Πνευματική ιδιοκτησία, βιβλιοθήκες και εξαιρέσεις υπέρ της εκπαίδευσης Βασιλική Στρακαντούνα Βιβλιοθηκονόμος, Μ.Sc., Νομική Σχολή Ε.Κ.Π.Α Υποψήφια διδάκτωρ. Τμήματος Αρχειονομίας Βιβλιοθηκονομίας, Μουσειολογίας
Βιβλιοθήκες, Εκπαίδευση και Πνευματική Ιδιοκτησία Οι Bιβλιοθήκες διευκολύνουν την πρόσβαση και τη διάδοση των προϊόντων της γνώσης διασφαλίζουν το δικαίωμα των πολιτών στην πληροφόρηση παρέχουν αξιόπιστους πόρους για την έρευνα και τη διδασκαλία υποστηρίξουν τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες Το δίκαιο της ΠΙ σε όλες τις φάσεις της εξέλιξής του προσβλέπει στην ισορροπία μεταξύ των συμφερόντων του δημιουργού και της ολότητας. αναγνωρίζει το ρόλο της Εκπαίδευσης και των Βιβλιοθηκών στην κοινωνία
Οι εκπαιδευτικοί οργανισμοί όσο και οι οργανισμοί πληροφόρησης, προκειμένου να παρέχουν υπηρεσίες και να ανταποκριθούν νόμιμα στις υποχρεώσεις τους προς Προκλήσεις και προβληματισμοί Όπως στο συμβατικό έτσι και στο ψηφιακό περιβάλλον πληροφόρησης και εκπαίδευσης τα ζητήματα ΠΙ όχι μόνο παραμένουν στο προσκήνιο αλλά εντείνονται καθώς οι τρόποι δημιουργίας αλλάζουν, οι δυνατότητες επεξεργασίας είναι απεριόριστες, η διακίνηση και η ανταλλαγή έργων γίνεται με μεγάλη ταχύτητα χωρίς να υπολογίζονται εδαφικά και χρονικά όρια και οι προκλήσεις είναι περισσότερες.
Εξαιρέσεις/περιορισμοί υπέρ της εκπαίδευσης και της έρευνας Δικαιολογούνται τόσο από θεμελιώδεις ατομικές ελευθερίες και δικαιώματα συνταγματικά κατοχυρωμένα (ελευθερία του λόγου, ελευθερία της έκφρασης, δικαίωμα στην πληροφόρηση) όσο και το δημόσιο συμφέρον Απολαμβάνουν διεθνούς αναγνώρισης
Οι Διεθνείς Συμβάσεις Statute of Anne (1710) «Πράξη για την Προώθηση της Μάθησης» Η Διεθνής Σύμβαση της Βέρνης Η Σύμβαση της Ρώμης Η Συμφωνία TRIPS Οι Συνθήκες του Παγκοσμίου Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας (ΠΟΔΙ) Συνθήκη για την Πνευματική Ιδιοκτησία (WCT) Συνθήκη για τις εκτελέσεις και τα φωνογραφήματα (WPPT),.
Οι κοινοτικές Οδηγίες Η Οδηγία 2001/29/ΕΚ Προβλέπει εξαντλητική και κλειστή λίστα εξαιρέσεων/περιορισμών υποχρεωτικό χαρακτήρα μόνο αφορά οι προσωρινές πράξεις αναπαραγωγής Η Οδηγία 2012/28/ΕΕ έδωσε τη δυνατότητα χρήσης και διαδικτυακής διάθεσης των ορφανών έργων για πολιτιστικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς, χωρίς να παραβιάζονται τα δικαιώματα ΠΙ
Η εθνική νομοθεσία Ν. 2121/1993 με τις τροποποιήσεις του έως σήμερα Άρθρα 18 έως 28Γ εξαντλητικός κατάλογος περιορισμών Το αρ. 28Γ παρέχει τη γενική αρχή που πρέπει να χρησιμοποιείται στην ερμηνεία των Περιορισμών. (τεστ των τριών σταδίων) οι περιορισμοί αυτοί πρέπει να εφαρμόζονται μόνο σε ειδικές περιπτώσεις οι περιπτώσεις αυτές δεν πρέπει να αντίκεινται στην κανονική εκμετάλλευση του έργου δεν θίγουν αδικαιολόγητα τα συμφέροντα του δικαιούχου
Αναπαραγωγή για ιδιωτική χρήση (άρθρο 18 Ν. 2121/1993 ) Στην έννοια της ιδιωτικής χρήσης εμπίπτει η αναπαραγωγή που γίνεται από τον ίδιο το χρήστη για προσωπική του χρήση ή για χρήση από το άμεσο οικογενειακό ή κοινωνικό του περιβάλλον δεν εμπίπτει η αναπαραγωγή που γίνεται από επιχειρήσεις ή δημόσιες υπηρεσίες, ή η αναπαραγωγή που γίνεται για να εξυπηρετήσει εμπορικό σκοπό.
Φωτοτυπική αναπαραγωγή από χρήστες της βιβλιοθήκης. Είναι νόμιμη και εντός των ορίων του άρθρου 18 Ν. 2121/1993 εφόσον: γίνεται για ιδιωτική χρήση Δεν εμποδίζεται η κανονική εκμετάλλευση του έργου Δεν βλάπτονται τα νόμιμα συμφέροντα των δημιουργών Το έργο είναι νομίμως δημοσιευμένο Γίνεται από τον ο ίδιο το χρήστη
Παράθεση αποσπασμάτων (Άρθρο 19 Ν. 2121/1993) Επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή η παράθεση σύντομων αποσπασμάτων από έργο άλλου προκειμένου να υποστηριχτεί η γνώμη εκείνου που παραθέτει ή η κριτική της γνώμης του άλλου.
Σχολικά βιβλία και ανθολογίες (Άρθρο 20 Ν. 2121/1993 ) Επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, αναπαραγωγή σε εκπαιδευτικά βιβλία, που χρησιμοποιούνται ως βιβλία διδασκαλίας είναι νομίμως δημοσιευμένα και αποτελούν μικρό τμήμα της συνολικής δημιουργίας Η ρύθμιση αφορά μόνο την έντυπη αναπαραγωγή (περιλαμβάνει βιβλία, αλλά και εικαστικά έργα ή φωτογραφίες αφού με το τν.3328/2005 επεκτάθηκε σε «πάσης φύσεως εκπαιδευτικό υλικό»
Αναπαραγωγή για διδασκαλία (Άρθρο 21 Ν. 2121/1993 ) Επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η αναπαραγωγή άρθρων νομίμως δημοσιευμένων σε εφημερίδα ή σε περιοδικό, σύντομων αποσπασμάτων έργου ή τμημάτων σύντομου έργων νομίμως δημοσιευμένων, Ανάγκη να εφαρμόζεται και επί πάσης φύσεως εκπαιδευτικού υλικού, και επί κάθε άλλου μέσου ηλεκτρονικής ή ψηφιακής ή άλλης καταγραφής για την κάλυψη εναλλακτικών μορφών διδασκαλίας και υποστήριξης αυτής (π.χ. E-learning, coursepacks, e-reserve)
Αναπαραγωγή από βιβλιοθήκες και αρχεία (άρθρο 22 Ν. 2121/1993 ) Επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η αναπαραγωγή ενός πρόσθετου αντιτύπου από μη κερδοσκοπικές βιβλιοθήκες ή αρχεία, που έχουν αντίτυπο του έργου στη μόνιμη συλλογή τους, προκειμένου να διατηρήσουν το αντίτυπο αυτό ή να το μεταβιβάσουν σε άλλη, μη κερδοσκοπική, βιβλιοθήκη ή αρχείο. Η αναπαραγωγή επιτρέπεται μόνο αν είναι αδύνατη η προμήθεια ενός τέτοιου αντιτύπου από την αγορά σε σύντομο χρόνο και με εύλογους όρους. Για τη διάθεση του έργου μέσω του ηλεκτρονικού αναγνωστηρίου της Βιβλιοθήκης υπάρχει ο περιορισμός που προβλέπεται στην Οδηγία 2001/29 άρθρο 5 παρ. ο οποίος δεν έχει ενσωματωθεί στην ελληνική νομοθεσία
Εξελίξεις σε διεθνές επίπεδο
Μελέτες ΠΟΔΙ Οι εξαιρέσεις περί βιβλιοθηκών και αρχείων ποικίλουν από χώρα σε χώρα Θεσμοθετήθηκαν για τον αναλογικό κόσμο και δεν ισχύουν στο ψηφιακό περιβάλλον Συχνά, οι άδειες που επιβάλλονται από τους δικαιούχους για πρόσβαση σε ηλεκτρονικές πηγές παρακάμπτουν τους περιορισμούς/εξαιρέσεις που υποστηρίζουν την εκπαίδευση. Τα τεχνολογικά μέτρα προστασίας (ΤΡΜ) άρουν περιορισμούς και οι απαγορεύσεις για την εξουδετέρωση τους εμποδίζουν την έρευνα
Συνθήκη του Μαρακές ΠΟΔΙ (2013) «Για τη Διευκόλυνση της Πρόσβασης σε Δημοσιευμένα έργα για άτομα που είναι τυφλά, άτομα με μειωμένη όραση ή πρόβλημα ανάγνωσης εντύπων με άλλο τρόπο.» καθίσταται ευκολότερη η πρόσβαση ατόμων με περιορισμένη όραση και με δυσκολίες στον γραπτό λόγο σε έργα που προστατεύονται με δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. υποχρεωτική εξαίρεση που επιτρέπει σε οργανισμούς με προβλήματα όρασης την αναπαραγωγή, διανομή και διάθεση έργων που έχουν ήδη εκδοθεί, σε μορφή προσιτή στα άτομα με αναπηρίες όρασης. δυνατή τη διασυνοριακή ανταλλαγή αντιγράφων αυτής της μορφής μεταξύ των συμβαλλόμενων κρατών,
17 Πρόταση συνθήκης για περιορισμούς και εξαιρέσεις σε βιβλιοθήκες και αρχεία ΠΟΔΙ / Μόνιμη Επιτροπή για θέματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας και
Πρόταση συνθήκης για περιορισμοί σε βιβλιοθήκες και αρχεία 18 Δεν θίγονται τις υφιστάμενες διεθνείς υποχρεώσεις που
Πρόταση Οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τα δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στην Ψηφιακή Ενιαία Αγορά (2016). Προβλέπει υποχρεωτικές εξαιρέσεις που επιτρέπουν: την εξόρυξη κειμένων και δεδομένων, που πραγματοποιείται από ερευνητικούς οργανισμούς
Η πρόταση Οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τα δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στην Ψηφιακή Ενιαία Αγορά (2016). Περιλαμβάνει ρυθμίσεις για:
Συμπερασματικά Συνέχιση των προσπαθειών για εξισορρόπηση μεταξύ των αντικρουόμενων συμφερόντων και την αποτελεσματικότερη προστασία των δικαιωμάτων και ιδιαίτερα εκείνων που σχετίζονται με την εκπαίδευση και τη μάθηση Αναζήτηση ομοιόμορφες λύσεις που θα αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις του ψηφιακού περιβάλλοντος, της διασυνοριακής ροής πληροφοριών και της ηλεκτρονικής εκπαίδευσης