροι των Υδραίων είχον αρχίσει πλέον να εξαντλούνται, προς τους εµπόρους της Σύρου εστράφη πολλάκις το αίτηµα και η αξίωσις να έλθουν αρωγοί διά την σωτηρίαν της πατρίδος. Και προσέφερον. Και διά την συµβολήν των αυτήν, την ουχί ασήµαντον, δεν εγράφησαν όχι διθύραµβοι, αλλά ουδέ καν λέξεις τινές καίτοι ουδέν ούτοι ε- ζήτησαν εις ανταπόδοσιν. Οι ιστορικοί της Ελληνικής Επαναστάσεως αντιπαρέρχονται το σηµαντικόν τούτο γεγονός. Έντυποι πηγαί πλήν των πολυτίµων αρχείων της Ύδρας και των Αρχείων Λ. Γ. Κουντουριώτη, ελάχιστα υπήρχον. Τα αποµνηµονεύµατα των αγωνιστών πολύ ολίγα περί Σύρου αναφέρουν. Οι ιστορικοί, ηµεδαποί και αλλοδαποί, ηγνόησαν, την οικισθείσαν νέαν πόλιν κατά την διάρκειαν του επαναστατικού αγώνος. Οι ξένοι περιηγηταί αναφέρουν περισσότερα, διότι σχεδόν πάντες, λόγω της αναγκαστικής αποβιβάσεως και επιβιβάσεώς των εις τα πλοία των, εν Σύρω, ασχολούνται και µε αυτήν».* 4 Τα στοιχεία από τις αναφορές των ξένων ιστορικών και περιηγητών, ό- πως του Abbe Della Rocca, Lacroix, Le Bas, Choiseul Gouffier, Tournefort, 5 καθώς και το υπάρχον αρχειακό υλικό, 6 µας δίνουν τη δυνατότητα να αντλήσουµε πληροφορίες για την οικονοµική, κοινωνική ανάπτυξη της νέας πόλης και την ουσιαστική συµβολή της τάξης των εµπόρων στο χώρο της εκπαίδευσης, του εκπολιτισµού και της περίθαλψης. 7 Η τάξη των εµπόρων χρηµατοδοτεί την οικοδόµηση δηµόσιων κτηρίων, αρχής γενοµένης µε την ανέγερση Νοσοκοµείου το 1825, µε τη δοµή νοσηλευτικού ιδρύµατος. Αυτό αντικατέστησε το υποτυπώδες υπάρχον, που είχε ξεκινήσει ως αναρρωτήριο από το 1821, περιθάλποντας και τους καταδιωκόµενους από την επαναστατηµένη Ελλάδα. 8 Αναρρωτήρια λειτούργησαν από την αρχή της Επανάστασης σε διάφορες περιοχές της χώρας, όπως στο Ναύπλιο, την Πάτρα, το Μεσολόγγι κ.α.. για να περιθάλψουν τους πληγωµένους. Σε αυτά περιθάλπονται και πολίτες. εν υπάρχει ουσιαστική διάκριση στην περίθαλψη ανάµεσα στους αµάχους και στρατιώτες. Μέχρι τότε, η νοσηλεία γινόταν στα µοναστήρια, στα σπίτια στρατιωτών ή σε ιδιαίτερα θεραπευτήρια των ιατρών. 9 Καταγεγραµµένες µαρτυρίες, τοπογραφικά διαγράµµατα, αποφάσεις της ηµογεροντίας της Ερµούπολης, εφηµερίδες εποχής, καθώς και το µοναδικό σωζόµενο αρχείο Εισερχοµένων ασθενών του Νοσοκοµείου, αρχής γενοµένης από το 1834, επιβεβαιώνουν την οργάνωση, την ορθή λειτουργία του και τις προσφερόµενες υπηρεσίες του. 10 Το Νοσοκοµείο της Ερµούπολης συστάθηκε λόγω των συνεχώς αυξηµένων 4 ρακάκης Α., (1979). Ιστορία του οικισµού της Ερµουπόλεως (Σύρας), τοµ. Α (1821-1825), Κεφ. Θ, Το Νοσοκοµείον της Σύρας, Αθήναι, σελ. η, θ, ι. 5 Αµπελάς Τ., (1874). Ιστορία της Νήσου Σύρου από των αρχαιοτάτων χρόνων µέχρι των καθ ηµάς, Κεφ. ΣΤ, Νοσοκοµείον, Τύποις Ρ. Πρίντεζη, Σύρος, σελ. ιγ, σηµ. 1. 6 Αµπελάς Τ., ό.π., σελ. ιδ σηµ.5. 7 Καρδάσης Β., ό.π., σελ. 32, 38. 8 Τραυλός Ι., Κόκκου Αγγ., (1980). Ερµούπολη, ηµόσια Κτίρια, Έκδοση Εµπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα, σελ. 102. 9 Κυριακόπουλος Κ.-Μαυρογιώργος Χρ., Η περίθαλψη του πληθυσµού και των στρατιωτών κατά τη διάρκεια της Επαναστάσεως του 21, Εταιρεία Στρατιωτικής Ιατρικής, www.helsocmilmed.gr/member articles 2.php. 10 ΓΑΚ-Αρχεία Νοµού Κυκλάδων * ιατηρήθηκε η ορθογραφία των κειµένων. 12

αναγκών τόσο των εποίκων όσο και των προσερχόµενων σε αυτήν τραυµατιών της Επανάστασης. Το υλικό πάνω στο οποίο στηρίχτηκε η έρευνα-µελέτη για την περίθαλψη της περιόδου 1834-1850 στο Νοσοκοµείο Ερµούπολης είναι καθαρά πρωτογενές. Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από τα ΓΑΚ-Αρχεία Νοµού Κυκλάδων, τη µελέτη του αρχειακού υλικού του Νοσοκοµείου και συγκεκριµένα από τα Βιβλία Εισερχοµένων Ασθενών της περιόδου 1834-1850. Η αξία του έγκειται στη µοναδικότητά του και αυτό, γιατί η έρευνα απέδειξε ότι σε κανένα άλλο από τα υπάρχοντα νοσοκοµεία της εποχής αυτής δε σώζονται Βιβλία Εισερχοµένων Ασθενών. Ένα µοναδικό καταγεγραµ- µένο υλικό µε λεπτοµερή στοιχεία, τα οποία δίνουν πολύτιµες πληροφορίες και αποτυπώνουν τη Νοσολογία και τη Θνησιµότητα της εποχής εκείνης στη Σύρο και κατ επέκταση, λόγω των στοιχείων που περιέχει, δίνει τη δυνατότητα να αποτυπωθεί και ο Νοσολογικός χάρτης της χώρας. Η µελέτη των υπαρχόντων αναφορών και εγγράφων στοιχειοθετούν το έτος έναρξης της λειτουργίας του Νοσοκοµείου της Ερµούπολης, 11 την υψηλή προσφερόµενη ιατρική περίθαλψη και την αναγνώριση της επιστηµονικής κατάρτισης των Ελλήνων ιατρών που υπηρέτησαν σ αυτό. Σε όλη αυτή την προσπάθεια σηµαντική στάθηκε η βοήθεια ορισµένων ανθρώπων, που υπηρετούν σε Αρχεία, Βιβλιοθήκες, διάφορα Ιδρύµατα που µε προθυµία ανταποκρίθηκαν και συνέβαλαν στη διευκόλυνση συλλογής στοιχείων για την τεκµηρίωση αυτής τής µελέτης. Εκφράζω τις ευχαριστίες µου στη ιευθύντρια των ΓΑΚ-Αρχεία Νοµού Κυκλάδων Αγγελική Ψιλοπούλου και Τάινα Χιέταλα, οι οποίες από την αρχή πρόθυµα στάθηκαν αρωγοί στην έρευνά µου, στους υπεύθυνους των Γενικών Υπηρεσιών των ΓΑΚ, στη Μαρία Βελιώτη των ΓΑΚ-Αρχεία νοµού Αργολίδος, η οποία ανταποκρίθηκε άµεσα στην ανεύρεση των στοιχείων που αφορούν το Νοσοκοµείο Ναυπλίου, στους υπεύθυνους του Αρχείου-Μουσείου Ύδρας, στους υπεύθυνους του Τµήµατος Έρευνας- Εκµ/σης του ΓΕΣ-Υπηρεσία Στρατιωτικών Αρχείων. Επιπλέον, θα ήθελα να ευχαριστήσω την Έλλη ρούλια από τη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, ιδιαίτερα την Άννα Χαζίρη από τη Βιβλιοθήκη Χίου «Αδαµάντιος Κοραής», τους υπεύθυνους της Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών, της ηµοτικής Βιβλιοθήκης Ερµούπολης, της η- µοτικής Βιβλιοθήκης Χανίων και του Εθνικού Κέντρου Τεκµηρίωσης. Επίσης, τους υπεύθυνους του Νοσοκοµείου «ΕΛΠΙΣ» Αθηνών, Οφθαλµιατρείου Νοσοκοµείου Αθηνών, Μονής αφνίου, Εταιρείας των Φίλων του Λαού. Ιδιαίτερα τον συνάδελφο ιατρό Α. Μιχαηλίδη, Πρόεδρο της Ιατρικής Εταιρείας Χίου και τον Γ. Καρκάνη για την προσφορά και βοήθειά τους στην ανεύρεση σπάνιου βιβλιογραφικού υλικού. Θα ήθελα να ευχαριστήσω την τριµελή συµβουλευτική επιτροπή. Ιδιαίτερα τον Αναπληρωτή Καθηγητή και επιβλέποντα τη διατριβή µου κο ηµήτριο Χριστοδούλου, που µε εξόπλισε µε θάρρος και πίστη στα πρώτα κυρίως βήµατα τής ενασχόλησής µου µε την έρευνα και που µου έδειξε απεριόριστη εµπιστοσύνη σε όλη την πορεία της εργασίας µου. Την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια κα Ελένη Αλετρά, που συνέβαλε καθοριστικά στη διαµόρφωση της µελέτης µε τις κριτικές παρατηρήσεις της. Τον Καθηγητή και Αναπληρωτή Πρόεδρο της Ιατρικής Σχολής κο Αλέξανδρο Γαρύφαλλο, για την ενθάρρυνση και την ηθική υποστήριξη του. 11 ΓΑΚ-Αρχεία Νοµού Κυκλάδων 13

Ευχαριστώ θερµά τον καθηγητή Πληροφορικής Μανώλη Αργυρό, για την άκρως πολύτιµη βοήθειά του στην επεξεργασία των δεδοµένων της έρευνας-µελέτης µου και για την όσο το δυνατόν ακριβέστερη εξαγωγή συµπερασµάτων. Τέλος, θεωρώ ότι το µεγαλύτερο ευχαριστώ ανήκει στην αδελφή µου έσποινα Λειβαδάρα-Φραγκάκη, φιλόλογο. Η βοήθειά της και η ηθική συµπαράστασή της σε αρκετές δύσκολες στιγµές, οι ατέλειωτες ώρες που διέθεσε και οι πρωτοβουλίες της για τη διευθέτηση πολλών πρακτικών προβληµάτων, τόσο κατά τη συγγραφή όσο και κατά την τελική διατύπωση της µελέτης, λειτούργησαν αναµφισβήτητα καθοριστικά για την παρουσίασή της. 14

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στις αρχές του 19 ου αιώνα και µε αφετηρία την επανάσταση του 1821 δηµιουργείται στη Σύρο µια νέα πόλη, η Ερµούπολη. Στην έρηµη παραλία της, όπου έβλεπε κανείς µόνο λίγους ψαράδες, (εικ. 1) αναπήδησε η νέα πόλη, πολυάριθµη, πολυθόρυβη και πλούσια, που έµελλε να γίνει το πρώτο εµπορικό λιµάνι της µόλις απελευθερωµένης Ελλάδας. 12 Με την έναρξη της Ελληνικής επανάστασης, λόγω της ουδετερότητας των Συρίων, το νησί της Σύρου θεωρείται ως το πλέον ασφαλές καταφύγιο για τους καταδιωκόµενους Έλληνες. Πρώτα, µετανάστευσαν στο νησί Κυδωνιείς και Μοσχονησιώτες το 1821 και µετά από αυτούς, Σµυρναίοι και Χίοι και στη συνέχεια, Ψαριανοί, Κασιώτες, Υδραίοι, Κρήτες, Θεσσαλοί, Μακεδόνες, Ρόδιοι. Σχεδόν από όλα τα µέρη της Ελλάδας καταφεύγει στο νησί πλήθος φυγάδων-προσφύγων όλων των κοινωνικών τάξεων, απλοί, φτωχοί άνθρωποι, κατατρεγµένοι, το αποκαλούµενο ανώνυµο πλήθος, και µια µεγάλη πλειονότητα αστών. 13 Στο νησί καταφεύγουν και οι ασθενείς και οι τραυµατίες του αγώνα για να τους προσφερθεί η όποια βοήθεια. Και τότε, εκείνοι οι πρόσφυγες αστοί, που εγκαταστάθηκαν στη Σύρο, προερχόµενοι από αστικά κέντρα της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και της ύσης, θα επιβάλουν τον αστικό τρόπο ζωής, την αστική νοοτροπία τους µε βάση τα δυτικά πρότυπα και θα ενεργήσουν τα δέοντα. Η ισχυρή τάξη των µεγαλεµπόρων ρυθµίζει τα της Κοινότητας και της ηµογεροντίας, τους φόρους, την εκπαίδευση, τη λειτουργία των ηµοσίων αγαθοεργών καταστηµάτων και γενικά τη δηµόσια ζωή. 14 Αυτοί συνεπικουρούµενοι από την τάξη των επιστηµόνων, των ανθρώπων των γραµµάτων, γιατρών, δικηγόρων, φαρµακοποιών κ.λ.π., δε θα αδιαφορήσουν στον πόνο, στη βάσανο, στην ένδεια των Αγωνιστών. Θα τους συνδράµουν, θα τους περιθάλψουν. Ανατρέχοντας στα ιστορικά δεδοµένα της Ελληνικής επανάστασης, διαπιστώνουµε ότι δεν υπήρξε καµιά παρασκευή στο νοσηλευτικό τοµέα, καµία οργανωτική προετοιµασία, καµία πρόβλεψη αντιξοοτήτων. Ένα από τα πλέον µεγάλα προβλήµατα, που αντιµετώπισαν οι Έλληνες αγωνιστές κατά τη διάρκειά της, ήταν η πλήρης έλλειψη ιατρoφαρµακευτικής περίθαλψης. 15 Ενδεικτικά, αναφέρεται ότι στον Ελληνικό στόλο που ήταν επανδρωµένος µε περισσότερους από 4.000 ναύτες, δεν υπήρχε ούτε ένας γιατρός. 16 Αλλά και στο στρατό ξηράς η κατάσταση ήταν άθλια. Ελάχιστοι ξένοι φιλέλληνες γιατροί προσέφεραν τις υπηρεσίες τους αµισθί. Η Σύρος τότε, µε τους µεγαλεµπόρους πρόσφυγές της, θα προσφέρει την πρώτη θετική της υπηρεσία στον Αγώνα µε τη σύσταση και συστηµατική λειτουργία του Πρώτου Οργανωµένου Νοσοκοµείου της Ελλάδας. Η παρουσίαση της απαρχής ίδρυσής του, η οργάνωση, οι προσφερόµενες ιατρικές υπηρεσίες, η λεπτοµερής καταγραφή ασθενειών µε παράθεση αναφορών, εγγράφων, προβουλευµάτων, αποφάσεων και 12 Τραυλός Ι.-Κόκκου Αγγ., ό.π., σελ. 11. 13 Βακαλόπουλος Απ., (1939). Πρόσφυγες και Προσφυγικόν Ζήτηµα κατά την Επανάστασιν του 1821, Ιστορική Μελέτη, Εν Θεσσαλονίκη, σελ. 68. βλ. Πρωτοψάλτης Εµµ., (1948). Πρόσφυγες κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, Νέα Εστία, τόµος 44, τεύχος 510, εκδότης Ι.. Κολλάρος & ΣΙΑ, Αθήνα, σελ. 1240-1241. βλ. Waddington G., (1825). Α Visit to Greece in 1823 and 1824, έκδοσις Β, London, σελ. 13. 14 Τραυλός Ι.-Κόκκου Αγγ., ό.π., σελ. 102-107. 15 Raybaud Max., (1824). Mémoires sur la Grèce, Paris, τοµ. 3, σελ. 223. 16 Αλεξανδρής Κ., (1926). Αι Ναυτικαί Επιχειρήσεις του υπέρ ανεξαρτησίας αγώνος 1821-1829, Αθήναι, σελ. 49. βλ. Γ.Α.Κ., Αρχείο Γιάννη Βλαχογιάννη,.56 και Φ. 5. 15

µαρτυριών συγχρόνων της εποχής δίνουν πρόσθετα στοιχεία όσον αφορά την Iστορία και εξέλιξη της Iατρικής στη νεότερη Ελλάδα. Η παρούσα επιστηµονική µελέτη µε τίτλο «Το πρώτο Νοσοκοµείο της Επαναστατη- µένης και Ελεύθερης Ελλάδας στην Ερµούπολη της Σύρου (1825). Ανάλυση των πρώτων 7.341 περιστατικών (1834 1850) από το παλαιότερο σωζόµενο αρχείο νοσοκοµείου του Ελληνικού κράτους», σκοπό έχει να διερευνήσει τις ασθένειες της ε- ποχής, τη συχνότητά τους και τη θνησιµότητα βασισµένη σε στοιχεία που θα αποδελτιωθούν από τα διασωζόµενα από το 1834 χειρόγραφα αρχεία, του Πρώτου Νοσοκο- µείου της Ελλάδας. 17 Τα στοιχεία αυτά, αφού µελετηθούν, αναλυθούν και επεξεργαστούν στατιστικά µε τη συνδυαστική µέθοδο, περιγραφική-αναλυτική, θα δώσουν τη νοσολογική κατάσταση και θνησιµότητα της εποχής εκείνης στη Σύρο. Τα συµπεράσµατα αυτά λόγω της δυνατότητας τού Νοσοκοµείου να περιθάλπει ασθενείς από όλη τη Χώρα, όπως φαίνεται από την καταγραφή της διαµονής των ασθενών, θα συγκριθούν µε τα αποσπασµατικά διασωθέντα στοιχεία των νοσηλευθέντων ασθενών (653 περιστατικά) του νοσοκοµείου Ναυπλίου της περιόδου 1837 1846, καθώς και µε τα καταγεγραµ- µένα στατιστικά στοιχεία (3.219 περιστατικά) του 1855, από τον επίατρο Τηλ. Μαράτο ιευθυντή του εν Αθήναις Β. Στρατιωτικού Νοσοκοµείου και θα δώσουν τη δυνατότητα να αποτυπωθεί ο Νοσολογικός Χάρτης της Χώρας εκείνης της εποχής. 17 Γ.Α.Κ.: Αρχεία Νοµού Κυκλάδων, χειρόγραφο, Βιβλίο Α - Β Εισερχοµένων Ασθενών 1834-1850. 16

Ι. ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ Ιστορική ανασκόπηση Η ίδρυση του Νοσοκοµείου της Σύρου Η ίδρυση του Νοσοκοµείου της Σύρου χρονολογείται από το έτος 1823, σύµφωνα µε τις ενδιαφέρουσες καταγεγραµµένες µαρτυρίες του Ελβετού φιλλέληνα Louis André Gosse, στο πόνηµα του µε τίτλο «Matériaux statistiques de Syra», 18 κατά την περίοδο 1827-1828, ο οποίος παρέµεινε στη Σύρο ως εκπρόσωπος του ναυάρχου Κόχραν 19 στα νησιά του Αιγαίου. Ο Louis André Gosse αναφέρει: «στα 1823 ο έµπορος ηµήτριος Βλασταράκης 20 είχε ιδρύσει στην Ερµούπολη ένα είδος νοσοκοµείου για 32 φτωχούς αρρώστους. 21 Μολονότι στις αρχές, όπως ήταν φυσικό, το ίδρυµα αυτό ήταν πολύ µικρό στάθηκε αρκετά χρήσιµο. Αµέσως άρχισαν να το ενισχύουν οι Έλληνες έµποροι στους οποίους ολοκληρωτικά οφείλεται η βελτίωσή του, παρά τα εµπόδια που συνάντησε κατά τη λειτουργία του από τον καθολικό επίσκοπο. Οι καταστηµατάρχες συνέβαλαν επίσης συστηµατικά στην εύρυθµη λειτουργία του καταβάλλοντας γύρω στα 80 ή 90 πιάστρα το µήνα.με την συνεχή αύξηση των οικονοµικών του πόρων το ίδρυµα µεγάλωνε και αποκτούσε περισσότερα δωµάτια. Επιτροπή από εµπόρους, που άλλαζε κάθε έξι µήνες, διηύθυνε και επέβλεπε τη διαχείριση του ιδρύµατος». 22 Το υποτυπώδες αυτό νοσοκοµείο µαζί µε τα άλλα αναρρωτήρια, που λειτουργούσαν σε διάφορες περιοχές της επαναστατηµένης Ελλάδας, δεν µπορούσαν να καλύψουν τις συνεχώς αυξανόµενες ανάγκες για περίθαλψη. Γι αυτό το λόγο, τον Ιούλιο του 1824, το Βουλευτικό, µε το υπ αρ. 1067 της 24.7.1824 έγγραφο του προς το Εκτελεστικό, 23 επιµένει για την επίσπευση της σύστασης νοσοκοµείου στο Ναύπλιο, γιατί οι ασθενείς και τραυµατίες δεν είχαν καµιά απολύτως περίθαλψη. Παρά ταύτα, δεν έγινε τότε νοσοκοµείο στο Ναύπλιο. 24 Σύµφωνα µε το Louis-André Gosse, το Νοσοκοµείο της Ερµούπολης από το 1826 προσέφερε τις υπηρεσίες του στους Αγωνιστές της Επανάστασης. Ο ιατρός Ιωάννης Βούρος στη µελέτη του «Σηµειώµατα τινά περί του νοσοκοµείου Ερµουπόλεως», αναφέρει τις συνθήκες που προκάλεσαν την απόφαση των νέων οικιστών της Σύρου, για την ίδρυση του Πρώτου Νοσοκοµείου του ελεύθερου Ελληνικού κράτους. Συγκεκριµένα: «Μόλις ήρχισε να ανεγείρεται η Ερµούπολις εις την Σύρον και ευθύς επληρώθη από πλήθος φυγάδων νοσούντων κ α ι σ τ ρ α τ ι ω τ ώ ν π λ η γ ω µ έ ν ω ν, οίτινες διά την απορίαν έκειντο ο ι κ τ ρ ά θ ε ά µ α τ α ε ι ς τ ο υ ς α γ ρ ο ύ ς, ύ π α ι θ ρ ο ι, 18 Gosse L. A., (1976). «Matériaux statistiques de Syra (1827-1828)», Φ. Ms Fr. 2690, Πανεπιστηµιακή Βιβλιοθήκη Γενεύης, από Βακαλόπουλο K., Η Επαναστατηµένη Ελλάδα Ηπειρωτική και Αιγαίο µεταξύ 1826-1829, Θεσσαλονίκη, σελ. 86. 19 Παπαδόπουλος Στ., (1970). Τα τελευταία έτη του Αγώνος της Ανεξαρτησίας και η περίοδος ιακυβερνήσεως, τεύχος Α, Πανεπιστηµιακές παραδόσεις, Φιλοσοφική Σχολή Ιωαννίνων, Θεσσαλονίκη, σελ.108-116. 20 ρακάκης Α., ό.π., σηµ. 3, σελ. 137. «Επειδή πολύ συχνά ο Louis André Gosse αναφέρει εσφαλµένως τα Ελληνικά επώνυµα δεν είναι βέβαιον εάν το επώνυµο ΒΛΑΣΤΑΡΑΚΗΣ είναι ορθόν ή πρόκειται περί ΒΑΛΣΑΜΑΚΗ». 21 Gosse L. A., ό.π., από Βακαλόπουλο Κ., σελ. 108. 22 Gosse L. A., ό.π., από Βακαλόπουλο Κ., σελ. 108. 23 Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας (ΑΕΠ), 1972, τ. Γ, σελ. 212. 24 ΓΑΚ, Εκτελεστικό Σώµα Φ. 19, Αρχείο Γ. Βλαχογιάννη, Αναφορά ιατρού Φρ. Μπογιώνς, κυτίον. 56. 17

γ υ µ ν ο ί, ά ν ε υ τ ρ ο φ ή ς κ α ι ά ν ε υ ι α τ ρ ι κ ή ς β ο η θ ε ί α ς. Εν τω µέσω των δεινών αγώνων του έθνους όλου και υπό την βαρείαν θλίψιν της εσχάτης απορίας, οι φεύγοντες εις την νήσον εκείνην Έλληνες, εβιάσθησαν να ενοικιάσωσιν, κατά το έτος 1823, εις το άκρον της αρτιπαγούς και συγκεχυµένης ακόµη Ερµουπόλεως, δύο µικρούς οικίσκους εις τους οποίους περιέθαλπον τους νοσούντας, συνάζοντες καθ έκαστον Σάββατον ολίγα χρήµατα και προσκαλούντες τους φιλανθρώπους ιατρούς εις επίσκεψιν αυτών. Η ατελής αύτη περίθαλψις των νοσούντων εξηκολούθησε µέχρι του έτους 1825, ότε οι Ερµουπολίται, ανακουφισθέντες και ευπορήσαντες οπωσούν εκ της εµπορίας, ενόµισαν αναγκαίον να κάµωσι την βοήθειαν συστηµατικωτέραν και να ανεγείρωσι δη- µόσιον νοσοκοµείον. Γενοµένης, λοιπόν, τότε εκουσίου συνεισφοράς, ωκοδοµήθη, εις τιµήν των Ερµουπολιτών, το πρώτον Νοσοκοµείον της ανεξαρτήτου Ελλάδος κατά το έτος 1825 και εδέχθη νοσούντας ευθύς εις τας αρχάς του 1826 ( ). Ο µέσος όρος των νοσοκοµουµένων καθ εκάστην είναι 20 εις τον καιρόν δε της κατά της Χίου εκστρατείας ο όρος ανέβαινεν εις 60 και ο µέγιστος εις 106. Από τον Ιούνιον του 1827, οπότε ήρχισαν να φυλάσσωνται βιβλία, µέχρι του εκεµβρίου του 1837 εισήλθον εις το κατάστηµα τούτο 4.250 ασθενείς, εκ των οποίων απέθανον 547. Ενταύθα όµως χρεωστώ να σηµειώσω ότι εις την Ελλάδα οι άνθρωποι αποστρεφόµενοι τα νοσοκοµεία εισέρχονται εις αυτά όταν παλαιωθώσι και δυστροπήσωσι τα νοσήµατά των». 25 Κατά τον ιστορικό Ανδρέα ρακάκη, πέρα από τα ανωτέρω «η επισυµβάσα κατά το έτος 1823 πανώλης εις την Τήνον, και ακολούθως η επιδροµή του Ιµπραήµ εις την Πελοπόννησον, ηύξησαν µεγάλως τον αριθµόν των αρρώστων, των πασχόντων και των δεοµένων ιατρικής περιθάλψεως, ούτως ώστε το µικρόν νοσοκοµείον το οποίον υπήρχε στεγασµένο εις δύο οικίσκους εις την βορειοανατολικήν πλευράν του λιµένος να είναι τελείως ανεπαρκές,». 26 Πρώτοι Επίτροποι και Ιατροί περιόδου 1823-1827 Το υποτυπώδες Νοσοκοµείο του 1823 διευθύνεται από επιτροπή, η οποία αποτελείται από εµπόρους και αντικαθίσταται κάθε έξι µήνες. Από το 1823 µέχρι το 1826 η Επιτροπή του Νοσοκοµείου εκλεγόταν µεταξύ των εµπόρων. Η Εφορεία του Νοσοκοµείου κατά την αρχική περίοδο λειτουργίας του (1823-1827), αποτελούνταν από 3-5 µέλη. Το 1824 ως πρώτα µέλη αυτής της επιτροπής αναφέρονται «ο δραστήριος Γεώργιος Μηλιώνης από την Ρόδον, ο Κωνσταντίνος Γλυπιπής από την Χίο, ο Αβραάµ Χατζή Κυριάκος από το Ιγκιρλίς και ο Μιχαήλ Αθανασίου από τα Μοσχονήσια». 27 Από το 1826 µέχρι το 1827, η Εφορεία του Νοσοκοµείου εκλεγόταν από την Συνέλευση του κοινού των Ερµουπολιτών. 28 Πρώτοι επίτροποι, που διορίστηκαν κατά το 1827, ήταν ο Αµβρόσιος Σκαραµαγκάς από τη Χίο, ο Ιωάννης Αποστόλου από τη Σµύρνη, ο Π. Λαµπρούνης από τα Ιωάν- 25 Βούρος Ι., (1838). Σηµειώµατα τινά περί του νοσοκοµείου Ερµουπόλεως, Ασκληπιός, Περίοδος Β, Φυλλάδιον Θ, Εν Αθήναις, σελ. 257-266. 26 ρακάκης Α., ό.π., σελ. 139. βλ. Pouqueville F.C.H.L., (1824). Histoire de la régénération de la Grèce: Comprenant le précis des événements depuis 1740 jusqu en 1824, Paris. 27 Gosse L. A., ό.π., από Βακαλόπουλο Κ., σελ. 108. 28 ΓΑΚ, Αρχείο Γιάννη Βλαχογιάννη, Φ/Αν. Χούµη. «Η Εφορεία των καταστηµάτων τούτων ήτο πάντοτε δικαίωµα του κοινού, του οποίου ήτον και ιδιοκτησία. Οι Έφοροι εξελέγοντο µεταξύ των τιµιωτέρων και αοκνοτέρων πολιτών, εις αριθµόν αόριστον και διά καιρόν αόριστον. Η παύσασα Κυβέρνησις επεµβήκεν και εις τα καταστήµατα ταύτα και διόρισεν εξ επαγγέλµατος τους Εφόρους». 18

νινα, ο Χατζή Αναστάσιος από τη Θεσσαλονίκη, ο Γ. Μερινός από τη Σµύρνη. 29 Από τη στιγµή που ανέλαβε τη διακυβέρνηση της Χώρας ο Καποδίστριας, η επιτροπή διορίζεται από αυτόν. Γνωστοί ιατροί 30 που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στους νοσηλευόµενους είναι οι: Ναύτης Μιχαήλ: Σµυρναίος ιατρός, ένας από τους κορυφαίους Φιλικούς στη Σµύρνη. Με την κήρυξη της Επανάστασης διέφυγε στη Σύρο και προσέφερε µεγάλες υπηρεσίες στο Νοσοκοµείο της Ερµούπολης. Απεβίωσε στην Ερµούπολη στις 23 Σεπτεµβρίου 1841. (εικ. 2) Γλαράκης Γεώργιος: Γεννήθηκε το 1789 στη Χίο και απέθανε το 1855 στην Αθήνα. Λόγιος, ιατροφιλόσοφος και πολιτικός. Σπούδασε στο Γκέτινγκεν και έκανε πρακτική άσκηση στα νοσοκοµεία της Βιέννης. Μέλος της Επιθεωρητικής Επιτροπής του σχεδίου Αναθεώρησης του Προσωρινού Πολιτεύµατος της Ελλάδας και επί χρόνια ενεργός πολιτικός. Είναι από τους πρώτους πρόσφυγες, Χίους επιστήµονες, που εγκαταστάθηκαν στη Σύρο. 31 Πρασακάκης Ιωάννης: Γεννήθηκε το 1800 στη Χίο, σπούδασε ιατρική στη Λωζάνη, στο Μονπελιέ και στο Παρίσι. Για λίγο χρονικό διάστηµα άσκησε το ιατρικό επάγγελµα στην πατρίδα του τη Χίο και από την αρχή της ελληνικής επανάστασης πήγε στην Ύδρα και από εκεί στη Σύρο. Το 1835 εγκαταλείπει τη Σύρο και εγκαθίσταταιστη Θεσσαλονίκη µέχρι το τέλος της ζωής του 1 η Νοεµβρίου 1885. 32 Βούρος Ιωάννης: Γεννήθηκε το1805 στη Χίο και απέθανε το1895 στην Αθήνα. Ήταν από τους πρώτους καθηγητές της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστηµίου Αθηνών στην έδρα της Ειδικής Νοσολογίας και Κλινικής (1837-1848). Άρχισε τις σπουδές του στην Ιατρική στη Βιέννη το 1825 και συνέχισε στο Χάλλε της Σαξονίας και στο Παρίσι. Εγκατατάθηκε στην Ερµούπολη το 1831 και διακίρθηκε ως ιατρός. Το 1834 διορίστηκε Νοµοΐατρος Κυκλάδων. Το 1844 ο Όθωνας τον τίµησε στη θέση του ι- διαιτέρου του ιατρού και συµβούλου. 33 (εικ. 3) Άλλοι ιατροί της εποχής εκείνης ήταν οι Κυδωνιείς Παναγιώτης Ζωντανός και Μαρίνος Βαλσαµάκης, ο Giuseppe Bottaro καταγόµενος από την Γένοβα της Ιταλίας, ο οποίος µετώκησε στη Σύρο προς το τέλος του 1823 ή στις αρχές του 1824, ο ηµήτριος Ταφράς από την Κωνσταντινούπολη, ο Αλέξανδρος-Καίσαρ Οικονοµίδης από το Μυστρά και ο Γεώργιος Τήνιος. 34 Ο Γεώργιος Τήνιος φαίνεται ότι ήταν αξιόλογος ιατρός, διότι µε έγγραφό τους το 1827 οι Πρόκριτοι της Ύδρας ζήτησαν να µεταβεί στο νησί τους, όταν εµφανίστηκε επιδηµία ευλογιάς. 35 Κατά το έτος 1827 εγκαταστάθηκαν στη Σύρο οι Γερµανοί Karl Schwentzer και Angelos Hartzelinger, ο Γάλλος Pierre Artuan, καθώς και ο Αντώνιος ιασκούφης από την Τήνο και ο Αντώνιος Γαϊτάνος από τη Σίφνο. 36 29 Αµπελάς Τ., (1874). ό.π., σελ. 598. 30 αρδαβέσης Θ., (2011). Υγειονοµική φροντίδα και περίθαλψη των Αγωνιστών του 1821, Οι επιστή- µονες ιατροί κατά την επανάσταση του 1821, Έκδοση Εθνική Βιβλιοθήκη, ηµοσιεύµατα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, σελ. 13. 31 Γλαράκης Γεώργιος. Λήµµα, Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, (1984), τ. 18, Εκδοτικός Οργανισµός Πάπυρος, Αθήνα, σελ. 287. 32 Ζολώτας Γ., (1928). Ιστορία της Χίου, Πρασακάκαι, τ. Γ2, Τύποις Εταιρείας Π.. Σακελλάριος, Α- θήναι, σελ. 765-766. 33 Παϊδούσης Μ., (2011). Ιατρική στη Χίο, κατά τους τελευταίους αιώνες 1600-1900, Το «Σκυλίτσειον Νοσοκοµείον», Ιατρική Εταιρεία Χίου, Έκδοση Εκδοτική Παραγωγή «αλφα πι», Χίος, σελ. 142-146. 34 ρακάκης Α., ό.π, σελ. 138. 35 Ιστορικό Αρχείο Μουσείο Ύδρας, έγγ. Προκρίτων Ύδρας 13-1-1827, τ. ΙΓ, σελ. 21. 36 Εφηµ. Ήλιος, δηµοσίευµα Αν. Χούµη, «Παλαιοί Ιατροί Σύρου», αριθ. 782, 10-6-1901. 19

Οικοδόµηση νέου κτηρίου 1825 - Πρωτεργάτες της ανέγερσης Η ισχυρή τάξη των εµπόρων βλέποντας τις αυξανόµενες ανάγκες για την περίθαλψη των ασθενών και ότι το υποτυπώδες Νοσοκοµείο, αποτελούµενο από δύο µικρά οικοδοµήµατα και αυτά σε αποµακρυσµένη περιοχή του οικισµού, δεν κάλυπτε αυτές τις ανάγκες, αποφάσισε να οικοδοµήσει νέο κτήριο, που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες αυτές. Την πρωτοβουλία για την ανέγερση νέου Νοσοκοµείου ανέλαβε ο Ρόδιος έµπορος Γεώργιος Μηλιώνης 37 κατά το έτος 1825 και προσέφερε 200 ισπανικά δίστηλα. 38 Το παράδειγµα του Μηλιώνη µιµήθηκαν και άλλοι εύποροι της εποχής και περί τα µέσα του 1825 αγοράσθηκε το οικόπεδο για την ανέγερση του Νοσοκοµείου στη δυτική πλευρά του λιµανιού της Ερµούπολης. Σ αυτό το διάστηµα χρησιµοποιήθηκαν και τα κελιά του ναού της Μεταµορφώσεως για τις ανάγκες του Νοσοκοµείου. (εικ. 4) Εξ αιτίας αυτού και πολύ αργότερα ονοµάζονταν από τους κατοίκους «Σπιτάλια». 39 Κατά το διάστηµα της ανέγερσης του Νοσοκοµείου ο πρωτεργάτης και ευεργέτης Γεώργιος Μηλιώνης πεθαίνει. Τιµής ένεκεν ετάφη στο προαύλιο του ανεγειρόµενου Νοσοκοµείου. Επάνω στην πλάκα του τάφου του υπάρχει επιτύµβιο επίγραµµα στο οποίο αναφέρεται: (εικ. 5) «ΑΝΘΡΩΠΕ ΟΣΤΙΣ ΤΟΝ ΤΑΦΟΝ ΜΟΥ ΣΗΜΩΝΕΙΣ ΣΤΗΘΙ ΚΑΙ ΕΙ Ε ΟΠΟΙΟΝ ΟΥΤΟΣ ΚΡΥΠΤΕΙ ΕΝΘΑ Ε ΚΕΙΜΑΙ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΗΛΙΩΝΗΣ Η ΠΛΑΞ Ε ΑΥΤΗ ΤΟ ΠΤΩΜΑ ΜΟΥ ΚΑΛΥΠΤΕΙ ΕΝ ΡΟ Ω ΕΙ ΟΝ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗΝ ΗΛΙΟΥ ΛΑΜΠΡΑΝ ΑΚΤΙΝΑ ΚΑΙ ΕΝ ΣΥΡΩ ΤΟ ΤΡΕΧΟΝ ΕΤΟΣ ΜΕΣΟΥΝΤΟΣ ΕΙΣ ΗΛΙΚΙΑΝ ΑΝ ΡΟΣ ΩΡΑΙΑΝ ΩΣ Ε ΕΙΣ ΤΟΥΤΟΝ ΕΓΩ ΕΠΙΣΤΑΤΩΝ ΝΑΟΝ ΟΝ ΒΛΕΠΕΙΣ ΤΟΝ ΤΗΣ ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΙΑΣ ΚΑΙ ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΩΝ ΑΠΑΝΑΙΣ ΑΥΤΩΝ ΕΝΘΑ Ε ΕΤΑΦΗΝ ΧΑΡΙΝ ΑΝΤΙΜΙΣΘΙΑΣ ΕΝ ΣΥΡΩ 1826» 40 Το συγκεκριµένο επιτύµβιο επίγραµµα είναι το παλαιότερο που έχει σωθεί και δείχνει το πνεύµα που ακολουθούν και τα µεταγενέστερα επιγράµµατα στους τάφους του νεκροταφείου της Ερµούπολης. 41 Μετά την µετατροπή του οικήµατος του Νοσοκοµείου σε Ξενοδοχείο, το 1968, η επιτύµβια πλάκα µεταφέρθηκε και φυλάχτηκε στις αποθήκες του ήµου Ερµούπολης. 37 Παπαχριστοδούλου Χ., (1973). Η Ρόδος εις τον Ιερόν Αγώνα της Εθνικής Παλλιγγενεσίας, ωδεκανησιακά Χρονικά 2, Ρόδος, σελ.101. 38 ίστηλο (κολονάτο), παλαιό ασηµένιο ισπανικό νόµισµα. Λήµµα, Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, (1984), Ερµηνευτικό και Ετυµολογικό Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, τ. 21, Εκδοτικός Οργανισµός Πάπυρος, Αθήνα, σελ. 447. 39 Συρίγος Εµµ., (2000). Μεταµόρφωση, Ο µητροπολιτικός Ναός στη Σύρο, Τα Κελιά, Το Νοσοκοµείο, Τυποκυκλαδική, Σύρος, σελ. 62. 40 Γενικό Νοσοκοµείο Σύρου «Βαρδάκειο και Πρώιο», Επιτύµβια Πλάκα Γεωρ. Μηλιώνη, Φωτ. Αρχείο Ν. Λειβαδάρα, (Σύρος, 1992). 41 Τραυλός Ι.,Κόκκου Αγγ., (1980). Ερµούπολη, Ταφικά µνηµεία, Έκδοση Εµπορικής Τραπέζης της Ελλάδος, Αθήνα, σελ. 212. 20

Με τη µετατροπή του Νοσοκοµείου σε ξενοδοχείο τοποθετήθηκε ενεπίγραφη µαρµάρινη πλάκα η οποία αναφέρει ότι: «Το οικοδόµηµα τούτο υπήρξε ηµοτικόν Νοσοκο- µείον Ερµουπόλεως. Ιδρυθέν το 1826-1827 υπό Γ. Μηλιώνη, συντηρούµενον από του έτους 1887 εκ του κληροδοτήµατος Σταµ. Κ. Πρωίου, ελειτούργησεν ως Νοσοκοµείον µέχρι το 1958. ιεσκευάσθη εις ηµοτικόν Ξενοδοχείον τω 1967, δηµαρχούντος Σταύρου Ι. Βαφία, εγκαινιασθέν 12-7-1968». 42 Η επιτύµβια πλάκα από το 1992, τοποθετήθηκε στον προαύλιο χώρο του σηµερινού Νοσοκοµείου, επί της οδού Γ. Παπανδρέου 2. Ο Ψαριανός Θεόδωρος Χατζή ηµητρίου, λίγο µετά τον θάνατο του Μηλιώνη, ά- φησε διαθήκη µε διακόσια ισπανικά δίστηλα, για την περάτωση των εργασιών του Νοσοκοµείου. Επίσης, συνετέλεσε τα µέγιστα στην ίδρυση και οργάνωση του Νοσοκοµείου και ο Νικόλαος Ταρποχτζής. Έτσι, εντός του 1827 οι εργασίες για το νέο Νοσοκοµείο είχαν τελειώσει και µεταφέρθηκε πλέον από τους υποτυπώδεις ακατάλληλους χώρους που στεγαζόταν. 43 Πρώτος διευθυντής του νέου κτηρίου του Νοσοκοµείου κατά το 1827 διορίζεται τιµής ένεκεν ο ηµήτριος Βλασταράκης, ο οποίος είχε την πρωτοβουλία ίδρυσης ενός νοσοκοµείου «εις την οικιζοµένην παράλιον πόλιν» το 1823. Πρώτοι ιατροί αυτού του Νοσοκοµείου ήταν ο Σµυρναίος Μιχαήλ Ναύτης και χειρουργοί ο Κυδωνιεύς Αθ. Ανδρόνικος και ο Θεσσαλός Κωνσταντίνος Ευθυµιάδης. Επιστάτης ορίστηκε ο Σερραίος Β. Χ. Αστερίου. 44 Οικονοµικά ιοικητικά θέµατα Οι οικονοµικοί πόροι κατά την έναρξη του Αγώνα ήταν πενιχροί. Οι οικονοµικές ανάγκες που προέκυψαν κατά τη διάρκειά του, ήταν οξύτατες και βασικά διαφορετικές στα διαµερίσµατα εκείνα της χώρας που κατόρθωσε να ριζώσει ο Ξεσηκωµός. Κάθε περιοχή προσπαθούσε να καλύψει µε τον τρόπο της τις πολεµικές της ανάγκες. Ο λαϊκός ενθουσιασµός όµως ήταν µεγάλος στον τοµέα των οικονοµικών θυσιών κατά τις παραµονές και την έναρξη του Αγώνα. Προσέφεραν αµισθί τις στρατιωτικές τους υπηρεσίες, αναλάµβαναν µε δικά τους έξοδα τον επισιτισµό και τον οπλισµό τους. Όταν οργανώθηκε η Επαναστατική ιοίκηση, οι οικονοµικές ανάγκες που προέκυψαν ήταν οξύτατες. 45 Οι εκούσιες εισφορές πλούσιων Ελλήνων, φιλελλήνων και η συγκέντρωση χρηµάτων από τα φιλελληνικά κοµιτάτα της Ευρώπης 46 συνεισέφεραν, κατά το δυνατόν, στην κάλυψη των αναγκών του πολέµου, οι οποίες είχαν και την προτεραιότητα. 47 ευτερευόντως, ασχολήθηκαν µε την κοινωνική πρόνοια και την παροχή υγειονο- µικών υπηρεσιών, που ήταν τόσο αναγκαία εν καιρώ πολέµου. Φυσικό επακόλουθο, τραυµατίες στρατιώτες και παράπλευρες απώλειες ο άµαχος πληθυσµός, που εκδιώκεται από τον τόπο του µετά την καταστροφή. Η περίθαλψη παρεχόµενη από οργα- 42 Τραυλός Ι.,Κόκκου Αγγ., ό.π., σελ. 104. 43 ρακάκης Α., ό.π., σελ. 140. 44 ρακάκης Α., ό.π., σελ. 144. 45 Λιγνάδης Τ., (1975). Τα οικονοµικά της Επαναστάσεως από το 1821 έως το 1827, Οι πόροι της επαναστάσεως, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, σελ. 607. 46 Τωµαδάκης Ν., (1953). Η συµβολή των Ελληνικών κοινοτήτων του εξωτερικού εις τον αγώνα της Ελευθερίας, Αθήναι. βλ. Penn V., (1936). Philhellenism in England, Slavonic Review 14, London, σελ. 363-371. 47 ρούλια Λ., (1975). Ο φιλελληνισµός από το 1821 ως το 1823, Οι εθελοντές, τα φιλελληνικά κοµιτάτα, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, σελ. 314-318. 21

νωµένα νοσηλευτικά ιδρύµατα ήταν απαραίτητη. Η Επαναστατική Κυβέρνηση αδυνατούσε να ανταποκριθεί. Οι έµποροι της Ερµούπολης αντιλαµβάνονται την άµεση ανάγκη ιατρικής βοήθειας προς τους πληγωµένους, τους καταδιωκόµενους, ενδεείς συµπατριώτες τους, Χιώτες, Ψαριανούς, Κρήτες και άλλους, που συνωστίζονταν στους πρόχειρους καταυλισµούς και στο υποτυπώδες νοσοκοµείο του νησιού. Άµεσα σπεύδουν να θεµελιώσουν µε εκούσιες εισφορές το πρώτο νοσηλευτικό ίδρυµα το 1825, το οποίο αποπερατώθηκε το 1826 και αµέσως δέχθηκε τους πρώτους ασθενείς.48 Οι έµποροι βλέποντας να αυξάνει ο αριθµός των προσφύγων, πέραν από την ίδρυση του Νοσοκοµείου, προβλη- µατίζονται για την εξεύρεση περαιτέρω πόρων της συντήρησής του και το 1824 υπέβαλαν προς τον έπαρχο Σύρου Αλέξανδρο Αξιώτη, αίτηση να µεριµνήσει µέσω του Υπουργείου Εσωτερικών. 49 Την ίδια περίοδο κατόπιν αιτηµάτων, υποδείξεων, αναφορών, διαµαρτυριών, όπως των Αγωνιστών, του επιστάτη του Ναυπλίου, του φιλέλληνα ιατρού Friedrich Bojons, 50 προς τη ιοίκηση, το Εκτελεστικό βρίσκεται σε σοβαρές συζητήσεις µε το Βουλευτικό για τη δηµιουργία Νοσοκοµείων σε όλη την Επικράτεια. 51 Στις 22 Σεπτεµβρίου στη Συνεδρία 241 του Βουλευτικού Σώµατος, 52 θεσπίστηκε ο νόµος περί των Νοσοκοµείων όπου αποφασίζει για τη σύσταση Νοσοκοµείων να οριστούν σταθεροί πόροι. Το Εκτελεσστικό Σώµα στις 5 Οκτωβρίου 1824 τον καταχωρεί, µε τον υπ αριθ. ΜΘ του Κώδικα νόµων. Ο νόµος έχει ως εξής: Προσωρινή ιοίκησις της Ελλάδος Περίοδος Γ ΜΘ του Κώδικος των Νόµων Επειδή η σύστασις των Νοσοκοµείων, όχι µόνον είναι έργο φιλάνθρωπον, αλλά και χρέος απαραίτητον της ιοικήσεως. ιά να γίνει τοιαύτη, οία απαιτείται, ανάγκη να διορισθή πόρος σταθερός και ανάλογος µε τας χρείας και περιστάσεις. Το Βουλευτικόν θεσπίζει: Αον. Να συστηθώσι τα αναγκαία Νοσοκοµεία για τους ασθενείς και τους πληγωµένους. Βον. Αφ όλας τας πληρωµάς των µισθών, όσαι γενούν από την σήµερον, να κρατήται µισόν εις τα εκατόν, το οποίον ν αφιερωθή δια τα έξοδα του Νοσοκοµείου. Γον. Το ταµείον να κρατή εις χωριστόν µέρος µε την ποσότητα του ηµίσεως εις τα εκατόν εις όσας εδιωρίσθη ή θέλει διορισθή να κάµη πληρωµάς µισθών και εις το τέλος εκάστου µηνός να παραδίδη το όλον της συνάξεως εις τους επί των Νοσοκοµείων διορισθησοµένους επιστάτας µε καθαρόν λογαριασµόν. ον. Να γενή διάταξις γενική περί του τρόπου συστάσεως και της επιστασίας των Νοσοκοµείων, η οποία κυρωθείσα να προστεθή ως παράρτηµα εις τον παρόντα Νόµον. Εον. Τα υπουργεία των Εσωτερικών και της Οικονοµίας να ενεργήσωσι τον παρόντα νόµον εφ όσον εις έκαστον αυτών ανήκει. Ζον. Ο παρών Νόµος καταχωρισθείς εις τον Κώδικα των Νόµων να δηµοσιευθή. Εξεδόθη εν Ναυπλίω τη 5 η Οκτωβρίου 1825 Επικυρούται 48 Εφηµ. Αθηνά, Ζ, αριθ. 542, 16-7-1838. 49 Εφηµ. Ερµής, Ερµουπόλεως, αριθ. 18, 25-12-1837. 50 ΓΑΚ, Αρχείο Γιάννη Βλαχογιάννη,. 56, Φ. 5. 51 ΓΑΚ, Εκτελεστικό Σώµα, Φ. 9, αριθ. εγγρ. 1017. 52 Αρχείο Ελληνικής Παλιγγενεσίας (ΑΕΠ), τ. 7, σελ. 333. 22

Ο Πρόεδρος Εν απουσία του προέδρου Πανούτζος Νοταράς Ο Αντιπρόεδρος του Εκτελεστικού Γκίκας Μπότασης Ο Α Γραµµατεύς Ιωάννης Σκανδαλίδης». 53 Σύµφωνα µε τον παραπάνω νόµο έπρεπε να γίνει ειδική διάταξη, η οποία να αναφέρεται στη σύσταση και επιστασία των Νοσοκοµείων. Ένας τέτοιος οργανισµός έγινε από το Εκτελεστικό, διαβιβάστηκε στο Βουλευτικό Σώµα και «ανεγνώσθη το σχέδιον το οποίον εδόθη εις την επί των Νοσοκοµείων Επιτροπήν, δια να συνάξη εκ των περιεχοµένων όσα κατά το παρόν συγχωρούσιν αι περιστάσεις και να δώση άλλον σχέδιον εις το Βουλευτικόν ( )». 54 Τα Νοσοκοµεία έπρεπε να αρχίσουν να λειτουργούν µε βάση τον υπ αριθ. ΜΘ του Κώδικος των Νόµων. Εντούτοις οι υπόχρεοι δεν µπορούσαν να ανταποκριθούν στους οικονοµικούς όρους που έθετε. Το Νοσοκοµείο της Ερµούπολης εξακολουθούσε να στηρίζεται στις εκούσιες εισφορές των κατοίκων. Ο έπαρχος Αλέξανδρος Αξιώτης στηριζόµενος και στο αίτηµα που του είχαν υποβάλει οι έµποροι, ήδη «δι αναφοράς του προς το Υπουργείον των Εσωτερικών, φθίνοντος του έτους 1824, αφού εξέθετε την ανάγκην λειτουργίας ενός άρτιου νοσοκοµείου εις τον παράλιον οικισµόν της Σύρας όπου είχε συγκεντρωθεί το εµπόριο ολοκλήρου της Ελλάδος και όπου καθηµερινώς προσήγγιζον δύο εκατοντάδες πλοίων αλλά και ό- που εκατοντάδες ξένων διήρχοντο καθηµερινώς χιλιάδες δε προσφύγων παρέµενον α- κόµη υποτυπωδώς εστεγασµένοι, εζήτησε την επιβολήν ενός προσθέτου δασµού επί των εισαγοµένων εµπορευµάτων, διά την εξασφάλισιν πόρων συντηρήσεως του νοσοκοµείου». 55 Όταν δηµοσιεύτηκε ο περί Νοσοκοµείων Νόµος, 5 Οκτωβρίου 1825, οι επίτροποι του Νοσοκοµείου της Ερµούπολης, στις 27 Οκτωβρίου 1825, υπέβαλαν στο Εκτελεστικό Σώµα αναφορά στην οποία ζητούσαν να καθοριστεί σταθερός πόρος για τη λειτουργία του Νοσοκοµείου τους. Το Βουλευτικό Σώµα στη Συνεδρία της 18 ης Νοεµβρίου 1825 αποφάσισε «πόρος σταθερός διορίσθη και εις εκείνο το µέρος ως και εις το Ναύπλιον». 56 Κατά το υπ αριθ. 1065 Προβούλευµα του, το Βουλευτικό Σώµα διατάζει την εφαρµογή και στην Ερµούπολη του νόµου περί των πόρων του εκεί Νοσοκο- µείου 57 και την 23 η Νοεµβρίου 1825 το Εκτελεστικό εξέδωσε την 14682 απόφαση εφαρµογής του παραπάνω προβουλεύµατος. ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΙΟΙΚΗΣΙΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΟΣ Περίοδος Γ / Αριθ. 14682 ΤΟ ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΟΝ ΣΩΜΑ «ιά να οικονοµούνται τα έξοδα του εν Σύρω Νοσοκοµείου και να περιθάλπωνται οι ασθενούντες άποροι και ενδεείς. Συναινέσει και του Σεβ. Βουλευτικού, κατά το υπ αριθ. 1065 προβούλευµα: 53 ΓΑΚ, Αρχείο Γιάννη Βλαχογιάννη,. 56. βλ. ηµακόπουλος Γ., (1963-1964). Ο κώδιξ των Νόµων της Επαναστάσεως 1822-1828, Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού ικαίου, Αθήναι, σελ. 40-234. 54 ΑΕΠ, τ. 7, σελ. 356. 55 ΓΑΚ, Εκτελεστικό Σώµα, Φ. 138, από ρακάκη Α. 56 ΑΕΠ, τ. 7, σελ. 383. 57 ΓΑΚ, Εκτελεστικό Σώµα, Φ. 138. 23

ΙΑΤΑΣΣΕΙ Αον) Όλοι οι εν Σύρω εµπορευόµενοι να πλερόνουσι δια το Νοσοκοµείον έν τέταρτον του γροσίου εις τα εκατόν από όλας τας πραγµατείας. Βον) Από το σιτάρι να πλερόνεται ένας παράς εις το κοιλόν, 58 αντί ήµισυ παράς εις το κοιλόν από το κριθάρι, αραποσίτι και λοιπά όσπρια. Γον) ιορίζονται οι Επίτροποι του εν Σύρω Νοσοκοµείου, αφού ζητήσωσι παρά του Επαρχείου ακριβή καταγραφήν των εργαστηρίων και υποστατικών, να συνάξωσιν τα χρήµατα κατά το άρθρον Αον και Βον. Να κρατώσι δε κατάστιχον των ονοµάτων, εις το οποίον να γράφη το όνοµά του έκαστος των όσοι πλερόνουσι την προσδιορισθείσαν συνεισφοράν δια το Νοσοκοµείον. ον) Το Υπουργείον των Εσωτερικών να ενεργήση την παρούσαν διαταγήν. Τη 23 η Νοεµβρίου 1825 εν Ναυπλίω Ο Αντιπρόεδρος Γκίκας Μπότασης Αναγνώστης Σπηλιωτάκης Ιωάννης Κωλέττης Ο Γεν. Γραµµατεύς Α. Μαυροκορδάτος 59 Με αυτό τον τρόπο το Νοσοκοµείο, πριν εγκατασταθεί στο νέο κτήριο, είχε εξασφαλίσει τα βασικά έξοδα συντήρησής του. Οι µηνιαίες δαπάνες του το 1827, έφθαναν τις 2.000, εκ των οποίων περίπου 1.300 πληρώνονταν από το ποσοστό των τελωνιακών εισπράξεων. 60 Έκθεση της 25 ης Ιουλίου 1832 των εφόρων προς τη ηµογεροντία της Ερµούπολης αναφέρει σχετικά µε τα έσοδα του Νοσοκοµείου τα εξής: «Τα έσοδα του Νοσοκοµείου είναι λεπτά 2½ δι έκαστον φοίνικα 61 των εκτελωνιζοµένων εµπορευµάτων και ήµισυ τοις εκατόν επί της ποσότητος των καθοριζοµένων εις το καθαρτήριον πραγµατειών και το δικαίωµα του ιατρού του Υγειονοµικού από µόνα τα Ευρωπαϊκά πλοία, αναλόγως τόνων, δηλαδή εις τα πλοία εκατόν και επέκεινα τόνων προς φρ. 6, εκατόν µέχρι πεντήκοντα τόνων φρ. 3, πεντήκοντα και κατωτέρω φρ. 1 ½. Επί του σίτου προς έν λεπτόν. Και ήµισυ επί της κριθής και λοιπών γεννηµάτων, δι έ- καστον κοιλόν. Συνάζει και από τας δύο εκκλησίας δίσκον, αλλά η σύναξις του δίσκου της Κοιµήσεως οικειοποιείται και ούτος από τον διαληφθέντα κ. Πλατανίτην οµού µε τους λοιπούς πόρους της εκκλησίας ( ) Οι µηνιαίοι µισθοί του Νοσοκοµείου συµποσούνται εις γρόσια 803 και τα µηνιαία έξοδα εις 3.000 ως έγγιστα». ( ) Στην ίδια έκθεση των εφόρων προς τη ηµογεροντία τονίζεται: «Το νοσοκοµείον ωφέλησε τα µέγιστα την Ελλάδα εν γένει και εξαιρέτως εις τας ανωµάλους εκείνας περιστάσεις του κατά του τυράννου επταετούς πολέµου. Πανταχόθεν οι ασθενείς και πληγωµένοι συρρέοντες εύρισκον άσυλον και θεραπείαν. Εις κανένα, οµογενή και µη, δεν έκλεισε ποτέ τας θύρας. Ο ζήλος των Ερµουπολιτών και η προς συντήρησιν του καταστήµατος ανένδοτος προθυµία των, είναι άξια παντός επαίνου». 62 58 κοιλόν, µέτρο χωρητικότητας 24 οκάδων, ιδίως για δηµητριακά. Λήµµα, Λεξικόν Νέον Ορθογραφικόν και Ερµηνευτικόν Όλης της Ελληνικής Γλώσσης, ηµητράκου., (1959), Εκδόσεις «Περγαµηναί», Αθήναι, σελ. 725. 59 ΓΑΚ, Εκτελεστικό Σώµα, Περίοδος Γ, αριθ. 14682, 23-11-1825. 60 Αµπελάς Τ., ό.π., σελ. 598. 61 Φοίνικας, αργυρό νόµισµα του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους. Κόπηκε στην Αίγινα το 1828 από την κυβέρνηση Καποδίστρια. Λήµµα, Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica, (1994), τ. 60, Εκδοτικός Οργανισµός Πάπυρος, Αθήνα, σελ. 53. 62 ρακάκης Α., ό.π., σελ. 145-146. 24

Γίνεται φανερό ότι οι πόροι του είχαν αυξηθεί σηµαντικά και συντηρούνταν βασικά από αυτούς. Αργότερα, επιβλήθηκε και ειδικός φόρος επί των ναυπηγούµενων πλοίων στους ταρσανάδες της Σύρου. Το 1829 προστίθενται στους πόρους του και η επιχορήγηση της Αγγλικής Κυβέρνησης από είκοσι λίρες το χρόνο, για τη νοσηλεία των πληρωµάτων των Αγγλικών πλοίων που περνούσαν από το λιµάνι της Ερµούπολης. 63 Κατά την εποχή διακυβέρνησης της χώρας από τον Ι. Καποδίστρια, η ιοίκηση του Νοσοκοµείου υπάγεται στην ενιαία διοίκηση των λεγοµένων ηµοσίων Καταστηµάτων και γίνεται επταµελής. 64 Με την υπ αριθ. 631/1830 πράξη, ο κυβερνήτης διόρισε εφόρους των ναών, του Νοσοκοµείου και των σχολείων, τους: Αντώνιο Νίκα, Ιωάννη Καραγιαννάκη, Νικόλαο Φωκά, Ν. Σιδερεικούδη, Νικόλαο Ταρποχτζή, Θ. Πλατανίδη και Αθ. Λαδόπουλο. Η νέα επιτροπή παρέµεινε από τον Απρίλιο του 1830 µέχρι τον Αύγουστο του 1831 όπου παύεται η ισχύς της, όταν ξέσπασαν στην Ερµούπολη ταραχές κατά του Καποδίστρια 65 και του ζήτησαν απαιτητικά τη συγκρότηση νό- µιµης εθνικής συνέλευσης. 66 Ο Καποδίστριας γράφει στον Μ. Σούτσο από το Παρίσι «έχοµεν προς το παρόν τον διά καλάµου εµφύλιον πόλεµον και µη γένοιτο να καταντήση εις πυροβολισµούς». Η ανταρσία της Σύρου είχε στοιχίσει περισσότερο στον Καποδίστρια, γιατί οι Συριανοί αρνήθηκαν να καταβάλουν τους τελωνειακούς δασµούς και στέρησαν το κράτος από σηµαντικά έσοδα. 67 Μετά την εποχή του Καποδίστρια, το ίδρυµα υπάγεται στην ηµογεροντία Ερµούπολης και η συνέλευση του λαού εξέλεξε αυτοτελή Εφορεία αποτελούµενη από οκτώ µέλη: τον Ιωαν. Αποστόλου το Ν. Μαρσέλο, το Ν. Εµµανουήλ, τον Χ Αλεξ. Πάικο, το Ν. Ταρποχτζή, το Ν. Φωκά, το Γ. ανδάκη και τον Α. Τζιτζεκλή. 68 Το 1837, το Νοσοκοµείο έγινε ηµοτικό Ίδρυµα και η Εφορεία του αντικαταστάθηκε από το «Α ΕΛΦΑΤΟΝ», το οποίο εκλεγόταν από το ηµοτικό Συµβούλιο. Η εποπτεία του διαρκούσε όσο και η θητεία του ηµοτικού Συµβουλίου που το είχε ε- κλέξει. Αποτελούνταν από τέσσερα µέλη, υπό την προεδρία του ηµάρχου ή από αυτόν διορισµένο πρόεδρο. Το Νοσοκοµείο λειτούργησε ως ηµοτικό Νοσοκοµείο µε την επωνυµία ηµοτικόν Νοσοκοµείον «ΕΛΠΙΣ». 69 (εικ. 6) Το Αδελφάτο συνέταξε τον πρώτο προϋπολογισµό του ηµοτικού Νοσοκοµείου και τον υπέβαλε στο ήµαρχο και το ηµοτικό συµβούλιο για έγκριση. Τα χρήµατα που βρίσκονταν στο ταµείο του Νοσοκοµείου, παραδόθηκαν από τον υπάλληλο που εκτελούσε χρέη ταµία στο ηµοτικό Εισπράκτορα. Από τότε, λειτούργησε ως ηµοτικό Ίδρυµα. Επίσης, επέλεγε το ανώτερο και κατώτερο προσωπικό, επιστατούσε στην 63 Αδελφάτο Νοσοκοµείου Σύρου, Ιστορική Έκθεσις προς Νοµαρχία Κυκλάδων 18-7- 1900, (Ερµούπολις, 1901), σελ. 24-25. 64 Παπαδόπουλος Στεφ., (1975). Τα πολιτικά γεγονότα. Τα Ψηφίσµατα της Εθνικής Συνελεύσεως, Συγκρότηση Γερουσίας, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, σελ. 527-529 65 Κορδάτος Γ., (1956). Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδας, κεφ. ΞΒ, Το προσφυγικό ζήτηµα, Εκδόσεις 20 ος αιώνας, τ. Χ, (1821-1832), Αθήνα, σελ. 677-679. 66 Κούκου Ε., (1975). Το Ελληνικό Κράτος κατά το 1831, Ανταρσία στην Ύδρα στη Σύρο και αλλού, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΒ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, σελ. 553. 67 Καποδίστριας Ι., (1843). Καποδιστρίου Επιστολαί, Τω κ. ώκινς, Προσέδρω της Αγγλίας, Ναυπλίω 20 Ιουνίου 1831, Τω πριγγίπι κ. Σούτσω εις Παρισίους, Ναυπλίω 25 Ιουνίου 1831, Τοις κυρίοις πληρεξουσίοις, Αγγλίας, Γαλλίας & Ρωσίας 24 Αυγούστου 1831, τ., εκ της τυπογραφίας Γ. Χαρτοφύλακος, 1843 Αθήνησι, σελ. 211-215, 274-275. βλ. ρόσος Π., (1956). Επιστολή Κωνσταντίνου Κανάρη, Εν Ερµουπόλει Σύρας την 13 ην Νοεµβρίου 1831, ΚΥΚΛΑ ΙΚΑ, τ. Α, τευχ. 6, Εκδότης Βαφείας Σ., Σύρος, σελ. 336-337. 68 ρακάκης Α., ό.π. σελ. 131. 69 ρακάκης Α., ό.π., σελ. 150. 25

καλή λειτουργία του και στις παρεχόµενες υπηρεσίες από πλευράς του προσωπικού. Λόγω της συνεχούς αύξησης του πληθυσµού της Ερµούπολης και των κατά συνέπεια αυξηµένων αναγκών για την περίθαλψη ασθενών, το Νοσοκοµείο αύξησε το προσωπικό του και χώρισε σε τµήµατα: Χειρουργικό και Παθολογικό τα κρεβάτια του. Για τις δύο πια ανεξάρτητες κλινικές διορίστηκαν δύο ιατροί ιευθυντές ένας για κάθε κλινική. Βοηθοί τους ήταν ένας αρχινοσοκόµος, ένας νοσοκόµος και µια νοσοκόµα. Για τη διεύθυνση του Ιδρύµατος διορίστηκε Επιστάτης ( ιευθυντής) υπό την εποπτεία του Αδελφάτου. Ορίστηκε ακόµη φαρµακοποιός και λήφθηκαν όλα τα µέτρα, ώστε η λειτουργία του να γίνεται µε τρόπο σύµφωνο µε τις απαιτήσεις της φιλανθρωπίας και της επιστήµης. 70 Ο Louis-André Gosse το 1828 αναφέρει για το προσωπικό του Νοσοκοµείου ότι ο αριθµός των υπαλλήλων που εργαζόταν έφτανε τους 29. Από αυτούς οι 13 ήταν υπηρέτες, δηλαδή νοσοκόµοι. Ο ιατρός Μιχαήλ Ναύτης έµενε στην Ερµούπολη και ήταν υποχρεωµένος να επισκέπτεται τους αρρώστους µια φορά την εβδοµάδα τουλάχιστον. Μαζί µε τον Αθανάσιο Ανδρόνικο, από το Αϊβαλί, ήταν και ο Κωνσταντίνος Ευθυ- µιάδης, από την Θεσσαλία, που ήταν χειρουργοί του Νοσοκοµείου. Ο Κωνσταντίνος Ευθυµιάδης προσέφερε τις υπηρεσίες του αφιλοκερδώς, έκανε τακτικές επισκέψεις τα βράδια στους ασθενείς και βοηθούσε στο φαρµακείο. Φαρµακοποιός ήταν ο Πανταλέων Ναύτης γιος του ιατρού Μιχαήλ Ναύτη. Υποδιευθυντής ήταν ο Γεώργιος Σιψωµίνος από την Χίο, που έµενε στο Νοσοκοµείο µε καθήκοντα φροντιστή τροφί- µων. Ο µισθός του ήταν 80 πιάστρα (γρόσια) το µήνα και δωρεάν τροφή. Ιερέας του Νοσοκοµείου ήταν ο ηµήτριος Παπάς, από την Κρήτη. 71 Ο Μιχαήλ Ναύτης, διετέλεσε ιατρός του νοσοκοµείου, έως του θανάτου του, 23 Σεπτεµβρίου 1841. Αµέσως µετά, στις 5 Οκτωβρίου 1841, διορίζεται από το ήµο Ερ- µούπολης, ο ιατρός Giuseppe Bottaro. ιορίζονται ως νέοι ιατροί ο Βιτάλης στις 26 Μαΐου 1843 και ο Γεώργιος Μακ(κ)άς την 1 η Σεπτεµβρίου 1843, όπως φαίνεται από το βιβλίο εισερχοµένων ασθενών του 1841 και 1843, στο οποίο γίνεται αναφορά για τον θάνατο του Μιχαήλ Ναύτη και τον διορισµό των νέων ιατρών. 72 Περιγραφή του κτηρίου από το Louis-André Gosse - Βελτιώσεις Η εφηµερίδα «ΑΘΗΝΑ» του 1838, κάνει περιγραφή του νέου κτηρίου του Νοσοκο- µείου και αναφέρει ότι το «κατάστηµα» αυτό βρισκόταν έξω από την Ερµούπολη σε κατάλληλη θέση υγιεινή, λίγο ψηλά και από παντού ελεύθερο άλλων οικηµάτων. Πολύ σύντοµα όµως, φθάνουν στη Σύρο οι Ψαριανοί πρόσφυγες µετά την καταστροφή των Ψαρών, η πόλη επεκτείνεται, και γύρω από το νοσοκοµείο αναπτύσσεται ο οικισµός «Ψαριανά». Την περίοδο εκείνη το οίκηµα του Νοσοκοµείου δεν είχε ακό- µη επεκταθεί προς τον ναό της Κοιµήσεως. Ο L. A. Gosse, το 1827, περιγράφει λεπτοµερώς το νέο κτήριο του Νοσοκοµείου: «Το Νοσοκοµείο ήταν κτισµένο σε σχήµα παραλληλογράµµου επάνω σε βραχώδες και ξερό έδαφος, µε µια πλευρά του προς την θάλασσα. Στην µέση της προσόψεως βρίσκεται η κεντρική είσοδος, στην οποία οδηγούν µερικά φαρδιά σκαλοπάτια. εξιά και αριστερά υπάρχουν ορισµένα καθίσµατα για τους επισκέπτες και τους αρρώστους. Μόλις προχωρήσει κανείς στην αυλή, διακρίνει στο κέντρο µιά µικρή δεξαµενή και σε κάθε 70 Αδελφάτο Νοσοκοµείου Σύρου, ό.π., σελ. 25-27. 71 Gosse L. A., ό.π., από Βακαλόπουλο Κ., σελ. 111. 72 ΓΑΚ-Αρχεία νοµού Κυκλάδων, Βιβλίο Εισερχοµένων Ασθενών, τ. Α, 1834-1843, στοιχεία από προσωπική έρευνα. 26