ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 1 οι ευεργέτες

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 2

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 3 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΥ μαρμάρινη προτομή, του Ιωάννη Κόσσου, 1858 (προαύλιο Σχολής Γ. Σταύρου, Ιωάννινα) Ο Γεώργιος Σταύρου (1787-1871) γεννήθηκε στα Γιάννενα και ήταν γιος του περίφημου οικονομικού συμβούλου του Αλή Πασά, μεγαλέμπορου Σταύρου Ιωάννου -Τσαπαλάμου, ο οποίος διατηρούσε επιχειρήσεις και στη Βιέννη. Έκανε τις εγκύκλιες σπουδές του στη Μπαλαναία Σχολή των Ιωαννίνων, με δάσκαλο τον Αθανάσιο Ψαλίδα. Σε ηλικία 24 ετών πήγε στη Βιέννη, όπου σπούδασε στην Εμπορική Σχολή της και ανέλαβε το εμπορικό γραφείο του πατέρα του. Το 1824 κατεβαίνει στην επαναστατημένη Ελλάδα, φέροντας μεγάλο αριθμό όπλων και πολεμοφοδίων. Το 1841 ιδρύει την Εθνική Τράπεζα της οποίας χρημάτησε ισόβιος διοικητής. Παρέμεινε άγαμος και πέθανε ξαφνικά σε ηλικία 84 ετών. Άφησε την περιουσία του για την ίδρυση Ορφανοτροφείου στα Γιάννενα (στο οικόπεδο της πατρικής του οικίας). Ακόμη κληροδότησε σημαντικά ποσά και μετοχές για τη λειτουργία του, καθώς και την ενίσχυση εκκλησιών και φτωχών οικογενειών στην Αθήνα και τα Γιάννενα. Σήμερα διατηρείται στα Γιάννενα το Κληροδότημα Γεωργίου Σταύρου το οποίο χορηγεί υποτροφίες για σπουδές. Ο Ιωάννης Κόσσος (Τρίπολη 1822-Αθήνα 1873) ήταν ο γλύπτης που είδε πρώτος να στήνονται προτομές και ανδριάντες του στην Αθήνα. Η προτομή του εθνικού ευεργέτη Γ. Σταύρου έγινε εκ του φυσικού, αφού άλλωστε του άρεσε να τον απεικονίζουν. Το έργο έχει όλα τα τυπικά χαρακτηριστικά των προτομών του Κόσσου: ένα πολύ ψηλό κίονα-βάση, λευκές, ψυχρές, λείες επιφάνειες, μάτια χωρίς κόρες που βλέπουν στο πουθενά, μαλλιά με φλογώδεις βοστρύχους, μέρη του προσώπου σε αναλογικές μεταξύ τους σχέσεις, όμοιες με εκείνες των αρχαίων πορτρέτων, και όλα αυτά μέσα στο πνεύμα του νεοκλασικισμού. Ο Κόσσος απαθανάτισε και άλλες ηπειρωτικές φυσιογνωμίες, όπως τον Ευαγγέλη Ζάππα (ανδριάντας 1864, Ζάππειο Αθηνών) και τον Ιωάννη Κωλέττη (προτομή 1846, Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο Αθηνών).

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 4 ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΖΩΣΙΜΑΣ μαρμάρινη προτομή, του Νίκου Γεωργαντή, 1919 (παλαιά Ζωσιμαία Σχολή, Ιωάννινα) Οι μέγιστοι εθνικοί ευεργέτες αδελφοί Ζωσιμάδες (Ιωάννης, Αναστάσιος, Νικόλαος, Θεοδόσιος, Ζώης και Μιχαήλ) γιοί του Χατζηπαναγιώτη Ζωσιμά από το Γραμμένο, και της γιαννιώτισσας Μαργαρίτας Τσουκαλά, γεννήθηκαν στα Γιάννενα, όλοι τους μεταξύ του 1750 και 1762. Πολύ νωρίς αφού μαθήτευσαν, λίγο-πολύ, στην Μπαλαναία Σχολή Ιωαννίνων, ταξίδευσαν στη Νίζνα της Ουκρανίας (Ιωάννης, ο οποίος πέθανε νεότατος, Αναστάσιος και Ζώης) και στο Λιβόρνο της Ιταλίας (Θεοδόσιος, Νικόλαος, και Μιχαήλ). Οι εμπορικές επιχειρήσεις που δημιούργησαν τους απέφεραν τεράστια κέρδη. Στα 1790 ο Νικόλαος μετακομίζει από το Λιβόρνο στη Νίζνα και λίγο αργότερα εγκαθίσταται στη Μόσχα ο Ζώης. Το 1791 πεθαίνει στη Μόσχα ο Θεοδόσιος, όπου πήγε να επισκεφθεί τα αδέλφια του. Το 1809 πεθαίνει -επίσης νέος- στο Λιβόρνο ο Μιχαήλ, στα 1819 στη Νίζνα ο Αναστάσιος και το 1827 στη Μόσχα ο Ζώης, γνωστός ως ο πατήρ της Φιλικής Εταιρείας. Έτσι μόνος επιζών έμεινε ο Νικόλαος. Οι αδελφοί Ζωσιμάδες, με κοινή συμφωνία έμειναν ανύπαντροι, ώστε να μπορέσουν απερίσπαστοι να διαθέσουν την αμύθητη περιουσία τους «εις φωτισμόν και παρηγορίαν της θλιβομένης πατρίδος μας». Η προσφορά όλων των Ζωσιμάδων, τόσο στην Ελλάδα όσο και στις χώρες που τους φιλοξένησαν είναι γιγαντιαία: Ευεργέτησαν το Ορφανοτροφείο της Μόσχας, ιδρύματα στη Νίζνα της Ουκρανίας ενώ για τον αγώνα της ανεξαρτησίας διέθεσαν τεράστια ποσά. Ιδρυσαν στα Γιάννενα την περίφημη Ζωσιμαία Σχολή, ανοικοδόμησαν τις εκκλησίες των Ιωαννίνων, χρηματοδότησαν την έκδοση χιλιάδων ελληνικών βιβλίων, ενώ κατείχαν το 25% των μετοχών της Εθνικής Τράπεζας, τις οποίες δώρησαν στα Γιάννενα.

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 5 ΜΙΧΑΗΛ ΖΩΣΙΜΑΣ μαρμάρινη προτομή, του Νίκου Γεωργαντή, 1919 (νέα Ζωσιμαία Σχολή, Ιωάννινα) Πρόκειται για αντίγραφο παλαιότερου γλυπτού που υπήρχε στα Γιάννενα, και είχε φιλοτεχνηθεί το 1808 στη Κέρκυρα από τον πρωτοπόρο της νεοελληνικής γλυπτικής Δημήτριο Τριβώλη-Πιέρρη (1785-1809) ο οποίος ήταν συγχρόνως και παιδικός φίλος του γενάρχη των επτανησίων αλλά και γενικά των ελλήνων γλυπτών του 19ου αιώνα, Παύλου Προσαλέντη (1784-1837). Παρακολούθησαν μαζί μαθήματα σχεδίου κοντά στον ιταλό ξυλογλύπτη Luiggi Bossi στην Κέρκυρα και στη συνέχεια πήγαν στη Ρώμη όπου γνωρίστηκαν με τον περίφημο γλύπτη Antonio Canova (1757-1822) και έγιναν μαθητές και φίλοι του. Γύρισαν πάλι μαζί στην Κέρκυρα το 1806 και σε συνεργασία φιλοτέχνησαν από κοινού το πρόπλασμα για το Μνημείο του Ευγένιου Βουλγάρεως, το οποίο δυστυχώς δεν διασώθηκε και καταστράφηκε. Άλλα έργα του Τριβώλη δεν σώζονται λόγω του προώρου θανάτου του. Ο αδόκητος χαμός του δεν επέτρεψε στον καλλιτέχνη να ξεδιπλώσει το ταλέντο του, αλλά για τους ιστορικούς της τέχνης μένει η εκτίμηση που έτρεφε για αυτόν ο Κανόβα, ο οποίος μετά τον θάνατο του νεαρού γλύπτη κράτησε σχέδια του «σαν ενθύμια του μαθητού του». Δεν είναι γνωστό ποιός παρήγγειλε την προτομή του Ζωσιμά στον καλλιτέχνη, ούτε πως βρέθηκε στα Γιάννενα. Ο Μιχαήλ Ζωσιμάς, πέθανε το 1809, νεότατος στο Λιβόρνο, δηλαδή ένα χρόνο μετά την φιλοτέχνηση της προτομής από τον Τριβώλη. Δεν υπάρχουν πληροφορίες για το αν πόζαρε ο ίδιος ο Ζωσιμάς κατά τη διάρκεια της παραμονής του καλλιτέχνη στην Ιταλία. Πιθανώς ο Τριβώλης να έκανε τότε μόνον το πρόπλασμα του γλυπτού και να το ολοκλήρωσε σε μάρμαρο μετά την επιστροφή του στην Κέρκυρα.

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 6 ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΟΜΠΟΛΗΣ του Στέφανου Παπαμιχάλη, 2003 (Δεσποτικό) Ο Ιωάννης Δομπόλης (1769-1850) γεννήθηκε στη Νίζνα της Ουκρανίας και πέθανε στην Πετρούπολη. Η καταγωγή του ήταν από το Δεσποτικό των Ιωαννίνων. Τα ελληνικά, και παράλληλα τα ρωσικά και τα γαλλικά, τα έμαθε στη γενέτειρά του. Ασχολήθηκε με το εμπόριο και αύξησε σημαντικά τη μεγάλη περιουσία που ήδη είχε δημιουργήσει ο πατέρας του Τριαντάφυλλος. Το 1809 γνωρίστηκε με τον Ιωάννη Καποδίστρια. Μετά την εκλογή του τελευταίου ως κυβερνήτη της Ελλάδας ήρθε μαζί του στην Αίγινα και ανέλαβε Υπουργός Οικονομικών. Το 1830 λόγω προβλημάτων υγείας επέστρεψε στην Πετρούπολη όπου τιμήθηκε με τίτλο ευγενείας. Με τη διαθήκη του κληροδότησε 815.000 ρούβλια (ποσό τεράστιο για την εποχή) στο Ελληνικό Δημόσιο για την ανέγερση και συντήρηση στην Αθήνα Πανεπιστημίου με την επωνυμία Καποδιστριακό. Σημαντικά ποσά διέθεσε, επίσης, για την χορήγηση υποτροφιών σε ηπειρώτες σπουδαστές, ενώ εξέφρασε την επιθυμία 50 από αυτούς να εισέρχονται στο Πανεπιστήμιο χωρίς εξετάσεις. Ένα μέρος της περιουσίας του Ιωάννη Δομπόλη εξανεμίστηκε αργότερα με τη ρωσική επανάσταση του 1917.

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 7 ΖΩΗΣ ΚΑΠΛΑΝΗΣ του Κυριάκου Ρόκου, 1978 (Ζωσιμαία Παιδαγωγική Ακαδημία, Ιωάννινα) Ο Ζώης Καπλάνης (1736-1806 ) γεννήθηκε στο Γραμμένο Ιωαννίνων. Έμεινε ορφανός σε μικρή ηλικία γι αυτό ήρθε στα Γιάννενα να δουλέψει σε γουναράδες συγγενείς του. Σύντομα ξενιτεύτηκε στο Βουκουρέστι, αλλά γρήγορα εγκαταστάθηκε στη Μόσχα όπου ασχολήθηκε με το εμπόριο και δημιούργησε μεγάλη περιουσία. Σεμνός και λιτός στη ζωή του (ουδέποτε παντρεύτηκε), αφιέρωσε τη ζωή του σε αγαθοεργίες, με απόλυτη διακριτικότητα. Δώρισε τεράστιο ποσό στο Αυτοκρατορικό Ορφανοτροφείο Μόσχας, ενώ τους τόκους από τις καταθέσεις του τους εκχώρησε στο Γ. Νοσοκομείο Ιωαννίνων. Ανέλαβε την ανέγερση της Καπλανείου Σχολής Ιωαννίνων, την οποία και προίκισε με σημαντικά κονδύλια. Διέθεσε μεγάλα ποσά για την Μεγάλη του Γένους Σχολή, την Αθωνιάδα, την Πατμιάδα, το Νοσοκομείο της Νίζνας στην Ουκρανία και για πλήθος αγαθοεργιών στα Γιάννενα και το χωριό του. Ο Καπλάνης πέθανε στη Μόσχα. ΖΩΗΣ ΚΑΠΛΑΝΗΣ του Δημήτρη Αρμακόλα, 1982 (Γραμμένο)

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 8 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΙΖΑΡΗΣ μαρμάρινη προτομή, του Φωκίωνα Ρωκ, 1921 (Μονοδέντρι) Οι αδελφοί Μάνθος Ριζάρης (1760-1824) και Γεώργιος (1769-1741), που γεννήθηκαν στο Μονοδέντρι του Ζαγορίου, έμειναν ορφανοί σε μικρή ηλικία και μετανάστευσαν στη Ρωσία, όπου βρισκόταν ο θείος τους. Με τη σημαντική περιουσία που απέκτησαν βοήθησαν τη Φιλική Εταιρεία, της οποίας μάλιστα ο Μάνθος έγινε μέλος, και έστειλαν στον φίλο τους Αλέξανδρο Υψηλάντη σημαντικά ποσά για τις ανάγκες του αγώνα του. Μετά την απελευθέρωση και τον θάνατο του Μάνθου, ο Γεώργιος Ριζάρης, αφού περισυνέλεξε το σύνολο της τεράστιας περιουσίας τους, έφυγε οριστικά από τη Ρωσία και στα 1837 έφτασε στην Αθήνα, με σκοπό να ενισχύσει με κάθε τρόπο την παιδεία της ελληνικής νεολαίας. Διέθεσε 340.000 ρούβλια - μυθικό ποσό για την εποχή - για να ιδρυθούν στο Μονοδέντρι οικοτροφείο - σχολείο και στην πρωτεύουσα Εκκλησιαστική Σχολή. Το Ριζάρειο Ίδρυμα διαθέτει και σήμερα γιγαντιαία περιουσία, την οποία αξιοποιεί σύμφωνα με τη βούληση των δύο ηπειρωτών ευεργετών. Ο γαλλικής καταγωγής Φωκίων Ρωκ (Αργοστόλι 1891-Αθήνα 1945) -η γιαγιά του ήταν η Σοφία Ρωκ η οποία έκανε παρέα με το Λόρδο Μπάυρον το έτος 1810 στην Αθήνα -στηρίχτηκε για τη φιλοτέχνηση της προτομής στην ελαιογραφία του μεγάλου Νικηφόρου Λύτρα, η οποία βρίσκεται στο Ριζάρειο Ίδρυμα των Αθηνών. Ο καλλιτέχνης συνδυάζει τη ρεαλιστική περιγραφή με την έμφαση στη λιτότητα της μορφής και την επιβολή των όγκων. Δίνει το κεφάλι με καθαρά περιγραφικό τρόπο, στραμμένο ελαφρά προς τα δεξιά, ώστε να αποφεύγεται η ακινησία και η αυστηρή μετωπικότητα. Το πορτρέτο είναι σμιλευμένο σε καθαρό άσπρο παριανό μάρμαρο και η τεχνική της λάξευσης εξαιρετική. Περίτεχνη είναι και η κολώνα-βάση. Στήθηκε το 1921 με την ευκαιρία των 100 χρόνων από την Επανάσταση του 1821. Δίπλα προς τιμή του αδερφού του Γεωργίου, του Μάνθου Ριζάρη στήθηκε τύμβος-πάλι έργο του Ρωκπου παρουσιάζεται στο κεφάλ. Μνημεία, γιατί δεν διασώθηκαν τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του για να τοποθετηθεί προτομή. Ο Φωκίων Ρωκ έγινε γνωστός στο πανελλήνιο χάρη στο κυριότερο έργο του, το Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη στην Αθήνα, στην Πλατεία Συντάγματος, εμπρός από τη σημερινή Βουλή.

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 9 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ μαρμάρινη προτομή, του Μιχάλη Τόμπρου, 1955 (Μέτσοβο) Ο εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ (1815-1869) γεννήθηκε στο Μέτσοβο, αλλά σε ηλικία 22 ετών ξενιτεύτηκε στην Αίγυπτο, όπου βρίσκονταν ήδη αρκετοί συγγενείς του. Πλούτισε γρήγορα ενώ συγχρόνως ηγήθηκε της Ελληνικής Κοινότητας της Αλεξάνδρειας. Ο κατάλογος των ευεργεσιών του είναι εντυπωσιακός: Στην Αλεξάνδρεια δημιούργησε το Αβερώφειο Γυμνάσιο, το Παρθεναγωγείο και διέθεσε αρκετά ποσά για εκπαιδευτικα και φιλανθρωπικά ιδρύματα. Στη γενετειρά του κατέλειπε άφθονα χρήματα για κοινωφελείς σκοπούς. Στην Αθήνα χρηματοδότησε (μαζί με τους Μιχ. Τοσίτσα και Ν. Στουρνάρα) την ανέγερση του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, της Σχολής Ευελπίδων, των ομώνυμων φυλακών, το Ωδείο, τους ανδριάντες του Ρήγα Φεραίου και του Γρηγορίου του Ε, το καλλιμάρμαρο Παναθηναικό Στάδιο και άλλα. Ακόμη την Αβερώφειο Μέση Γεωργική Σχολή Λάρισας και το ιστορικό θωρηκτό Γεώργιος Αβέρωφ.

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 10 ΒΑΡΩΝΟΣ ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ μαρμάρινο άγαλμα, του Γιάννη Παππά, 1956 (Μέτσοβο) ΜΙΧΑΗΛ ΤΟΣΙΤΣΑΣ μαρμάρινη προτομή του Μιχάλη Τόμπρου, 1954 (Μέτσοβο) Ο Μιχαήλ Τοσίτσας (1787-1856) είναι από τους μεγαλύτερους εθνικούς ευεργέτες. Γεννήθηκε στο Μέτσοβο, εργάστηκε στη Θεσσαλονίκη, με πολλές στερήσεις, και κατέληξε στην Αλεξάνδρεια όπου δημιούργησε τεράστια περιουσία, ως έμπορος και τραπεζίτης. Από τα σημαντικότερα έργα ευποιίας του είναι στην Αλεξάνδρεια το Ελληνικό Νοσοκομείο τα τρία Τοσίτσεια Σχολεία και η εκκλησία του Ευαγγελισμού. Στο Μέτσοβο ίδρυσε επίσης σχολείο, ενώ ενίσχυσε χρηματικά το Ελληνικό Σχολείο στη Θεσσαλονίκη. Στην Αθήνα κληροδοτεί μεγάλα ποσά για το Πανεπιστήμιο, το Αρσάκειο, το Πολιτικό Γεν. Νοσοκομείο, το Αμαλίειο Οικοτροφείο, το Οφθαλμιατρείο και, κυρίως, για την κατασκευή του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου. Ο Μιχάλης Τόμπρος (Αθήνα 1889-Αθήνα 1974) δεν απέκτησε τη δόξα και τη φήμη από τις προτομές του, οι οποίες πάντως χαρακτηρίζονται από τη λιτότητα των μορφών και την τάση για σχηματοποίηση, όπως και η παρατιθέμενη του Μιχαήλ Τοσίτσα. Πέρασε στην κορυφή των νεοελλήνων γλυπτών ήδη από τη δεκαετία του 20, όταν υλοποίησε πρωτοποριακές, καθώς εμφανίζονταν για πρώτη φορά στην Ελλάδα, κυβιστικές και σουρεαλιστικές συνθέσεις, προκαλώντας τον ενθουσιασμό στους τεχνοκριτικούς. Είναι ευτύχημα το ότι υπάρχουν δύο προτομές του στο Μέτσοβο καθώς και ένας περίτεχνος ανδριάντας του στην Κόνιτσα -η βασίλισσα Φρειδερίκη -που βρίσκεται όμως φυλακισμένος σε μια σκοτεινή αποθήκη. Ο ανδριάντας είναι από τα ωραιότερα και αντιπροσωπευτικότερα έργα του Ακαδημαϊκού και Καθηγητή της ΑΣΚΤ Γιάννη Παππά (Κωνσταντινούπολη 1913 - Αθήνα 2005) που σφράγισε με τη γλυπτική παρουσία του την εποχή του. Το παρατιθέμενο συγκεντρώνει όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των αγαλμάτων του καλλιτέχνη. Κατάλευκο μάρμαρο, λιτές φόρμες, μεταφορά του ουσιαστικού περιεχομένου του προσώπου, αυστηρότητα των επιφανειών και πλαστική πληρότητα. Τοποθετεί τον ευεργέτη σε μελετημένη καθιστή θέση, τον ντύνει με αριστοκρατική μπέρτα χωρίς μανίκια και αποδίδει το βλέμμα του με μισόκλειστα μάτια, σαν να ονειρεύεται. Ο καλλιτέχνης επιλέγει να προσδώσει στα υπαίθρια γλυπτά του ένα στατικό χαρακτήρα που να απαλλάσσει από τις έντονες κινήσεις, όπως θεωρεί ότι τους αρμόζει. Σε όλη τη δημιουργική σταδιοδρομία του Παππά, αφετηρία είναι η ανθρώπινη μορφή που αποτελεί γι αυτόν «ανεξάντλητη πηγή συγκινήσεων και γνώσης». Το έργο του φανερώνει τη συνειδητή προσπάθεια να παραμείνει παραστατικός, ενώ παράλληλα καταμαρτυρεί και τις ολοφάνερες επιδράσεις των σύγχρονων ευρωπαϊκών κινημάτων και των αρχαίων ελληνικών και αιγυπτιακών προτύπων που μελέτησε. Ο βαρώνος Μιχαήλ Αν. Τοσίτσας (1885-1950) ήταν γόνος της γνωστής μετσοβίτικης οικογένειας. Ο θείος του Θεόδωρος Τοσίτσας (1795-1870) ήταν μυημένος στη Φιλική Εταιρεία. Ο Μιχαήλ, που δεν γνώριζε την ελληνική γλώσσα, έζησε στην Ελβετία και ουδέποτε επισκέφθηκε την ιδιαίτερη πατρίδα του. Κληρονόμησε μεγάλη περιουσία από τον πατέρα του, την οποία αύξησε επενδύοντας σε ακίνητα στην Ελβετία και σε χρεώγραφα στην Αμερική. Επί δέκα περίπου χρόνια είχε επικοινωνία με τον πολιτικό και μακρινό συγγενή του Ευάγγελο Αβέρωφ, ο οποίος τον έπεισε το 1947, να διαθέσει την αμύθητη περιουσία του για την σύσταση του Ιδρύματος Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα, το οποίο σύμφωνα με τη βούληση του δωρητή αναπτύσσει από τότε δραστηριότητα στο Μέτσοβο. Έτσι στα ερείπια του σπιτιού του Τοσίτσα ιδρύθηκε Μουσείο Λαϊκής Τέχνης, δημιουργήθηκε Βιβλιοθήκη, Νοσοκομείο (το σημερινό Συνεδριακό Κέντρο Διάσελο), Ξυλουργικό Εργοστάσιο, Γαλακτοκομική και Τυροκομική Σχολή, Οινοποιείο, ανακατασκευάστηκαν τα σχολεία του Μετσόβου κ.α. Ακόμη με έσοδα του Ιδρύματος κατασκευάστηκε στην Κηφισιά των Αθηνών Φοιτητική Εστία Ηπειρωτών για τους σπουδαστές από τους Νομούς Ιωαννίνων και Θεσπρωτίας. Ήταν ιδιαίτερα φιλότεχνος και κατέλιπε σημαντική καλλιτεχνική συλλογή. Ζήτησε -επειδή ήταν άτεκνος- από τον Ευάγγελο Αβέρωφ να προσθέσει στο όνομά του και το Τοσίτσας και να αναλάβει ισόβιος εκτελεστής της διαθήκης του. Ο ηπειρώτης ευπατρίδης δέχθηκε, ως Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας πλέον αλλά με τον όρο «ότι δεν θα κληρονομήσει οτιδήποτε από την περιουσία καθώς ούτε καν τη νόμιμη μοίρα».

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 12 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ του Kώστα Καζάκου, 2008 (Νοσοκομείο Γ. Χατζηκώστα, Ιωάννινα) Ο εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Χατζηκώστας (1753-1845) γεννήθηκε στα Γιάννενα. Σε ηλικία 15 χρόνων στάλθηκε από τον πατέρα του στην Κωνσταντινούπολη, όπου έμαθε τα μυστικά του εμπορίου. Το 1815 βρέθηκε στη Μόσχα όπου ανέλαβε τις επιχειρήσεις του αποθανόντος αδελφού του. Παντρεύτηκε την Αικατερίνη Μελαχρινού με την οποία απέκτησε 4 αγόρια και 4 κορίτσια. Στη Ρωσία ανέπτυξε επαφές με τους Ζωσιμάδες και τους Ριζάρηδες, πρωτοστατώντας στη διενέργεια εράνων για τις ανάγκες του αγώνα του 1821. Η προσφορά του σε αγαθοεργίες είναι τεράστια. Αποπεράτωσε στα Γιάννενα τους ναούς της Μητροπόλεως και του Αγίου Νικολάου, ενώ διέθεσε τα κονδύλια για την ανέγερση Νοσοκομείου, που φέρει και σήμερα το όνομά του. Ακόμη ίδρυσε το ομώνυμο Νοσοκομείο του Μεσολογγίου, το Ορφανοτροφείο Αθηνών, το Σχολείο των Δερβιζιάνων, προίκισε το Ορφανοτροφείο Μόσχας κ.α. Ο ευεργέτης χτένιζε τα μαλλιά του σε κότσο, όπως εύστοχα τον αποδίδει ο Κ. Καζάκος στην προτομή του. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ του Θόδωρου Παπαγιάννη, 1978 ( Ζωσιμαία Παιδαγωγική Ακαδημία, Ιωάννινα)

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 13 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΒΡΑΓΚΑΛΗΣ ορειχάλκινη προτομή του Δημητρίου Φιλιππότη, 1902 (Βήσσανη) Την περίτεχνη προτομή υπογράφει ο Δημήτριος Φιλιππότης (Πύργος Τήνου 1839- Αθήνα 1919), ο πρωτοπόρος γλύπτης από την Τήνο -και αυτόςπου άνοιξε καινούργιους δρόμους στη νεοελληνική γλυπτική. Προσεγμένο στις λεπτομέρειες το έργο ξεφεύγει από την ψυχρή στατικότητα και αποτυπώνει, με το βλέμμα του, την ηρεμία και τη σιγουριά του εικονιζόμενου. Ο Φιλιππότης απέδιδε με εξαιρετική πιστότητα τα χαρακτηριστικά στις προτομές του παρότι συνήθως δούλευε από φωτογραφίες. Η ικανότητά του αυτή είναι περισσότερο εμφανής στις μορφές των ωρίμων ατόμων όπως ο εικονιζόμενος. Το ότι βρέθηκε ένα τόσο σημαντικό γλυπτό στο ακριτικό χωριό της Ηπείρου είναι αξιοσημείωτο. Ο Δ. Φιλιππότης έφερε επανάσταση στην επικρατούσα την εποχή εκείνη θεματολογία της ελληνικής γλυπτικής, με την απόφασή του να ασχοληθεί κυρίως με θέματα της καθημερινής ζωής, κάτι ασυνήθιστο μέχρι τότε. Από τα έργα του διάσημα είναι τα Θεριστής και Ξυλοθραύστης που βρίσκονται στον κήπο του Ζαππείου στην Αθήνα. Η μεγάλη οικογένεια των Φιλιππότηδων ανέδειξε πολλούς και εξαιρετικούς γλύπτες, όπως τους Αυγουστή Φιλιππότη (Πύργος Τήνου 1916), Στρατή Φιλιππότη (Πύργος Τήνου 1937), Ευαγγελία Φιλιππότη (Πύργος Τήνου 1948) κ.ά. Ο εικονιζόμενος στην προτομή Νικόλαος Βράγκαλης (1848-1902) είναι ευεργέτης της Βήσσανης. Ξεκίνησε ως αρτοποιός στην Κωνσταντινούπολη και κατέληξε στην Αθήνα, όπου ίδρυσε μεγάλη βιομηχανία αρτοποιίας και αλευροποιίας. Κατέλιπε τη σημαντική περιουσία του στο χωριό του.

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 14 ΣΟΛΩΝ ΖΩΓΡΑΦΟΣ του Αποστόλη Φανακίδη, 1986 (Πάρκο Κουραμπά, Ιωάννινα) Ο Σόλων Ζωγράφος ήταν γιος του εθνικού ευεργέτη Χρηστάκη Ζωγράφου και αδερφός του Γεωργίου Ζωγράφου, Προέδρου της Προσωρινής Κυβερνήσεως της Αυτονόμου Ηπείρου το 1914. Η Ελένη Ζωγράφου (1874-1937) ήταν κόρη του μεγάλου αρχιτέκτονα του 19ου αιώνα Λύσανδρου Καυταντζόγλου. Παντρεύτηκε τον Σόλωνα νεότατη. Έζησε για μερικά χρόνια στη Θεσσαλία, στα απέραντα κτήματα του συζύγου τη. Στη συνέχεια ζούσε μεταξύ Αθηνών και Γαλλίας. Πέθανε στην Αυστρία, αφού προηγουμένως κληροδότησε την τεράστια οικογενειακή της περιουσία (ακίνητα, καταθέσεις, κοσμήματα) στο Δημοτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης και στο Δημοτικό Νοσοκομείο των Ιωαννίνων. Με το προϊόν του κληροδοτήματος έγινε ο Ζωγράφιος Οίκος Ευγηρίας του Δήμου Ιωαννιτών. ΕΛΕΝΗ ΖΩΓΡΑΦΟΥ του Αποστόλη Φανακίδη, 1986 ( πάρκο Κουραμπά, Ιωάννινα)

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 15 ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ ΖΩΓΡΑΦΟΣ του Henri-Michel-Antoine Chapu, 1886 (Πάρκο Ωρολογίου, Ιωάννινα) Η προτομή φιλοτεχνήθηκε εκ του φυσικού δεδομένου ότι εκείνη την εποχή τόσο ο γλύπτης, αλλά και ο ευεργέτης ζούσαν στο Παρίσι. Ο Zωγράφος παριστάνεται αγέρωχος, έχοντας αποφασιστική όψη, δυνατό βλέμμα και αριστοκρατικό ντύσιμο. Ο γνωστός γάλλος γλύπτης Ανρί- Μισέλ-Αντουάν Σαπού (1833-1891) είναι από τις διασημότητες της εποχής του. Έκανε το πρόπλασμα του μνημείου του Λόρδου Μπάυρον, που βρίσκεται στον Ζάππειο Κήπο, δεν πρόλαβε όμως να το φιλοτεχνήσει σε μάρμαρο κάτι που ανέλαβε ο συνεργάτης του Alexander Falguire. Ο εθνικός ευεργέτης Χρηστάκης Β. Ζωγράφος (1820-1896) γεννήθηκε στο Κεστοράτι της Βορείου Ηπείρου. Φοίτησε στη Ζωσιμαία Σχολή των Ιωαννίνων και στην συνέχεια εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη, όπου ήδη βρισκόταν ο πατέρας του. Στην Πόλη διέπρεψε στις τραπεζικές εργασίες και έγινε πάμπλουτος. Η Οθωμανική Κυβέρνηση, μάλιστα, τον είχε οικονομικό σύμβουλο. Ο Ζωγράφος έκτισε στην Κωνσταντινούπολη το Μέγαρο του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου, την Βιβλιοθήκη και το Ζωγράφειο Παρθεναγωγείο, ενώ ενίσχυσε με σημαντικά ποσά τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης και τον Ηπειρωτικό Σύλλογο. Στην ιδιαίτερη πατρίδα του, το Κεστοράτι Αργυροκάστρου, ίδρυσε τα Ζωγράφεια Διδασκαλεία και Οικοτροφεία, κατασκεύασε Yδραγωγείο και Σταθμό Χωροφυλακής κ.α. Το 1894 ενίσχυσε και τον Πανελλήνιο Γυμναστικό Σύλλογο ενόψει των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων του 1896, όπως -πιο πριν- και τον γαμπρό του Κωνσταντίνο Καραπάνο για τις ανασκαφές της Δωδώνης. Οι ευεργεσίες του είναι τεράστιες. Τα τελευταία 20 χρόνια της ζωής του έμενε μονίμως στο Παρίσι.

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 16 ΑΛΕΞΙΟΣ ΤΡΑΝΤΑΣ του Κυριάκου Ρόκου, 1971 (Βούρμπιανη) Ο Αλέξιος Τράντας (1867-1961) γεννήθηκε στη Βούρμπιανη της Κόνιτσας. Φοίτησε στη Ζωσιμαία Σχολή και στην Ιατρική Σχολή Αθηνών και μετεκπαιδεύτηκε στο Παρίσι. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη και το 1922 ήρθε στην Αθήνα, όπου άνοιξε ιατρείο. Ο Α. Τράντας θεωρείται από τους κορυφαίους οφθαλμιάτρους της εποχής του. Αγωνίστηκε για την αυτονομία της Βορείου Ηπείρου και προσέφερε δωρεάν τις ιατρικές υπηρεσίες του σε όλους τους Ηπειρώτες. Στη Βούρμπιανη έλεγαν: «κάθε φτωχός της Βούρμπιανης έχει το αρνί του από τον Τράντα, κάθε Χριστούγεννα και Πάσχα». Έγραψε επίσης και πολλές επιστημονικές και λαογραφικές εργασίες. Κληροδότησε 1.000 χρυσές λίρες, με τις οποίες δημιουργήθηκε το γνωστό ομώνυμο κληροδότημα, για κοινοφελή έργα στη Βούρμπιανη. Πέθανε σε ηλικία 94 ετών στην Αθήνα. ΧΑΡΙΣΗΣ ΖΗΚΟΣ του Κυριάκου Ρόκου, 1971 (Βούρμπιανη) Ο βουρμπιανίτης Χαρίσης Ζήκος (1823-1883) ήταν τσοπάνος - κτηματίας και έζησε κατά διαστήματα στην Αθήνα, όπου και πέθανε. Με τη διαθήκη του κληροδότησε στο χωριό σημαντικό ποσό χρημάτων (σε ετήσια βάση) για τη συντήρηση του σχολείου και την πληρωμή του διδασκάλου, για να επισκευάζονται οι εκκλησίες και για να προικίζονται τα άπορα κορίτσια. Ακόμη άφησε στη Βούρμπιανη τα δύο ακίνητά του στην Αθήνα (στις οδούς Ευριπίδου και Σοφοκλέους) ώστε από τα εισοδήματά τους να ιδρυθεί παρθεναγωγείο, να μισθοδοτείται η δασκάλα, να κατασκευαστούν και να συντηρούνται δρόμοι, και γεφύρια κ.ά. Χάρη στο κληροδότημα του Χ. Ζήκου η Βούρμπιανη κατά τα τέλη του 19ου αιώνα «είχε το καλλίτερον Σχολείον εν Ηπείρω, περιλαμβάνον Ελληνικόν, Δημοτικόν και Παρθεναγωγείον».

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 17 ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΤΣΑΡΗΣ του Κώστα Καζάκου, 1980 (Ζωσιμαία Παιδαγωγική Ακαδημία, Ιωάννινα) Ο Κώστας Ν. Κατσάρης (1880-1967) γεννήθηκε στο Καλέντζι Ιωαννίνων από γονείς φτωχούς αγρότες. Νεαρός εγκαθίσταται στην Αθήνας και διαπρέπει στις εμπορικές και ασφαλιστικές επιχειρήσεις. Έκανε πολύ μεγάλη δωρεά προς την Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών και άλλες μικρότερες προς πνευματικά ιδρύματα των Αθηνών. Με ιδιόχειρη διαθήκη του παρήγγειλε να συσταθεί Ίδρυμα με το όνομά του, όπως και έγινε. Κατέλειπε για τον σκοπό αυτόν, τρία οικόπεδα στην Αθήνα, το 85% της επιχείρησής του, 6.500 χρυσές λίρες, μετρητά σε ξένα νομίσματα κ.α. Επίσης προικοδότησε το χωριό του με μόνιμους πόρους για τη βοήθεια ορφανών και τέκνων θυμάτων πολέμου. Ο Κ. Κατσάρης είχε ενεργό συμμετοχή στις οργανώσεις της ηπειρωτικής ομογένειας των Αθηνών. ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΑΤΣΑΡΗΣ του Κώστα Καζάκου, 1987 (Πάρκο Χρήστου Κατσάρη, Ιωάννινα) Ο αδελφός του Κώστα, Χρήστος Ν. Κατσάρης (1902-1982) κληροδότησε την περιουσία του στο Δήμο Ιωαννιτών. Συγκεκριμένα παραχώρησε οικόπεδο στην Αθήνα (λεωφόρος Κηφισίας) και κατάστημα στην οδό Κυδαθηναίων στην Πλάκα, και 50 εκ. δραχμές για την κατασκευή έργων. Ακόμη δώρισε στο Δήμο ακίνητο στην Πλατεία Κάνιγγος στην Αθήνα, με εντολή να εκποιηθεί για να γίνουν επίσης έργα στα Γιάννενα. Επί πλέον ο Χ. Κατσάρης ευεργέτησε ποικιλότροπα και το χωριό του, χτίζοντας Ταπητουργείο και Κοινοτικό Κατάστημα, ενώ διέθεσε οικόπεδο για το Κοινοτικό Γυμναστήριο, διαμόρφωσε την κεντρική πλατεία κ.α. Δεν ήταν επιχειρηματίας αλλά μόνον υπάλληλος αεροπορικής εταιρείας. Ένας άλλος αδελφός τους (επίσης ευεργέτης) έζησε στο Βόλο.

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 18 ΜΙΧΑΗΛ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ της Ευδοκίας Παπαγεωργίου, 2004 (Αναγνωστοπούλειος Σχολή, Κόνιτσα) Ο Μιχαήλ Αναγνωστόπουλος (1837-1906), γνωστός ανά τον κόσμο ως Μιχαήλ Ανάγνος, γεννήθηκε στο Πάπιγκο. Μετά τη φοίτησή του στη Ζωσιμαία Σχολή σπούδασε νομικά και φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Γνωρίζεται με τον αμερικανό φιλέλληνα Σάμουελ Χάου ο οποίος και τον καλεί στη Βοστώνη για να διδάξει ελληνικά και λατινικά στη Σχολή Τυφλών που είχε ιδρύσει. Σύντομα ο Ανάγνος αναδείχτηκε σε διεθνούς φήμης τυφλολόγο. Το 1900 επισκέφθηκε τα Γιάννενα και προσέφερε σημαντικά ποσά στη Ζωσιμαία Σχολή, στην Ιερατική Σχολή Νήσου και στο Τουρκικό Παρθεναγωγείο. Την χρηματική του περιουσία κατέθεσε σε Τράπεζα και διέταξε από τους τόκους της το ένα έκτο να δίδεται στο Παρθεναγωγείο Παπίγκου, το δε υπόλοιπο για να γίνει σχολείο «παρόμοιον με τα άριστα εν Γερμανία και να φοιτώσιν εν αυτώ παίδες άνευ διακρίσεως, φυλής, θρησκείας, χρώματος και κοινωνικής θέσεως». Ετσι λοιπόν δημιουργήθηκε η Αναγνωστοπούλειος Γεωργική Σχολή Κόνιτσας.

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 19 ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΠΙΧΤΟΣ του Θόδωρου Παπαγιάννη, 1995 (Μέτσοβο) Ο μετσοβίτης οικολόγος, λόγιος και ευεργέτης Νικόλαος Πίχτος (1860-1939) σπούδασε νομικά σε Αθήνα, Γαλλία και Γερμανία. Περιηγήθηκε ολόκληρη την περιοχή του Μετσόβου και εξέδωσε ένα ενδιαφέρον έργο με τίτλο Αισθητική της Πίνδου. Κατέλιπε στη γενέτειρα του τη μεγάλη του περιουσία που βρισκόταν στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 20 ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΓΙΩΤΗΣ μαρμάρινη προτομή, του Κώστα Μπερούκα, 1995 (Μάρμαρα) Ο Φίλιππος Γιώτης ήταν αγρότης από τα Μάρμαρα. Το 1934 στη διαθήκη του αναφέρει : «Άσπασαν την λοιπήν ως άνω περιουσίαν μου κλειροδοτώ εις το Κοινοτικόν Σχολείον Μαρμάρων, ίνα δια του ετησίου αυτού εισοδήματος πλουτίζεται το Κοινοτικόν Σχολείον δια των απαιτουμένων και αναγκαιούντων αυτώ ειδών, ήτοι βιβλιοθηκών, πινάκων και λοιπών, ως επίσης και να αγοράζωνται βιβλία δια τα πτωχά παιδιά και ενισχύονται ταύτα οικονομικώς, εφόσον εξαιρεί το εισόδημα τούτο της περιουσίας μου. Την περιουσίαν μου τούτην η εκάστοτε μένουσι εις την κυριότητα του Σχολείου». ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΘΩΜΟΣ μαρμάρινη προτομή, του Κώστα Μπερούκα, 1995 (Μάρμαρα) Ο Χαράλαμπος Θώμος ήταν έμπορος. Το 1964 στη διαθήκη του αναφέρει: «Η ενταύθα κατά την οδόν Δωδώνης αρ. 9 οικία μου μετά θάνατον της συζύγου μου θα περιέλθει εις το Σχολείον Μαρμάρων υπό τον όρον ότι δεν θα πωληθεί ποτέ, αλλά εκ των εσόδων της θα προμηθεύονται βιβλία οι μαθηταί του Σχολείου και κατ έτος δραχμάς πεντακοσίας θα λαμβάνει ο ιερέας της Κοινότητας όπως μνημονεύει τα ονόματα του διαθέτη και της συζύγου. Η διαχείρισις των εσόδων θα γίνεται από επιτροπήν, εκ του Διευθυντού του Σχολείου, του Προέδρου της Κοινότητος και του Εφημερίου».

ευεργετες:layout 1 10/2/2009 10:35 μ Page 21 ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΜΠΕΡΗΣ του Κώστα Καζάκου, 1998 (Καμπέρειο Πνευματικό Ίδρυμα, Ιωάννινα) Ο Γιάννης Καμπέρης (1924-1996) γεννήθηκε στη Ζωοδόχο Ιωαννίνων από πτωχούς γονείς. Χωρίς την οικονομική δυνατότητα να σπουδάσει, μπήκε από μικρός στη βιοπάλη. Τέρας εργατικότητας και ευφυΐας, δημιούργησε μόνος του πλήθος από επιχειρήσεις (εμπορικές, βιομηχανικές, κατασκευαστικές κ.ά.). Μετά από το σεισμό του έτους 1967, οι ειδικοί έκριναν ότι ο Ναός του Αρχιμανδρειού επλήγη ανεπανόρθωτα και πρέπει να κατεδαφιστεί, αυτός όμως δεν το δέχτηκε. Πήρε την πρωτοβουλία και με δική του δαπάνη (και την τεχνική υποστήριξη του πολιτικού μηχανικού Δημητρίου Μήτση) τον αποκατέστησε. Το μεγάλο του έργο είναι το Καμπέρειο Πνευματικό Ίδρυμα. Στο κέντρο των Ιωαννίνων έχτισε, πάλι με δικά του χρήματα, ένα λαμπρό πολυόροφο κτίριο πολλαπλών δραστηριοτήτων και με θεατρική αίθουσα στην οποία φιλοξενείται το Δημοτικό Θέατρο Ιωαννίνων. Επιπλέον το προίκισε και με άλλα ακίνητά του, ώστε να εξασφαλιστούν, από τα ενοίκιά τους, τα έξοδα λειτουργίας του. Ακόμη ο Γιάννης Καμπέρης πρωτοστάτησε -και οικονομικά- στην επέκταση του Νοσοκομείου Γεωργίου Χατζηκώστα, στην ίδρυση της Ιατρικής Σχολής, στην κατασκευή του πρώτου κτιρίου της Πανεπιστημιούπολης Ιωαννίνων κ.ά. Διατέλεσε και Δήμαρχος Ιωαννίνων.