Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία. Εμπορική εκμετάλλευση αρωματικών φυτών στην Ελλάδα για τα έτη Σύνδεση με τοπωνύμια

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και Αειφορική Εκμετάλλευση Αυτοφυών Φυτών (ΒΑΦ)» Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία Εμπορική εκμετάλλευση αρωματικών φυτών στην Ελλάδα για τα έτη 2000-2012. Σύνδεση με τοπωνύμια Κυριακή-Τζαμίλα Κουτούμπ Επιβλέποντες: Στέλλα Κοκκίνη, Μηνάς Αρσενάκης Θεσσαλονίκη 2016

ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI SCHOOL OF BIOLOGY Postgraduate Studies Program «Conservation of Biodiversity and Sustainable Exploitation of Native Plants (BNP)» Postgraduate Diploma Thesis Commercial exploitation of aromatic plants in Greece from 2000 to 2012. The link to place names Kyriaki-Tzamila Koutoub Supervisors: Stella Kokkini, Minas Arsenakis Thessaloniki 2016

Εμπορική εκμετάλλευση αρωματικών φυτών στην Ελλάδα για τα έτη 2000-2012. Σύνδεση με τοπωνύμια Κυριακή-Τζαμίλα Κουτούμπ Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία Υποβλήθηκε στο Τμήμα Βιολογίας Τομέας Βοτανικής Ημερομηνία προφορικής εξέτασης: 18 Μαρτίου 2016 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Στέλλα Κοκκίνη 1,2, Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Μηνάς Αρσενάκης 1,2, Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Σπύρος Γκέλης 2, Λέκτορας Τμήματος Βιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 1 Επιβλέποντες 2 Μέλη τριμελούς εξεταστικής Επιτροπής «Η έγκριση της παρούσας Διπλωματικής Εργασίας από το Τμήμα Βιολογίας της Σχολής Θετικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλώνει αποδοχή των απόψεων του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρο 202, παρ. 2)

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και Αειφορική Εκμετάλλευση Αυτοφυών Φυτών (ΒΑΦ)». Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου: Στους επιβλέποντες και εξεταστές της εργασίας, κυρία Στέλλα Κοκκίνη, καθηγήτρια του τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ., κύριο Μηνά Αρσενάκη, καθηγητή του τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ. και κύριο Σπύρο Γκέλη, λέκτορα του τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ. Σε όλους τους διδάσκοντες του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Σπουδών «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και Αειφορική Εκμετάλλευση Αυτοφυών Φυτών (ΒΑΦ)». Στο ίδρυμα Μποδοσάκη για την υποτροφία που μου χορήγησε. Στο Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΥπΑΑΤ) για τη χορήγηση στοιχείων.

Περιεχόμενα ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 1 ABSTRACT... 2 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 1.1 Αρωματικά Φαρμακευτικά φυτά... 3 1.3 Πλεονεκτήματα - μειονεκτήματα της καλλιέργειας φυτών... 5 1.4 Το νομοθετικό πλαίσιο της εμπορικής εκμετάλλευσης αρωματικών φυτών... 6 1.5 Σκοπός... 7 2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ... 8 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ... 16 3.1 ΦΥΤΑ ΠΟΥ ΑΥΤΟΦΥΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 26 3.1.1 ΟΜΑΔΑ 1: ΦΥΤΑ ΜΕ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΠΟ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΦΥΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ... 26 3.1.1.1 LAMIACEAE... 26 3.1.1.1.1 Ρίγανη... 26 3.1.1.1.2 Τσάι του βουνού... 31 3.1.1.1.3 Φασκόμηλο... 34 3.1.1.1.4 Μέντα... 38 3.1.1.1.5 Δίκταμο... 40 3.1.1.2 COMPOSITAE... 41 3.1.1.2.1 Χαμομήλι... 41 3.1.2 ΟΜΑΔΑ 2: ΦΥΤΑ ΜΕ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΠΟ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ... 46 3.1.2.1 LAMIACEAE... 46 3.1.2.1.1 Δενδρολίβανο... 46 3.1.2.1.2 Δυόσμος... 47 3.1.2.1.3 Μελισσόχορτο... 48 3.1.2.1.4 Θυμάρι... 49 3.1.2.2 APIACEAE... 51 3.1.2.2.1 Μάραθος... 51 3.1.2.2.2 Γλυκάνισο... 52 3.1.2.3 ANACARDIACEAE... 53

3.1.2.3.1 Μαστίχα Χίου... 53 3.1.2.4 ROSACEAE... 53 3.1.2.4.1 Τριαντάφυλλο... 53 3.1.2.5 IRIDACEAE... 53 3.1.2.5.1 Κρόκος... 53 3.1.3 ΟΜΑΔΑ 3: ΦΥΤΑ ΜΕ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΑΥΤΟΦΥΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ... 55 3.1.3.1 LAURACEAE... 55 3.1.3.1.1 Δάφνη... 55 3.1.3.2 CISTACEAE... 57 3.1.3.2.1 Αλάδανο... 57 3.1.3.3 MALVACEAE... 57 3.1.3.3 Τίλιο... 57 3.1.4 ΤΟΠΩΝΥΜΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΑΡΩΜΑΤΙΚΩΝ ΦΥΤΩΝ... 58 3.2 ΞΕΝΙΚΑ ΑΡΩΜΑΤΙΚΑ ΦΥΤΑ... 60 3.2.1 LAMIACEAE... 60 3.2.1.1 Λεβάντα... 60 3.2.1.2 Βασιλικός... 62 3.2.1.3 Μαντζουράνα... 64 3.2.2 ELAEAGNACEAE... 64 3.2.2.1 Ιπποφαές... 64 3.2.3 XANTHORRHOEACEAE... 64 3.2.3.1 Αλόη... 64 3.2.4 APIACEAE... 64 3.2.4.1 Κορίανδρος... 64 3.2.5 ROSACEAE... 65 3.2.5.1 Αρώνια... 65 3.2.6 GERANIACEAE... 65 3.2.6.1 Αρμπαρόριζα... 65 3.2.7 VERBENACEAE... 65 3.2.7.1 Λουΐζα... 65 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 67 5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 68

6. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι... 72 7. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II... 83 8. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙI ΔΙΑΧΥΣΗ ΤΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ... 83

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση στοιχείων καλλιέργειας και αυτοφυούς συλλογής αρωματικών φυτών στην Ελλάδα για το διάστημα 2000 2012. Τα στοιχεία λήφθηκαν, μετά από ηλεκτρονικό αίτημα, από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΥπΑΑΤ) το 2014. Έπειτα από επεξεργασία των στοιχείων, έγινε αναζήτηση τοπωνυμίων του ελλαδικού χώρου που προέρχονται από ονομασίες των ελληνικών αρωματικών φυτών με σημαντική παραγωγή σύμφωνα με τα αποτελέσματα της επεξεργασίας των στοιχείων του ΥπΑΑΤ. Συγκεκριμένα, έγινε προσπάθεια να στοιχειοθετηθεί η παράλληλη παρουσία τοπωνυμιών αρωματικών φυτών στους τόπους καλλιέργειας ή/ και συλλογής τους από την φύση. Συνολικά 27 αρωματικά φυτά παράγονταν στη χώρα με συνολική παραγωγή 28510,99 t για το διάστημα 2000 2012, εκ των οποίων τα 5006,64 t προέρχονται από αυτοφυή συλλογή και 23504,35 t από παραγωγή από καλλιέργειες. Η περιφέρεια με την υψηλότερη συνολική παραγωγή από καλλιέργειες ήταν η Κεντρική Μακεδονία, ενώ την υψηλότερη αυτοφυή παραγωγή είχε η περιφέρεια της Κρήτης. Τα 27 φυτά ταξινομήθηκαν σε 13 οικογένειες, με την οικογένεια Lamiaceae να έχει το 77% της συνολικής παραγωγής. Εννέα φυτά έχουν ξενική προέλευση και τα υπόλοιπα 18 είναι αυτοφυή της Ελλάδας. Η ρίγανη ήταν το φυτό με την υψηλότερη με διαφορά συνολική παραγωγή (52,5% του συνόλου). Το ποσοστό που η αυτοφυής παραγωγή συμμετέχει στη συνολική παραγωγή μειώθηκε από 29,5% για το διάστημα 2000 2009 στο 12,1% για το διάστημα 2010 2012. Συνεχίζει έως και το 2012, όμως, να υπάρχει αυτοφυής συλλογή αρωματικών φυτών με εμπορικούς σκοπούς. Μάλιστα, ενδημικό είδος της Κρήτης, το δίκταμο, έχει καταγεγραμμένη αυτοφυή συλλογή ακόμα και το τελευταίο έτος δεδομένων 2012. Συμπερασματικά, όσον αφορά την παράνομη συλλογή αυτοφυών με σκοπό την εμπορία, υπάρχουν ενδείξεις ότι η κατάσταση βελτιώνεται, αλλά το πρόβλημα υπάρχει ακόμα. 1

ABSTRACT The aim of this study is to present data on cultivation and gathering of aromatic plants in Greece from 2000 to 2012. The data were obtained through the request form of the Ministry of Rural Development and Food s online website in 2014. After the data were processed, there was a search for places that are named after the Greek aromatic plants with substantial commercial production according to the data. We particularly searched for place names that coincide with cultivation or gathering of the plant/s that the places are named after. A total of 27 aromatic plants and yield of 28510,99 t were commercially produced in Greece from 2000 to 2012, 5006,64 t (18%) of which come from gathering native population in the wild, and 23504,35 t (82%) of which come from cultivated populations. The region of Central Macedonia had the highest cultivated yield of regions, whereas the region of Crete gathered the most amount of aromatic plants in the wild. The 27 plants we found to belong to 13 taxonomic families, with Lamiaceae being the family with 77% of the total yield. Nine plants were found to be of foreign origin and 18 plants were found to be Greek natives. Oregano amounted to 52,5% of the total yield of all plants of all regions, making it the highest commercially produced aromatic plant in Greece from 2000 to 2012. The yield percentage from plants that we gathered in the wild dropped from 29,5% in the years 2000 2009 to 12,1% in the years 2010 2012. However, there was still gathering of native aromatic plants (even dittany, the endemic of Crete) in the wild with intent to sell in 2012. In conclusion, even though there is a decline in the amounts of aromatic plants that are illegally gathered in the wild with intend to sell, this behavior, though prohibited, still goes on. 2

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1 Αρωματικά Φαρμακευτικά φυτά Οι άνθρωποι, από την αρχαιότητα ακόμα είχαν αντιληφθεί τις θεραπευτικές και αρωματικές ιδιότητες των αρωματικών φυτών. Αν και η πρώτη γραπτή αναφορά για τα βότανα γίνεται από τους Σουμέριους, από το 2.200 π.χ οι Μινωίτες (2.500-1400 π.χ) γνώριζαν τις φαρμακευτικές ιδιότητες των φυτών. Πέρα από την καθημερινή αξιοποίηση, φιλόσοφοι της αρχαιότητας μελέτησαν εις βάθος τις ιδιότητες των αρωματικών φυτών και κατέγραψαν τα συμπεράσματα τους. Ο πατέρας της βοτανικής, Θεόφραστος, συγκέντρωσε πολλές πληροφορίες για τα φυτά σε δυο συγγράμματα ονόματι «Περί Φυτών Ιστορία» και «Περί Φυτών Αιτίαι» και ο πατέρας της Ιατρικής, Ιπποκράτης, κατέγραψε περίπου 400 είδη βοτάνων. Μεγάλη η συμβολή και του Διοσκουρίδη του Αναζαρβεύα (40-90 µ.χ.) ο οποίος θεωρείται ο θεμελιωτής της σύγχρονης φαρμακογνωσίας. Το σύγγραμμα του Περί Ύλης Ιατρικής περιγράφει 950 περίπου φάρμακα, τα οποία κατατάσσονται σύμφωνα με τις ενεργές ύλες και τις θεραπευτικές ικανότητες τους (Valiakos et al., 2015; Padulosi, 1997) (www.ema.europa.eu, 2015). Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, (WHO) πάνω από το 80% του παγκόσμιου πληθυσμού χρησιμοποιεί κάποιο αρωματικό φυτό για τις θεραπευτικές του ιδιότητες (www.plantlife.org.uk, 2015). Τα αρωματικά φυτά υπολογίζονται σε 50.000 φυτικά είδη που αντιστοιχούν στο 12,5% από τα 422.000 φυτικά είδη σε παγκόσμιο επίπεδο. Μόνο ορισμένες εκατοντάδες αρωματικών και φαρμακευτικών ειδών καλλιεργούνται (Lamber et al., 1997; Rao et al., 2004; Schippmann et al., 2002). Μετά τη συνειδητοποίηση όμως ότι ορισμένα είδη συλλέγονται παραπάνω απ όσο πρέπει, παροτρύνεται η καλλιέργεια αυτών των αυτοφυών φυτών. 3

1.2 Πλεονεκτήματα & μειονεκτήματα της συλλογής αυτοφυών φυτών Η συλλογή αρωματικών φυτών κατευθείαν από την φύση είναι μια πρακτική που συνδυάζεται με την εξόρμηση στην φύση. Είναι μια διαδικασία σχετικά εύκολη που προσφέρει εισόδημα και δεν απαιτεί πρότερη επένδυση κεφαλαίου. Επίσης, η συλλογή αυτοφυών επιτρέπει τη χρήση από τον άνθρωπο ειδών που για διάφορους λόγους δεν καλλιεργούνται. Αιτία για μη καλλιέργεια μπορεί να είναι η μικρή ζήτηση ορισμένων ειδών που δεν καθιστά οικονομικά βιώσιμη την καλλιέργεια τους. Επίσης, υπάρχουν είδη που αναπτύσσονται με αργούς ρυθμούς και απαιτούν ειδικά ενδιαιτήματα για την ανάπτυξη τους, οπότε δεν έχουν βρεθεί ακόμα επιτυχείς καλλιεργητικές μέθοδοι. Μια ακόμη αιτία είναι ότι ορισμένα φυτά απαιτούν εκτεταμένες καλλιέργειες για να παραχθούν επαρκείς ποσότητες για αξιοποίηση (π.χ άνθη άρνικας), οπότε είναι ασύμφορη η καλλιέργεια τους (Schippmann et al., 2002). Η συλλογή από τη φύση έχει και άλλα πλεονεκτήματα. Καταρχήν, τα αυτοφυή φυτά δεν έχουν έρθει σε επαφή με παρασιτοκτόνα, ούτε έχουν υποστεί άλλη ανθρώπινη παρέμβαση. Έτσι, στην συνείδηση του κόσμου είναι πιο αγνά. Επιπλέον, συχνά πιστεύεται ότι τα αυτοφυή έχουν και πιο δυνατό άρωμα από τα καλλιεργούμενα. Αυτό έχει αποδειχθεί και από μελέτες όπου συμπέραναν ότι η συγκέντρωση δευτερογενών μεταβολιτών από καλλιεργούμενα φυτά είναι χαμηλότερη από τα αντίστοιχα αυτοφυή (Palevitch, 1991; Uniyal et al., 2000). Τέλος, η αυτοφυής συλλογή προσφέρει κίνητρο να προστατευθούν και να διατηρηθούν οι αυτοφυείς πληθυσμοί, τα ενδιαιτήματα και η γενετική ποικιλότητα τους από τους ντόπιους πληθυσμούς που τους συλλέγει (Cunningham, 1994; Schippmann et al., 2002; Robbins, 1998). Στον αντίποδα των παραπάνω αναφερομένων, υπάρχουν σθεναρά αντεπιχειρήματα. Η αυτοφυής συλλογή όπως ήδη αναφέρθηκε είναι μια σχετικά εύκολη διαδικασία που μπορεί να λάβει χώρα σε κάθε εξόρμηση στη φύση. Όμως, η κοινή πρόσβαση στα φυτά κάνει δύσκολο να τηρούνται τα προστατευτικά μέτρα, με αποτέλεσμα να οδηγούμαστε σε ανεξέλεγκτη συλλογή. Επίσης, στις περισσότερες περιπτώσεις οι άνθρωποι που συλλέγουν, έχουν φτωχές γνώσεις για την βιολογία του πόρου και αγνοούν τις αρχές της αειφόρου συλλογής. Όπως είναι σαφές, η άγνοια περί των βασικών προϋποθέσεων συλλογής, οδηγεί σε σοβαρές ελλείψεις και μακροπρόθεσμα σε εξαφάνιση ειδών και οικότυπων. Επιπλέον, πολλές φορές δημιουργούνται προβλήματα ιδιοκτησίας αφού οι άνθρωποι καταπατούν εκτάσεις για να μπορέσουν να προχωρήσουν στην συλλογή των αρωματικών φυτών (Schippmann et al., 2006). Πέρα από τις σοβαρότατες μακροπρόθεσμες βλάβες, η συλλογή αρωματικών φυτών από μη γνώστες έχει και επιπτώσεις για την υγεία των καταναλωτών. Καταρχήν, υπάρχει πάντα ο κίνδυνος επιμολύνσεων λόγω των μη υγειονομικών μεθόδων συλλογής ή λόγω ελλιπών συνθηκών διατήρησης των συλλεχθέντων φυτών. Επίσης, υπάρχει ο μεγάλος κίνδυνος νοθείας. Πολλοί πωλητές πουλούν νοθευμένες συσκευασίες αρωματικών φυτών, είτε σκόπιμα για να αυξήσουν το βάρος της 4

φυτικής μάζας - είτε από άγνοια με αποτέλεσμα να πουλάνε προϊόν υποβαθμισμένης ποιότητας (Honnef et al., 2005; Leaman 2004; Pierce et al., 2002). Από όλα τα παραπάνω προκύπτει ότι η συλλογή αυτοφυών από ανθρώπους χωρίς ειδική άδεια ή τεχνογνωσία, μπορεί να δημιουργήσει πολύ σοβαρότερα προβλήματα από οφέλη. 1.3 Πλεονεκτήματα - μειονεκτήματα της καλλιέργειας φυτών Η καλλιέργεια αρωματικών φυτών είναι μια διαδικασία που ωφελεί τον καταναλωτή και προφυλάσσει την παραγωγή των αρωματικών φυτών (Lambert et al., 1997; Palevitch, 1991). Καταρχήν, η καλλιέργεια γίνεται από ανθρώπους που γνωρίζουν τις ιδιαιτερότητες κάθε φυτού και μπορούν να εγγυηθούν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά της παραγωγής τους. Επίσης, είναι δυνατή η βελτίωση των γενοτύπων όπως και η πιστοποίηση της παραγωγής ως οργανική (Laird and Pierce, 2002). Ένα ακόμα θετικό είναι ότι η καλλιέργεια προστατεύει τα είδη που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν είτε λόγω της υπέρμετρης συλλογής, είτε λόγω σπανιότητας είτε λόγω αργής ανάπτυξης που επιβαρύνεται από την αλόγιστη συλλογή. Τέλος, η ελεγχόμενη παραγωγή σε μεγάλο βαθμό μειώνει τον κίνδυνο για επιμολύνσεις ή νοθείες και προσφέρει εγγυήσεις για την ποιότητα των αρωματικών φυτών (Honnef et al., 2005; Leaman, 2004; Pierce et al., 2002). Από οικονομικής άποψης, η προμήθεια των αρωματικών φυτών είναι ελεγχόμενη αλλά συνεχής. Αυτό σημαίνει ότι η παραγωγή είναι διαρκώς διαθέσιμη για αξιοποίηση που θα επιφέρει κέρδος. Επίσης, η τιμή των πόρων είναι σχετικά σταθερή στο χρόνο και ο όγκος και η τιμή της παραγωγής μπορεί να συμφωνηθεί μακροχρόνια. Σε κάθε περίπτωση, η προμήθεια φαρμάκων φυτικής προέλευσης είναι σταθερή και διαθέσιμη για φαρμακευτική αξιοποίηση. Τέλος, προσθέτει στην τελική αξία του προϊόντος (Honnef et al. 2005; Leaman 2004; Pierce et al. 2002; Schippmann et al., 2002) Φυσικά, δεν θα μπορούσε να λείπει ο αντίλογος ως προς την καλλιέργεια. Ένα από τα βασικότερα επιχειρήματα είναι ότι η καλλιέργεια υπονομεύει την αξία των αυτοφυών φυτών και των ενδιαιτημάτων τους διότι μειώνει τα κίνητρα των ντόπιων να τα αξιοποιήσουν κι έτσι να τα προστατεύσουν (Leaman et al., 1997). Επίσης, η καλλιέργεια απειλεί τη γενετική ποικιλότητα του πόρου, αφού τα αυτοφυή συγγενή φυτά των καλλιεργούμενων ειδών παραμελούνται. Ένας άλλος κίνδυνος είναι ότι τα καλλιεργούμενα είδη μπορεί να γίνουν εισβολικά και να επηρεάσουν αρνητικά το οικοσύστημα, ενώ τυχόν επανείσοδος φυτών μπορεί να οδηγήσει σε γενετική επιμόλυνση των αυτοφυών πληθυσμών (Schippmann et al., 2006). Οι οικολογικές επιπτώσεις μπορεί να είναι πολλές και σημαντικές αλλά δεν είναι οι μόνες. Οι οικονομικές ευθύνες μιας καλλιέργειας είναι αρκετές και συχνά αποτρεπτικές για τους καλλιεργητές. Μια καλλιέργεια υψηλών προδιαγραφών απαιτεί σημαντική επένδυση κεφαλαίου πριν και κατά τη διάρκεια της παραγωγής, που ίσως 5

δεν είναι εφικτή για αγρότες μικρής κλίμακας. Η καλλιέργεια είναι σημαντικά ακριβότερη από την αυτοφυή συλλογή και σε συνδυασμό με τον ανταγωνισμό από τους καλλιεργητές μεγάλης κλίμακας, καθίσταται ασύμφορη επιλογή για τους μικροκαλλιεργητές. Έτσι, η συλλογή αυτοφυών πληθυσμών παραμένει για πολλούς η πρώτη και μόνη επιλογή, παρότι συχνά υπολείπεται από άποψης ποιότητας (Cunningham, 1994; Schneider et al., 1999). 1.4 Το νομοθετικό πλαίσιο της εμπορικής εκμετάλλευσης αρωματικών φυτών Τα αρωματικά φυτά, έχουν πολλαπλές χρήσεις, αρωματικές και φαρμακευτικές και γι αυτό έχουν μεγάλη ζήτηση. Η μεγάλη ζήτηση, οδήγησε την συλλογή αυτοφυών φυτών να είναι πηγή εισοδήματος για πολλούς κατοίκους της Ελλάδας. Όμως η συλλογή, χωρίς έλεγχο και περιορισμούς, μπορεί να αποβεί καταστροφική για τους πληθυσμούς των φυτών. Αν αναλογιστούμε δε, ότι μερικά από τα πιο περιζήτητα αρωματικά φυτά όπως η μαστίχα Χίου έχουν ΠΟΠ (ΦΕΚ 17/14-01-9s4) (http://www.minagric.gr/, 2015) μπορούμε να καταλάβουμε γιατί ήταν απαραίτητη η θέσπιση νομοθετικού πλαισίου. Σύμφωνα με τον Ν.3937/2011 (ΦΕΚ/Α 60/31.03.2011) επιτρέπεται η συλλογή φυτών από αυτοφυείς πληθυσμούς για ιδία χρήση, όχι όμως σε ποσότητες για εμπορία. Σκοπός της νομοθετικής ρύθμισης είναι η αειφόρος διαχείριση και αποτελεσματική διατήρηση της βιοποικιλότητας. Η συλλογή ρυθμίζεται με απόφαση του δασάρχη, ανά είδος και ανά περίοδο, ενώ υπάρχουν προστατευόμενες περιοχές οπού απαγορεύεται εντελώς η συλλογή. Για να επιτευχθεί η άνωθεν στοχοθεσία, ορίζονται διαδικασίες προγραμματισμού και διαχείρισης, όπως και ποινές για όσους παραβούν τις απαγορεύσεις. Στην εποχή μας, η μεγάλη ανεργία σε συνδυασμό με την γενικευμένη οικονομική κρίση, έχει ωθήσει πολλούς ανθρώπους στη συλλογή αυτοφυών φυτών. Οι περισσότεροι όμως λειτουργούν με γνώμονα το κέρδος και αντί να χρησιμοποιήσουν μεθόδους που επιτρέπουν στο φυτό να επανέλθει, προσχωρούν στην εκρίζωσή του. Μετά την ψήφιση του νόμου, οι έλεγχοι έχουν επεκταθεί και έχουν σημειωθεί αρκετές συλλήψεις (http://www.kathimerini.gr/; http://www.cretalive.gr/; www.matrix24.gr/, 2015). 6

1.5 Σκοπός Ο σκοπός της εργασίας είναι: 1. Να καταγραφούν ποια αρωματικά φυτά αξιοποιούνται εμπορικά μέσω αυτοφυούς συλλογής. 2. Να καταγραφούν ποια αρωματικά φυτά αξιοποιούνται εμπορικά μέσω καλλιέργειας. 3. Να καταμετρηθούν τοπωνύμια που σχετίζονται με τα οικονομικώς σημαντικότερα ελληνικά αρωματικά φυτά. 4. Να γίνουν συσχετισμοί μεταξύ τοπωνυμίων, αυτοφυούς παρουσίας και παραγωγής (αυτοφυούς ή από καλλιέργειες) αρωματικών φυτών στην ίδια περιοχή. 7

2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Ι. Συλλογή στοιχείων του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΥπΑΑΤ) ύστερα από αίτημα, στην ιστοσελίδα του ΥπΑΑΤ (http://www.minagric.gr/index.php/el/e-ask/e-ask-submit), για την καλλιέργεια και συλλογή αυτοφυών αρωματικών απευθείας από την φύση (στο εξής θα αναφέρεται ως αυτοφυής παραγωγή ). Τα στοιχεία αφορούν την χρονική περίοδο 2000 2012 και αποστάλθηκαν μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στις 9/4/2014 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ). Το ηλεκτρονικό μήνυμα από το Υπουργείο ανέφερε ότι τα στοιχεία είναι εκτιμήσεις που λαμβάνονται από όσες αρμόδιες Διευθύνσεις Γεωργίας των Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων της χώρας ανταποκρίνονται στις υποχρεώσεις τους και αφετέρου, ο βαθμός αξιοπιστίας τους ποικίλει και δεν μπορεί να θεωρείται πάντοτε δεδομένος. Τα στοιχεία ήταν οργανωμένα ανά Νομούς της Ελλάδας για το διάστημα 2000 2009 (Εικόνα 1) και ανά περιφερειακές ενότητες για το διάστημα 2010 2012 (Εικόνα 2) (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ). ΙΙ. Μεταφορά των στοιχείων του ΥΠΑΑΤ για την εμπορική εκμετάλλευση των αρωματικών φυτών στις περιφερειακές ενότητες που ισχύουν σήμερα στην Ελλάδα σύμφωνα με τη Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης - Πρόγραμμα Καλλικράτης [Ν.3852/2010 (ΦΕΚ 87/τ. Α'/07-06-2010)](http://www.ypes.gr/UserFiles/f0ff9297-f516-40ff-a70eeca84e2ec9b9/nomos_kallikrati_9_6_2010.pdf) (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ). Παράδειγμα ταξινόμησης ενός οικισμού σύμφωνα με τη νέα διοικητική διαίρεση της χώρας: Περιφέρεια: Δυτικής Ελλάδας o Περιφερειακή ενότητα: Αιτωλοακαρνανίας Δήμος: Αγρινίου Δημοτική ενότητα: Στράτου o Τοπική κοινότητα: Ρίγανης Οικισμός: Ρίγανη Όλα τα δεδομένα για την παραγωγή και έκταση των νομών για τα έτη 2000 έως και 2009 (Εικόνες 1 και 2) μεταφέρθηκαν στις αντίστοιχες διοικητικές μονάδες που ισχύουν σήμερα και ονομάζονται περιφερειακές ενότητες (Εικόνες 3 και 4). Έπειτα, δημιουργήθηκε ένα αρχείο Excel (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ) για καθένα αρωματικό φυτό για το διάστημα 2000 2012 όπου καταγράφονται η παραγωγή σε τόνους και έκταση 8

σε στρέμματα από καλλιέργειες, καθώς και η αυτοφυής παραγωγή (όπου υπάρχει) σε τόνους (Εικόνες 5 και 6). Ένα παράδειγμα μεταφοράς των δεδομένων για να προσαρμοστούν στην ισχύουσα διοικητική διαίρεση είναι οι πρώην νομοί Αλεξανδρούπολης και Ορεστιάδος (Εικόνα 1) που τώρα περιλαμβάνονται στην περιφερειακή ενότητα Έβρου (Εικόνα 3). Ένα δεύτερο παράδειγμα είναι ο πρώην νομός Εύβοιας που ανήκε στην πρώην περιφέρεια Πελοποννήσου Δυτικής Στερεάς Ελλάδας (Εικόνα 2) όπου τώρα είναι περιφερειακή ενότητα Εύβοιας στην περιφέρεια της Στερεάς Ελλάδας (Εικόνα 4). Στο τελικό αρχείο Excel (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ) καταγράφονται τα δεδομένα για την παραγωγή σε τόνους (από καλλιέργειες και αυτοφυή παραγωγή) όλων των φυτών ανά: I. έτος (Εικόνα 7) και II. διοικητική περιφέρεια (Εικόνα 8) Εικόνα 1. Πρωτογενή δεδομένα εμπορικής εκμετάλλευσης αρωματικών φυτών ανά νομούς για το 2000 (ΥπΑΑΤ, 2014, βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ). 9

Εικόνα 2. Πρωτογενή δεδομένα εμπορικής εκμετάλλευσης αρωματικών φυτών ανά νομούς για το 2000 (ΥπΑΑΤ, 2014, βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ). 10

Εικόνα 3. Πρωτογενή δεδομένα εμπορικής εκμετάλλευσης φυτών από καλλιέργειες για το 2012 (ΥπΑΑΤ, 2014, βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ). Εικόνα 4. Πρωτογενή δεδομένα εμπορικής εκμετάλλευσης αυτοφυών φυτών για το 2012 (ΥπΑΑΤ, 2014, βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ). 11

Εικόνα 5. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με καλλιέργεια της ρίγανης για τα έτη 2008 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ). 12

Εικόνα 6. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με αυτοφυή παραγωγή της ρίγανης από καλλιέργειες για τα έτη 2000 2004 και 2009 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ). Εικόνα 7. Ετήσια εμπορική εκμετάλλευση αυτοφυών αρωματικών φυτών στην Ελλάδα για τα έτη 2003 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ). 13

Εικόνα 8. Εμπορική εκμετάλλευση αυτοφυών αρωματικών φυτών στις διοικητικές περιφέρειες της Ελλάδας για τα έτη 2000 2012 περιφέρεια (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ). ΙΙΙ. Συσχέτιση των κοινών ονομάτων με τα επιστημονικά ονόματα των αρωματικών εμπορικώς εκμεταλλεύσιμων φυτών για τα έτη 2000 2012. Σε καθένα από τα φυτά που αναφέρονται με τα κοινά τους ονόματα στα στοιχεία του ΥΠΑΑΤ έγινε προσπάθεια να αποδοθούν επιστημονικά ονόματα σε επίπεδο: Α. Οικογένειας και όπου ήταν δυνατό, Β. Γένους και είδους Η ονοματολογία των φυτών ακολούθησε την ηλεκτρονική βάση The Euro+Med Plantbase (http://ww2.bgbm.org/europlusmed/) και, για όσα φυτά δεν συμπεριλαμβάνονται σε αυτήν, την ηλεκτρονική βάση The Plant List (http://www.theplantlist.org/) IV. Προέλευση των ειδών: Oι διαφορετικές ταξινομικές μονάδες (taxa) ελέγχθηκαν ως προς την αυτοφυή τους παρουσία στην Ελλάδα και διακρίθηκαν σε ελληνικά (taxa που αυτοφύονται στην Ελλάδα) και ξενικά (taxa που δεν αυτοφύονται στην Ελλάδα) με βάση τους Dimopoulos et al., 2013. Τα αυτοφυή taxa χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες που αντίστοιχα περιλαμβάνουν αυτά για τα οποία υπάρχουν στοιχεία: - για παραγωγή από καλλιέργειες και συλλογή από αυτοφυείς πληθυσμούς (στο εξής θα αναφέρεται ως αυτοφυή παραγωγή) - μόνο για παραγωγή από καλλιέργειες - μόνο για αυτοφυή παραγωγή 14

V. Τοπωνύμια που ετυμολογικά σχετίζονται με τα αυτοφυή αρωματικά φυτά της Ελλάδος Όσον αφορά τα αυτοφυή φυτά, έγινε περαιτέρω έλεγχος ώστε να διαπιστωθεί αν υπάρχουν διοικητικές μονάδες με ονόματα που ετυμολογικά σχετίζονται με αρωματικά φυτά. Ο έλεγχος πραγματοποιήθηκε με κωδικοποίηση των τοπωνυμικών πινάκων που βρίσκονται σε ηλεκτρονική μορφή στη διεύθυνση http://geodata.gov.gr. Έπειτα ελέγχθηκε αν στη συγκεκριμένη περιοχή υπάρχει παραγωγή αρωματικού φυτού είτε αυτοφυής είτε καλλιεργούμενη και έγινε προσπάθεια συσχετισμού των δυο δεδομένων ώστε να εξαχθούν συμπεράσματα για την παρουσία και κοινωνικοοικονομική επίδραση των taxa στην περιοχή. 15

3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Τα δεδομένα αφορούσαν τα παρακάτω αρωματικά φυτά: 1. Αλάδανο 2. Αμπάριζα (στο εξής θα αναφέρεται ως αρμπαρόριζα) 3. Βασιλικός 4. Γλυκάνισο 5. Δάφνη 6. Δενδρολίβανο 7. Δίκταμο (2000 2009) Δίκταμος (2010 2012) (στο εξής θα αναφέρεται ως δίκταμο) 8. Δυόσμος 9. Θυμάρι 10. Κορίανδρος 11. Κρόκος 12. Λεβάντα 13. Λουΐζα 14. Μαντζουράνα 15. Μαραθόσπορος (2000 2009) Μάραθος (2010 2012) (στο εξής θα αναφέρεται ως μάραθος) 16. Μαστιχόδενδρα (στο εξής θα αναφέρεται ως Μαστίχα Χίου) 17. Μελισσόχορτο 18. Μέντα 19. Ρίγανη 20. Τίλιο 21. Τριαντάφυλλο 22. Τσάι βουνού (2000 2009) Τσάι του βουνού (2010 2012) (στο εξής θα αναφέρεται ως Τσάι του βουνού) 23. Φασκόμηλο 24. Χαμομήλι Επίσης, στα δεδομένα περιλαμβάνονταν και τα εξής φαρμακευτικά φυτά: 1. Αλόη 2. Αρωνία (στο εξής θα αναφέρεται ως αρώνια) 3. Ιπποφαές 16

Η συνολική παραγωγή αρωματικών φυτών στην Ελλάδα για το διάστημα 2000 2012 ανέρχεται σε 28510,99 t, από τους οποίους οι 5006,64 t προέρχονται από συλλογή αυτοφυών φυτών (18%) και οι υπόλοιποι 23054,35 t προέρχονται από καλλιεργούμενα φυτά (82%) (Εικόνα 9). Για το διάστημα 2000 2010 πριν το Ν.3937/2011 «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις» που απαγορεύει τη συλλογή αυτοφυών φυτών σε ποσότητες με σκοπό την εμπορική τους εκμετάλλευση (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ) η παραγωγή αυτοφυών αρωματικών είναι το 24% της συνολικής παραγωγής (4114,64 t) ενώ για τα έτη 2011-2012 είναι το 8% (892 t) επομένως ο Ν.3937/2011 φαίνεται να είχε μια επίδραση στη διατήρηση των αυτοφυών αρωματικών φυτών που αξιοποιούνται εμπορικά στην Ελλάδα (Εικόνες 11 και 12). Συγκρίνοντας, βέβαια, το πρώτο έτος με το τελευταίο έτος για το οποίο έχουμε στοιχεία, υπάρχει αύξηση της τάξης του 47% της αυτοφυούς συλλογής. Το 2000 η συνολική αυτοφυής παραγωγή είναι 451,2 t, ενώ το 2012 είναι 663 t. Αντίστοιχα, η παραγωγή αρωματικών φυτών από καλλιέργειες αυξήθηκε κατά 108% (1953,8 t το 2000 και 4056,75 t το 2012). Επίσης, με βάση πάντα την επεξεργασία δεδομένων του ΥπΑΑΤ (2014), ακόμα και το 2012 υπάρχει αυτοφυής συλλογή (1 t) του δίκταμου (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Επομένως, ενώ με βάση κάποια επίσημα δεδομένα, η κατάσταση φαίνεται να οδεύει στη σωστή κατεύθυνση, παρόλα αυτά το πρόβλημα της παράνομης συλλογής αυτοφυών φυτών με σκοπό την εμπορία δεν έχει λυθεί. Από τα 27 φυτά για τα οποία έχουμε δεδομένα καλλιέργειας και αυτοφυούς παραγωγής για το διάστημα 2000 2012 από το ΥπΑΑΤ (2014), 18 φυτά αντιστοιχούν σε είδη που είναι αυτοφυή της Ελλάδας (ρίγανη, μάραθος, τσάι του βουνού, γλυκάνισο, φασκόμηλο, μέντα, δίκταμο, μαστιχόδενδρο, δενδρολίβανο, δυόσμος, χαμομήλι, τριαντάφυλλο, μελισσόχορτο, δάφνη, θυμάρι, κρόκος, αλάδανο και τίλιο) με συνολική παραγωγή 26359,34 t (92,5% του συνόλου) ενώ εννέα αντιστοιχούν σε ξενικά είδη (ιπποφαές, αλόη, βασιλικός, κορίανδρος, αρώνια, μαντζουράνα, αρμπαρόριζα και λουΐζα) με συνολική παραγωγή 2151,65 t (7,5% του συνόλου) (Εικόνα 10, βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΚΑΙ ΙΙ). Από τα εννέα ξενικά είδη, τρία από αυτά (ιπποφαές, αλόη, αρώνια) είναι φαρμακευτικά-εδώδιμα παρά αρωματικά (Fani and Kohanteb, 2012; Geetha et al., 2002; Slimestad et al., 2005). 17

Εικόνα 9. Ποσοστό της αυτοφυούς παραγωγής και της παραγωγής από καλλιέργειες στη συνολική παραγωγή αρωματικών φυτών στην Ελλάδα για τα έτη 2000 2012. Εικόνα 10. Ποσοστό των ελληνικών και των ξενικών ειδών στη συνολική παραγωγή αρωματικών φυτών στην Ελλάδα για τα έτη 2000 2012. 18

Εικόνα 11. Ποσοστό της αυτοφυούς παραγωγής και της παραγωγής από καλλιέργειες για όλα τα αρωματικά φυτά στην Ελλάδα για τα έτη 2000 2010. Εικόνα 12. Ποσοστό της αυτοφυούς παραγωγής και της παραγωγής από καλλιέργειες για όλα τα αρωματικά φυτά στην Ελλάδα για τα έτη 2011 2012. Τα πέντε πρώτα φυτά σε αυτοφυή παραγωγή είναι η ρίγανη (43% του συνόλου της αυτοφυούς παραγωγής), το φασκόμηλο (32%), το τσάι του βουνού (15%), το χαμομήλι (5%) και η μέντα (2%). Τα πέντε πρώτα φυτά σε καλλιεργούμενη παραγωγή είναι η ρίγανη (54%), ο μάραθος (10%), το γλυκάνισο (8%), το τσάι του βουνού (6%) και το ιπποφαές (5%). Το ένα είδος από τα πέντε πρώτα είναι ξενικό (ιπποφαές). Στον Πίνακα 1 φαίνεται η τελική κατάταξη των φυτών με βάση τη συνολική τους παραγωγή. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 2 και την Εικόνα 13, τo 77% της συνολικής παραγωγής αρωματικών φυτών στην Ελλάδα για τα έτη 2000 2012 προέρχεται από φυτά που ανήκουν ταξινομικά στην οικογένεια Lamiaceae και το υπόλοιπο 23% από φυτά που ανήκουν σε διάφορες οικογένειες. 19

Πίνακας 1. Παραγωγή αρωματικών και φαρμακευτικών φυτών στην Ελλάδα για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). Φυτό Αυτοφυής Καλλιεργούμενη Συνολική παραγωγή (t) παραγωγή (t) παραγωγή (t) 1. Ρίγανη 2146,62 12801,6 14948,22 2. Μαραθόσπορος 2 2326 2328 3. Τσάι του βουνού 762,45 1506 2268,45 4. Γλυκάνισο 1938,3 1938,3 5. Φασκόμηλο 1589,95 234 1823,95 6. Ιπποφαές 1205,2 1205,2 7. Μέντα 94,7 768,2 862,9 8. Λεβάντα 12 670,45 682,45 9. Δίκταμο 15 443 458 10. Μαστιχόδενδρο 435 435 11.Δενδρολίβανο 1 325 326 12. Δυόσμος 1 276 277 13. Χαμομήλι 225,81 42 267,81 14. Τριαντάφυλλο 155 155 15. Μελισσόχορτο 5 148 153 16. Δάφνη 90,06 90,06 17. Αλόη 80 80 18. Βασιλικός 43,5 33 76,5 19. Κορίανδρος 68 68 20. Θυμάρι 1 15,6 16,6 21. Αρώνια 12 12 22. Μαντζουράνα 1 12 13 23. Αρμπαρόριζα 10,5 10,5 24. Κρόκος 6 6 25. Αλάδανο 5 5 26. Λουΐζα 4 4 27. Τίλιο 0,05 0,05 ΣΥΝΟΛΟ 5006,64 23504,35 28510,99 20

Πίνακας 2. Συνολική παραγωγή αρωματικών φυτών για τα έτη 2000 2012 ανά οικογένεια στην οποία ταξινομικά ανήκουν (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ). Οικογένεια Συνολική παραγωγή (t) Lamiaceae 21906,07 Apiaceae 4334,3 Elaeagnaceae 1205,2 Anacardiaceae 435 Compositae 267,81 Rosaceae 167 Lauraceae 90,06 Xanthorrhoeaceae 80 Geraniaceae 10,5 Iridaceae 6 Cistaceae 5 Verbenaceae 4 Malvaceae 0,05 ΣΥΝΟΛΟ 28510,99 Εικόνα 13. Οικογένειες στις οποίες ανήκουν τα εμπορικώς εκμεταλλεύσιμα αρωματικά φυτά στην Ελλάδα τα έτη 2000 2012. 21

Όσον αφορά σε επίπεδο περιφερειών της Ελλάδας, οι πέντε πρώτες περιφέρειες σε συνολική παραγωγή είναι η Κεντρική Μακεδονία (50,2%), η Θεσσαλία, η Κρήτη, η Στερεά Ελλάδα και η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη (Πίνακας 3, Εικόνα 14). Οι πέντε πρώτες περιφέρειες σε αυτοφυή παραγωγή είναι η Κρήτη (40,8%), η Στερεά Ελλάδα, οι Ιόνιοι Νήσοι, η Δυτική Ελλάδα και η Πελοπόννησος. Οι πέντε πρώτες περιφέρειες σε παραγωγή από καλλιέργειες είναι η Κεντρική Μακεδονία (60,6%), η Θεσσαλία, η Στερεά Ελλάδα, η Δυτική Μακεδονία και η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη. 22

Πίνακας 3. Οι διοικητικές περιφέρειες της Ελλάδας και η παραγωγή τους σε αρωματικά φυτά για το διάστημα 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). Περιφέρεια Αυτοφυής παραγωγή (t) Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Συνολική παραγωγή (t) 1. Κεντρικής Μακεδονίας 62,08 14236,8 14298,88 2. Θεσσαλίας 87,5 3079,8 3167,3 3. Κρήτης 2041,5 823 2864,5 4. Στερεάς Ελλάδας 5. Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 1066,88 1548,6 2615,48 134,5 1192 1326,5 6. Δυτικής Μακεδονίας 43,4 1253 1296,4 7. Δυτικής Ελλάδας 455,89 107 562,89 8. Αττικής 9,5 551 560,5 9. Βόρειου Αιγαίου 37,47 504 541,47 10. Ιονίων Νήσων 504,06 2,95 507,01 11. Πελοποννήσου 298,84 179,2 478,04 12. Ηπείρου 263,12 22 285,12 13. Νοτίου Αιγαίου 1,9 5 6,9 ΣΥΝΟΛΟ 5006,64 23504,35 28510,99 23

Εικόνα 14. Οι διοικητικές περιφέρειες της Ελλάδας και η παραγωγή τους σε αρωματικά φυτά για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). 24

Τα 18 ελληνικά αρωματικά φυτά διακρίθηκαν σε τρεις ομάδες ως εξής: Ομάδα 1: Φυτά με δεδομένα για παραγωγή από καλλιέργειες και αυτοφυή παραγωγή Ομάδα 2: Φυτά με δεδομένα μόνο για καλλιέργειες Ομάδα 3: Φυτά με δεδομένα μόνο για αυτοφυή παραγωγή Φυτά για τα οποία υπάρχει καταγεγραμμένη καλλιέργεια και η αυτοφυής παραγωγή τους δεν ξεπερνά τους 5 t κατατάχθηκαν στην ομάδα 2. 25

3.1 Φυτά που αυτοφύονται στην Ελλάδα Η σειρά που παρουσιάζονται τα αποτελέσματα για τα φυτά κάθε ομάδας είναι με φθίνουσα συνολική παραγωγή ανά επιστημονική οικογένεια. 3.1.1 Ομάδα 1: Φυτά με δεδομένα για παραγωγή από καλλιέργειες και αυτοφυή παραγωγή Σε αυτήν την ομάδα ανήκουν τα φυτά ρίγανη, τσάι του βουνού, φασκόμηλο, μέντα, δίκταμο και χαμομήλι. 3.1.1.1 Lamiaceae 3.1.1.1.1 Ρίγανη Η ρίγανη είναι το πρώτο φυτό σε συνολική παραγωγή αλλά και ξεχωριστά σε αυτοφυή παραγωγή και παραγωγή από καλλιέργειες. Μάλιστα η συνολική της παραγωγή είναι υψηλότερη (14948,22 t) από τη συνολική παραγωγή όλων των υπολοίπων φυτών μαζί (13561,77 t). Το 85% της συνολικής παραγωγής ρίγανης στη χώρα προέρχεται από καλλιέργειες και κυρίως από τη Θεσσαλονίκη της Κεντρικής Μακεδονίας (Πίνακας 5). Η υψηλότερη αυτοφυής παραγωγή καταγράφεται στο Ηράκλειο της Κρήτης, ενώ δεύτερη σε αυτοφυή παραγωγή είναι η περιφέρεια της Δυτικής Ελλάδας (Πίνακας 4). Μάλιστα, στην περιφέρεια της Δυτικής Ελλάδας βρέθηκαν 4 διοικητικές μονάδες με όνομα Ρίγανη ή κάποιο παράγωγο της λέξης (Πίνακας 6). Η αυτοφυής παραγωγή της ρίγανης μειώθηκε κατά 84% το 2012 (32 t) σε σχέση με το 2000 (201,5 t). Η παραγωγή από καλλιέργειες αντίστοιχα αυξήθηκε κατά 71% το 2012 (1955,5 t) σε σχέση με το 2000 (573 t). Το κοινό όνομα ρίγανη δεν μπορεί να συνδεθεί με μόνο ένα είδος, αλλά αφορά μια ομάδα από taxa που έχουν παρόμοια οσμή λόγω παρουσίας καρβακρόλης στο αιθέριο έλαιο που παράγουν. Τα είδη που κυκλοφορούν περισσότερο στο εμπόριο είναι κυρίως το Origanum vulgare subsp. hirtum (Link) Ietsw. και το O. onites L. (Κουτούμπ et al., 2014). 26

Πίνακας 4. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με αυτοφυή παραγωγή ρίγανης για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και αυτοφυής παραγωγή (t) Κρήτης 1190 Δυτικής Ελλάδας 366,3 Στερεάς Ελλάδας 206,1 Πελοποννήσου 167 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 103,3 Ηπείρου 63,3 Βόρειου Αιγαίου 28,4 Κεντρικής Μακεδονίας 11,45 Αττικής 7 Ιονίων Νήσων 1,57 Περιφερειακή ενότητα Αυτοφυής παραγωγή (t) Ηρακλείου 1030 Λασιθίου 156 Ρεθύμνου 4 Ηλείας 215 Αιτωλοακαρνανίας 112,3 Αχαΐας 39 Εύβοιας 205 Βοιωτίας 0,7 Φωκίδας 0,4 Λακωνίας 125,5 Μεσσηνίας 23,5 Αρκαδίας 17,5 Κορινθίας 0,5 Έβρου 84,8 Ξάνθης 16 Δράμας 2 Καβάλας 0,5 Άρτας 34 Ιωαννίνων 14,5 Θεσπρωτίας 9,6 Πρέβεζας 5,2 Σάμου-Ικαρίας 24,5 Λέσβου 3,6 Χίου 0,3 Χαλκιδικής 4,6 Πέλλας 3,5 Ημαθίας 2,6 Σερρών 0,6 Κιλκίς 0,15 Αττικής 7 Λευκάδας 1,07 Κέρκυρας 0,3 Κεφαλληνίας 0,2 (συνέχεια) 27

(Πίνακας 4 συνέχεια) Διοικητική περιφέρεια και αυτοφυής παραγωγή (t) Νοτίου Αιγαίου 1,4 Θεσσαλίας Περιφερειακή ενότητα Αυτοφυής παραγωγή (t) Δωδεκανήσων 1,4 Λάρισας 0,5 0,8 Καρδίτσας 0,3 ΣΥΝΟΛΟ 2146,62 Πίνακας 5. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή ρίγανης από καλλιέργειες για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Κεντρικής Μακεδονίας 10679,6 Θεσσαλίας 1358 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 389 Δυτικής Μακεδονίας 177 Κρήτης 78 Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Θεσσαλονίκης 7053 Πιερίας 1137 Σερρών 807,5 Κιλκίς 702 Πέλλας 500,1 Χαλκιδικής 478 Ημαθίας 2 Καρδίτσας 464 Μαγνησίας 397 Λάρισας 327 Τρικάλων 170 Έβρου 232 Ξάνθης 131 Ροδόπης 24 Καβάλας 2 Κοζάνης 156 Φλώρινας 20 Γρεβενών 1 Ρεθύμνου 46 Ηρακλείου 30 Χανίων 2 (συνέχεια) 28

(Πίνακας 5 συνέχεια) Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Δυτικής Ελλάδας 49 Στερεάς Ελλάδας 38 Πελοποννήσου 21,5 Βόρειου Αιγαίου 8 Ιονίων Νήσων Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Αιτωλοακαρνανίας 36 Ηλείας 13 Φθιώτιδας 20 Εύβοιας 15 Βοιωτίας 3 Μεσσηνίας 19 Αρκαδίας 2,5 Λέσβου 6 Σάμου 2 Κεφαλληνίας 1,5 2,5 Κέρκυρας 1 Ηπείρου Θεσπρωτίας 1 1 ΣΥΝΟΛΟ 12801,6 29

Πίνακας 6. Οι διοικητικές μονάδες με το όνομα Ρίγανη (και παράγωγά του) με εμπορική εκμετάλλευση ρίγανης για τα έτη 2000-2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). Περιφέρεια Περιφερειακή ενότητα και παραγωγή (t) Αιτωλοακαρνανίας Δήμος Διοικητική μονάδα Αγρινίου Ρίγανη (3) Δυτικής Ελλάδας 112,3 (1) 36 (2) Λακωνίας Πελοποννήσου 125,5 (1) ΣΥΝΟΛΟ 273,8 (1) : Αυτοφυής παραγωγή (2) : Παραγωγή από καλλιέργειες (3) : Οικισμός (4) : Τοπική κοινότητα Ναυπακτίας Ανατολικής Μάνης Ριγάνιον (3) Ριγανίου (4) Ριγανόχωρα (3) 30

3.1.1.1.2 Τσάι του βουνού Το τσάι του βουνού είναι τρίτο σε συνολική παραγωγή με 2268,45 t προερχόμενη κυρίως από καλλιέργειες (66%). Η αυτοφυής παραγωγή προέρχεται κυρίως από την Εύβοια της Στερεάς Ελλάδας (Πίνακας 7). Η παραγωγή από καλλιέργειες προέρχεται κυρίως από τη Μαγνησία της Θεσσαλίας (Πίνακας 8). Η αυτοφυής παραγωγή μειώθηκε κατά 51% το 2012 (70 t) σε σχέση με το 2000 (144,1 t). Η παραγωγή από καλλιέργειες μειώθηκε επίσης, αλλά μόνο κατά 12% το 2012 (126 t) σε σχέση με το 2000 (141 t). Το κοινό όνομα τσάι του βουνού (επίσης και «σιδερίτης») δεν μπορεί να συνδεθεί με μόνο ένα είδος, αλλά με μια ομάδα ειδών που ανήκουν στο γένος Sideritis spp. Το γεγονός, όμως, ότι το μεγαλύτερο μερίδιο της αυτοφυούς παραγωγής έχει η Εύβοια μας οδηγεί να υποθέσουμε ότι μεγάλο τμήμα της αγοράς αυτοφυούς σιδερίτη αντιστοιχεί στο Sideritis euboea Heldr., που είναι ενδημικό της Ελλάδας (Koutsaviti et al., 2013). Σύμφωνα με εθνοβοτανικές μελέτες της χώρας, άλλα είδη σιδερίτη που κυρίως κυκλοφορούν στο εμπόριο είναι τα S. scardica Griseb., S. raeseri Boiss. & Heldr., S. syriaca L. subsp. syriaca, S. perfoliata L. subsp. perfoliata. (Hanlidou et al., 2004; Kleftoyanni et al., 2003; Αδαμίδου, 2012). 31

Πίνακας 7. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με αυτοφυή παραγωγή τσαγιού του βουνού για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και αυτοφυής παραγωγή (t) Στερεάς Ελλάδας 420,54 Θεσσαλίας 83,4 Πελοποννήσου 70,3 Ηπείρου 60,01 Δυτικής Ελλάδας 39 Δυτικής Μακεδονίας 37,24 Κρήτης 29,3 Κεντρικής Μακεδονίας 14,6 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 4,3 Περιφερειακή ενότητα Αυτοφυής παραγωγή (t) Εύβοιας 359 Φθιώτιδας 50,2 Ευρυτανίας 11 Βοιωτίας 0,2 Φωκίδας 0,14 Μαγνησίας 83 Λάρισας 0,2 Καρδίτσας 0,2 Λακωνίας 35,5 Αρκαδίας 26,5 Μεσσηνίας 8 Κορινθίας 0,3 Άρτας 34 Ιωαννίνων 17,6 Θεσπρωτίας 5,01 Πρέβεζας 3,4 Ηλείας 24 Αχαΐας 15 Κοζάνης 22 Καστοριάς 12,2 Γρεβενών 2,9 Φλώρινας 0,14 Ηρακλείου 27 Ρεθύμνου 2,3 Ημαθίας 7,2 Σερρών 3,4 Πέλλας 3,35 Πιερίας 0,5 Κιλκίς 0,15 Ξάνθης 3 Δράμας 1 Καβάλας 0,3 (συνέχεια) 32

(Πίνακας 7 συνέχεια) Διοικητική περιφέρεια και αυτοφυής παραγωγή (t) Βόρειου Αιγαίου Περιφερειακή ενότητα Αυτοφυής παραγωγή (t) Λέσβου 2,4 Σάμου 1 Χίου 0,1 3,5 Νοτίου Αιγαίου Δωδεκανήσων 0,26 0,26 ΣΥΝΟΛΟ 762,45 Πίνακας 8. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή τσαγιού του βουνού από καλλιέργειες για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Θεσσαλίας 1318 Δυτικής Μακεδονίας 97,5 Στερεάς Ελλάδας 51 Κεντρικής Μακεδονίας 31 Πελοποννήσου 3,5 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 3 Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Μαγνησίας 1309 Λάρισας 8 Τρικάλων 1 Κοζάνης 85 Καστοριάς 5 Φλώρινας 4 Γρεβενών 3,5 Φθιώτιδας 29 Εύβοιας 20 Βοιωτίας 2 Κιλκίς 1 Πιερίας 24 Σερρών 6 Αργολίδας 3,5 Καβάλας 2 Ξάνθης 1 (συνέχεια) 33

(Πίνακας 8 συνέχεια) Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Βόρειου Αιγαίου Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Λέσβου 1 1 Ηπείρου Άρτας 1 1 ΣΥΝΟΛΟ 1506 3.1.1.1.3 Φασκόμηλο Το φασκόμηλο είναι πέμπτο σε συνολική παραγωγή με 1823,95 t προερχόμενη κατά 87% από αυτοφυείς πληθυσμούς. Η υψηλότερη αυτοφυής παραγωγή σημειώνεται στο Λασίθι της Κρήτης (Πίνακας 9). Η παραγωγή από καλλιέργειες, για την οποία έχουμε δεδομένα μόνο για τα έτη 2010 2012 προέρχεται κυρίως από τη Ροδόπη της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (Πίνακας 10). Η αυτοφυής παραγωγή αυξήθηκε 581% το 2012 (539 t) σε σχέση με το 2000 (79,2 t). Σε πέντε περιφέρειες με αυτοφυή παραγωγή φασκόμηλου βρέθηκαν επτά συνολικά διοικητικές μονάδες με όνομα προερχόμενο από τη λέξη φασκόμηλο, καθώς και το συνώνυμο του φυτού, αλιφασκιά. Μάλιστα υπάρχει η δημοτική ενότητα Σφακιωτών στη Λευκάδα, όπου και σημειώνεται η μεγαλύτερη αυτοφυής παραγωγή περιφερειακής ενότητας στην Ελλάδα. Στο Λασίθι, με τη δεύτερη μεγαλύτερη αυτοφυή παραγωγή μετά τη Λευκάδα, βρέθηκε ένας οικισμός «Σφακούρα» (Πίνακας 11). Το κοινό όνομα φασκόμηλο συνδέεται με πολλά είδη του γένους Salvia spp. (που εξαπλώνεται σε όλες τις περιφέρειες όπου βρίσκονται οι παραπάνω διοικητικές μονάδες) και τα οποία παράγουν αιθέριο έλαιο πλούσιο σε 1,8-κινεόλη, α- και β- θουγιόνη ή καμφορά (Kokkini et al., 2003a). Στο εμπόριο στην Ελλάδα απαντώνται τα είδη Salvia fruticosa Mill. και S. officinalis L. (Hanlidou et al., 2004; Αδαμίδου, 2012) το οποίο λέγεται και ελληνικό φασκόμηλο (Kokkini et al., 2003a). Στην Κρήτη, όπου βρίσκονται διοικητικές μονάδες που το όνομα τους φαίνεται να προέρχεται από το φασκόμηλο ή την αλιφασκιά, χρησιμοποιείται τοπικά και το «Κρητικό φασκόμηλο» S. pomifera L. (Kokkini et al., 2003a). 34

Πίνακας 9. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με αυτοφυή παραγωγή φασκόμηλου για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και αυτοφυής παραγωγή (t) Κρήτης 746,5 Ιονίων Νήσων 500,1 Στερεάς Ελλάδας 237 Δυτικής Ελλάδας 39,6 Ηπείρου 30 Πελοποννήσου 20,2 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 12,5 Κεντρικής Μακεδονίας 0,7 Βόρειου Αιγαίου Περιφερειακή ενότητα Αυτοφυής παραγωγή (t) Λασιθίου 481 Ηρακλείου 255 Ρεθύμνου 10,5 Λευκάδας 500 Κέρκυρας 0,1 Εύβοιας 237 Ηλείας 39,6 Θεσπρωτίας 30 Λακωνίας 17,2 Αρκαδίας 3 Μεσσηνίας 3 Ξάνθης 8 Δράμας 4,5 Χαλκιδικής 0,5 Πέλλας 0,2 Χίου 0,3 0,35 Σάμου 0,05 ΣΥΝΟΛΟ 1589,95 35

Πίνακας 10. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή φασκόμηλου από καλλιέργειες για τα έτη 2010 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 169 Δυτικής Μακεδονίας 20 Κρήτης 14 Στερεάς Ελλάδας 11 Δυτικής Ελλάδας 7 Θεσσαλίας Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Ροδόπης 150 Δράμας 12 Έβρου 7 Κοζάνης 12 Φλώρινας 8 Ηρακλείου 14 Φθιώτιδας 11 Αιτωλοακαρνανίας 7 Καρδίτσας 4 6 Λάρισας 2 Κεντρικής Μακεδονίας Κιλκίς 4 4 Νοτίου Αιγαίου Δωδεκανήσων 2 2 Βόρειου Αιγαίου Λέσβου 1 1 ΣΥΝΟΛΟ 234 36

Πίνακας 11. Οι διοικητικές μονάδες με το όνομα Φασκομηλιά (και συνώνυμα και παράγωγά του) με εμπορική εκμετάλλευση φασκόμηλου για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). Διοικητική περιφέρεια Κρήτης Ιονίων Νήσων Περιφερειακή ενότητα και αυτοφυής παραγωγή (t) Λασιθίου 481 Κέρκυρας 0,1 Λευκάδας 500 Ηλείας Δυτικής Ελλάδας 39,6 Θεσπρωτίας Ηπείρου 30 ΣΥΝΟΛΟ 1050,7 (1) : Οικισμός Δήμος Διοικητική μονάδα Ιεράπετρας Σφακούρα (1) Κέρκυρας Σφακερά (1) Σφακερών (2) Λευκάδας Σφακιωτών (3) Αρχαίας Ολυμπίας Φασκομηλιά (1) Ηγουμενίτσας Φασκομηλιά (1) Φασκομηλιάς (2) (2) : Τοπική κοινότητα (3) : Δημοτική ενότητα 37

3.1.1.1.4 Μέντα Η μέντα είναι έβδομη σε συνολική παραγωγή στη χώρα με 862,9 t με το 89% να είναι καλλιέργειες. Η αυτοφυής παραγωγή προέρχεται κυρίως από την Εύβοια της Στερεάς Ελλάδας (Πίνακας 12), ενώ η παραγωγή από καλλιέργειες προέρχεται κυρίως από τη Ροδόπη της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (Πίνακας 13). Το κοινό όνομα μέντα δεν αντιστοιχεί σε ένα μόνο είδος. Πολλά είδη του γένους Mentha spp. έχουν βρεθεί να πωλούνται με το όνομα μέντα (Hanlidou et al., 2004; Αδαμίδου, 2012). Πίνακας 12. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με αυτοφυή παραγωγή μέντας για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και αυτοφυής παραγωγή (t) Στερεάς Ελλάδας 56 Ηπείρου 13,2 Πελοποννήσου 11,5 Κρήτης 9 Κεντρικής Μακεδονίας 3,5 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Περιφερειακή ενότητα Αυτοφυής παραγωγή (t) Εύβοιας 56 Άρτας 9,2 Θεσπρωτίας 4 Αρκαδίας 11,5 Χανίων 5 Ρεθύμνου 4 Θεσσαλονίκης 0,5 Σερρών 3 Ξάνθης 1,5 1,5 ΣΥΝΟΛΟ 94,7 38

Πίνακας 13. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή μέντας από καλλιέργειες από για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 505 Θεσσαλίας 169 Κεντρικής Μακεδονίας 26,2 Κρήτης 26 Δυτικής Μακεδονίας Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Ροδόπης 265 Έβρου 240 Μαγνησίας 167 Καρδίτσας 2 Ημαθίας 2 Σερρών 24,2 Ηρακλείου 26 Κοζάνης 14 Γρεβενών 3 Καστοριάς 2 19 Στερεάς Ελλάδας Φθιώτιδας 13 13 Δυτικής Ελλάδας Αιτωλοακαρνανίας 8 8 Βόρειου Αιγαίου Σάμου 2 2 ΣΥΝΟΛΟ 768,2 39

3.1.1.1.5 Δίκταμο Το δίκταμο έχει 458 t συνολική παραγωγή, ένατη συνολικά παραγωγή στη χώρα, σχεδόν αποκλειστικά από καλλιέργειες. Αυτοφυής παραγωγή του ύψους των 12 t καταγράφεται στο Ρέθυμνο της Κρήτης, όπως επίσης και 3 t στην Αργολίδα της Πελοποννήσου (Πίνακας 14). Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία όμως, το ενδημικό είδος της Κρήτης Origanum dictamnus L. (το οποίο συνδέεται με το κοινό όνομα δίκταμο) δεν έχει φυσική εξάπλωση στην Πελοπόννησο (Dimopoulos et al., 2013; Hanlidou et al., 2004; Kokkini et al., 2003b). Υπάρχουν, όμως, άρθρα ειδήσεων στο διαδίκτυο που αναφέρουν ότι υπάρχει δίκταμο στον Ταΰγετο (http://www.matrix24.gr/2015/06/dasarchio-kalamatas-aspida-prostasias-gia-to-tsaito-diktamo-ke-ti-lagorigani-taigetou/). Πίνακας 14. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή δίκταμου από καλλιέργειες για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Κρήτης Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Ηρακλείου 432 442 Ρεθύμνου 10 Δυτικής Μακεδονίας Καστοριάς 1 1 ΣΥΝΟΛΟ 443 40

3.1.1.2 Compositae 3.1.1.2.1 Χαμομήλι Το χαμομήλι έχει συνολική παραγωγή 267,81 t προερχόμενη κυρίως από αυτοφυείς πληθυσμούς (84%). Η μεγαλύτερη αυτοφυής παραγωγή σημειώνεται στην Εύβοια της Στερεάς Ελλάδας (Πίνακας 15), ενώ η μεγαλύτερη παραγωγή από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2000 και 2011 2012) στην Αιτωλοακαρνανία της Δυτικής Ελλάδας (Πίνακας 16). Πρόκειται για το μοναδικό ελληνικό αρωματικό φυτό που έχει παραγωγή και στις 13 περιφέρειες της Ελλάδας. To κοινό όνομα χαμομήλι συνδέεται με το είδος Matricaria chamomilla L. που έχει φυσική εξάπλωση σε όλες τις περιφέρειες της χώρας (Dimopoulos et al., 2013). Πίνακας 15. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με αυτοφυή παραγωγή χαμομηλιού για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και αυτοφυής παραγωγή (t) Στερεάς Ελλάδας 95,24 Κρήτης 52,7 Ηπείρου 27,01 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 10,9 Δυτικής Ελλάδας 10,25 Δυτικής Μακεδονίας 6,16 Περιφερειακή ενότητα Αυτοφυής παραγωγή (t) Εύβοιας 95 Βοιωτίας 0,15 Φωκίδας 0,09 Ηρακλείου 47 Λασιθίου 3,8 Ρεθύμνου 1,9 Άρτας 10 Ιωαννίνων 9 Θεσπρωτίας 6,06 Πρέβεζας 1,95 Έβρου 9 Δράμας 1 Ξάνθης 0,6 Καβάλας 0,3 Ηλείας 4 Αιτωλοακαρνανίας 0,09 Κοζάνης 6,1 Φλώρινας 0,06 (συνέχεια) 41

(Πίνακας 15 συνέχεια) Διοικητική περιφέρεια και αυτοφυής παραγωγή (t) Κεντρικής Μακεδονίας 9,83 Πελοποννήσου 8,34 Βόρειου Αιγαίου 5,11 Θεσσαλίας 3,3 Αττικής 2,5 Ιονίων Νήσων Περιφερειακή ενότητα Αυτοφυής παραγωγή (t) Πέλλας 3,58 Σερρών 3,4 Ημαθίας 1,05 Κιλκίς 0,9 Χαλκιδικής 0,8 Πιερίας 0,1 Αρκαδίας 3,5 Λακωνίας 2,8 Μεσσηνίας 1,74 Κορινθίας 0,3 Σάμου 4 Χίου 1,03 Λέσβου 0,08 Λάρισας 3 Μαγνησίας 0,15 Καρδίτσας 0,15 Αττικής 2,5 Κεφαλληνίας 0,21 Κέρκυρας 0,12 Λευκάδας 0,06 0,39 Νοτίου Αιγαίου Δωδεκανήσων 0,24 0,24 ΣΥΝΟΛΟ 225,81 42

Πίνακας 16. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή χαμομηλιού από καλλιέργειες από για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Δυτικής Ελλάδας 20 Κεντρικής Μακεδονίας 8 Θεσσαλίας 4 Δυτικής Μακεδονίας 3 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 2 Θεσσαλίας 2 Βόρειου Αιγαίου 1 Πελοποννήσου Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Αιτωλοακαρνανίας 20 Κιλκίς 8 Καρδίτσας 4 Κοζάνης 3 Έβρου 2 Μαγνησίας 2 Σάμου 1 Αρκαδίας 1 2 Μεσσηνίας 1 ΣΥΝΟΛΟ 42 43

Η συνολική παραγωγή των φυτών της Ομάδας 1 είναι 20629,33 t με 23,6% να προέρχεται από αυτοφυή συλλογή και 76,6% από καλλιέργειες. Πριν το 2010, τα ποσοστά ήταν 29,5% αυτοφυής παραγωγή και 70,5% παραγωγή από καλλιέργειες. Από το 2010 και μετά όμως, η αυτοφυής παραγωγή συνιστά το 12,1% και η παραγωγή από καλλιέργειες το 87,9%. Επομένως, μειώθηκε το ποσοστό της αυτοφυούς παραγωγής και αυξήθηκε το ποσοστό της παραγωγής από καλλιέργειες. Όσον αφορά το φασκόμηλο και το χαμομήλι, παρατηρούμε ότι η συνολική παραγωγή τους προέρχεται κυρίως από αυτοφυή συλλογή (για το φασκόμηλο είναι 87,2% και για το χαμομήλι 84,3%), ενώ για τα υπόλοιπα φυτά της ομάδας η καλλιέργεια έχει το μεγαλύτερο μερίδιο στη συνολική παραγωγή. Πίνακας 17. Τα φυτά της Ομάδας 1, η εμπορική τους εκμετάλλευση και το πλήθος διοικητικών μονάδων με τοπωνύμια των αντίστοιχων φυτών για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). Φυτό Αυτοφυής παραγωγή (t) Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Σύνολο Διοικητικές μονάδες 1. Ρίγανη 2146,62 12801,6 14948,22 4 2. Τσάι του βουνού 762,45 1506 2268,45-3. Φασκόμηλο 1589,95 234 1823,95 7 4. Μέντα 94,7 768,2 862,9-5. Δίκταμο 15 443 458-6. Χαμομήλι 225,81 42 267,81 - ΣΥΝΟΛΟ 4834,53 15794,8 20629,33 11 44

16000 14000 12000 Παραγωγή (t) 10000 8000 6000 4000 2000 0 Ρίγανη Τσάι του βουνού Φασκόμηλο Μέντα Λεβάντα Δίκταμο Δενδρολίβανο Δυόσμος Χαμομήλι Μελισσόχορτο Βασιλικός Θυμάρι Φυτό Εικόνα 15. Τα φυτά της Ομάδας 1 και η συνολική τους παραγωγή για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). 45

3.1.2 Ομάδα 2: Φυτά με δεδομένα μόνο για παραγωγή από καλλιέργειες Σε αυτήν την ομάδα ανήκουν τα φυτά μάραθος, γλυκάνισο, μαστιχόδενδρο, δενδρολίβανο, δυόσμος, τριαντάφυλλο, μελισσόχορτο, θυμάρι και κρόκος. 3.1.2.1 Lamiaceae 3.1.2.1.1 Δενδρολίβανο Για το δενδρολίβανο καταγράφονται 325 t παραγωγής από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2011 2012) κυρίως από την Ανατολική Αττική (Πίνακας 19) και 1 t αυτοφυούς παραγωγής στη Λευκάδα των Ιονίων Νήσων. Το φυτό συνδέεται με το είδος Rosmarinus officinalis L. που έχει φυσική εξάπλωση σε όλες τις περιφέρειες της Ελλάδας (Dimopoulos et al., 2013). Πίνακας 18. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή δενδρολίβανου από καλλιέργειες για τα έτη 2011 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Αττικής 290 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης 19 Κεντρικής Μακεδονίας Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Ανατολικής Αττικής 290 Δράμας 14 Καβάλας 4 Έβρου 1 Ημαθίας 5 Κιλκίς 2 Σερρών 2 9 Θεσσαλίας Μαγνησίας 5 5 Βόρειου Αιγαίου Σάμου 2 2 ΣΥΝΟΛΟ 325 46

3.1.2.1.2 Δυόσμος Για το δυόσμο καταγράφονται 276 t παραγωγής από καλλιέργειες κυρίως από τη Δυτική Αττική (Πίνακας 19) και 1 t αυτοφυούς παραγωγής στη Θεσπρωτία της Ηπείρου. Με το κοινό όνομα δυόσμος κυκλοφορούν στο ελληνικό εμπόριο πολλά είδη του γένους Mentha spp. (Hanlidou et al., 2004; Karousou et al., 2007; Αδαμίδου, 2012). Πίνακας 19. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή δυόσμου από καλλιέργειες για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Αττικής Δυτικής Αττικής 261 Θεσσαλίας Μαγνησίας 12 Βόρειου Αιγαίου Σάμου 2 Νοτίου Αιγαίου Δωδεκανήσων 1 ΣΥΝΟΛΟ 277 47

3.1.2.1.3 Μελισσόχορτο Το μελισσόχορτο έχει 148 t παραγωγής από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2010 2012) κυρίως από τη Μαγνησία της Θεσσαλίας (Πίνακας 20). Η αυτοφυής παραγωγή προέρχεται από τη Θεσπρωτία (2 t), τα Ιωάννινα (2 t) της Ηπείρου και τη Δράμα της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (1 t) τα έτη 2011 και 2012. Το είδος που συνδέεται με το κοινό όνομα μελισσόχορτο είναι το Melissa officinalis L. κι έχει εξάπλωση σε όλες τις περιφέρειες της χώρας (Dimopoulos et al., 2013). Πίνακας 20. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή μελισσόχορτου από καλλιέργειες για τα έτη 2010 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Θεσσαλίας 101 Δυτικής Ελλάδας 17 Κεντρικής Μακεδονίας 12 Θεσσαλίας 7 Κεντρικής Μακεδονίας 5 Δυτικής Μακεδονίας 4 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Μαγνησίας 101 Αιτωλοακαρνανίας 17 Σέρρες 12 Καρδίτσας 7 Ημαθίας 3 Κιλκίς 2 Κοζάνης 4 Έβρου 1 1 Βόρειου Αιγαίου Σάμου 1 1 ΣΥΝΟΛΟ 148 48

3.1.2.1.4 Θυμάρι Για το θυμάρι καταγράφεται συνολική παραγωγή 16,6 t σχεδόν αποκλειστικά από καλλιέργειες (94%) (Πίνακας 21). Η αυτοφυής παραγωγή (1 t το 2012) προέρχεται από τη Λευκάδα των Ιονίων Νήσων. Η υψηλότερη παραγωγή από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2011 2012) σημειώνεται στην Κοζάνη της Δυτικής Μακεδονίας. Στην ίδια περιφερειακή ενότητα υπάρχει ένας οικισμός με όνομα Θυμαριά (Πίνακας 22). Το κοινό όνομα θυμάρι δε συνδέεται με ένα μόνο είδος, καθώς μια μεγάλη ομάδα ειδών παράγουν αιθέρια έλαιο πλούσια σε θυμόλη που προσδίδουν οσμή θυμαριού, πολλά από τα οποία ανήκουν στο γένος Thymus spp., αλλά και το Thymbra capitata (L.) Cav. (Hanlidou et al., 2004; Kokkini et al., 2003a; Kleftoyanni et al., 2003; Αδαμίδου, 2012). Πίνακας 21. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή θυμαριού από καλλιέργειες για τα έτη 2011 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Δυτικής Μακεδονίας 5 Στερεάς Ελλάδας 4,6 Θεσσαλίας 4 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Κοζάνης 4 Φλώρινας 1 Βοιωτίας 4 Φθιώτιδας 0,6 Μαγνησίας 4 Έβρου 2 2 ΣΥΝΟΛΟ 16,6 49

Πίνακας 22. Οικισμοί με το όνομα Θυμαριά σε περιφερειακές ενότητες με εμπορική εκμετάλλευση θυμαριού για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). Διοικητική περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Περιφερειακή ενότητα και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Κοζάνης 4 Έβρου 2 ΣΥΝΟΛΟ 6 Δήμος Κοζάνης Σουφλίου Οικισμός Θυμαριά Θυμαριά 50

3.1.2.2 Apiaceae 3.1.2.2.1 Μάραθος Ο μάραθος είναι δεύτερος σε συνολική παραγωγή με 2328 t. Η αυτοφυής παραγωγή (2 t) καταγράφεται μόνο για τα έτη 2011 2012 στη Θεσπρωτία της Ηπείρου. Η υψηλότερη παραγωγή από καλλιέργειες καταγράφεται στη Χαλκιδική της Κεντρικής Μακεδονίας (Πίνακας 23). Μάλιστα στη Χαλκιδική βρίσκεται ένας οικισμός με το όνομα Μαραθούσσα, που είναι παράγωγο της λέξης μάραθος. Το κοινό όνομα μάραθος συνδέεται με το είδος Foeniculum vulgare Mill (Αδαμίδου, 2012) που έχει εξάπλωση σε όλες τις περιφέρειες της Ελλάδας (Dimopoulos et al., 2013). Πίνακας 23. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή μάραθου από καλλιέργειες για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Κεντρικής Μακεδονίας 1305 Στερεάς Ελλάδας 876 Δυτικής Μακεδονίας 76 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Περιφερειακή Καλλιεργούμενη ενότητα παραγωγή (t) Χαλκιδικής 1291 Σερρών 14 Εύβοιας 870 Βοιωτίας 3 Φθιώτιδας 3 Φλώρινας 76 Ροδόπης 55 69 Έβρου 14 ΣΥΝΟΛΟ 2326 51

3.1.2.2.2 Γλυκάνισο Το γλυκάνισο έχει την τέταρτη μεγαλύτερη συνολική παραγωγή με 1938,3 t από καλλιέργειες και κυρίως από τη Θεσσαλονίκη της Κεντρικής Μακεδονίας (Πίνακας 24). To κοινό όνομα γλυκάνισο συνδέεται με το Pimpinella anisum L. (Raut and Karuppayil, 2014; Αδαμίδου, 2012) που έχει εξάπλωση σε όλες τις περιφέρειες της Ελλάδας (Dimopoulos et al., 2013). Πίνακας 24. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή γλυκάνισου από καλλιέργειες για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Κεντρικής Μακεδονίας 1418 Δυτικής Μακεδονίας 203,5 Στερεάς Ελλάδας 200 Θεσσαλίας 66,8 Βόρειου Αιγαίου 46 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Θεσσαλονίκης 1108 Χαλκιδικής 302 Σερρών 8 Φλώρινας 203,5 Εύβοιας 200 Μαγνησίας 36,8 Λάρισας 18 Καρδίτσας 12 Λέσβου 45 Χίου 1 Δράμας 4 4 ΣΥΝΟΛΟ 1938,3 52

3.1.2.3 Anacardiaceae 3.1.2.3.1 Μαστίχα Χίου Στη δέκατη θέση σε συνολική παραγωγή της χώρας βρίσκεται η Μαστίχα Χίου με 435 t από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2010 2012) στη Χίο του Βορείου Αιγαίου (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Το κοινό όνομα συνδέεται με το είδος Pistacia lentiscus L., όπου καλλιεργείται συγκεκριμένα το Pistacia lentiscus cv. Chia που είναι στην κατηγορία ΠΟΠ (ΦΕΚ 17/14-01-9s4) (http://www.minagric.gr/). Η Χίος είναι ο κύριος τόπος παραγωγής της μαστίχας παγκοσμίως, η οποία είναι σημαντική για την οικονομία της χώρας και του νησιού (http://www.ema.europa.eu). Στη Χίο μάλιστα υπάρχει δημοτική ενότητα Μαστιχοχωρίων (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). 3.1.2.4 Rosaceae 3.1.2.4.1 Τριαντάφυλλο Το τριαντάφυλλο έχει παραγωγή 155 t από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2011 2012) με 150 t από την Κοζάνη και 5 t από την Καστοριά της Δυτικής Μακεδονίας. Στην Κοζάνη, μάλιστα, βρέθηκε ένας οικισμός Ροδοχώριον στην τοπική κοινότητα Ροδοχωρίου που φαίνονται να είναι παράγωγα της λέξης κυνόροδο, συνώνυμο του τριαντάφυλλου (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Το κοινό όνομα τριαντάφυλλο δε συνδέεται με ένα μόνο είδος, αλλά με διάφορα είδη Rosa spp. και έχει εξάπλωση σε όλες τις περιφέρειες της χώρας (Dimopoulos et al., 2013). 3.1.2.5 Iridaceae 3.1.2.5.1 Κρόκος Για τον κρόκο καταγράφεται παραγωγή 6 t από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2010 2012), προερχόμενη από την Κοζάνη της Δυτικής Μακεδονίας. Εκεί μάλιστα υπάρχει ένας οικισμός Κρόκος που ανήκει στη δημοτική κοινότητα Κρόκου (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Το επιστημονικό είδος κρόκου που καλλιεργείται στη χώρα (και ειδικά στην Κοζάνη) είναι το Crocus sativus L. Σπάνια απαντάται εκτός αγρών (Dimopoulos et al., 2013). 53

Πίνακας 25. Τα φυτά της Ομάδας 2, η εμπορική τους εκμετάλλευση από καλλιέργειες και το πλήθος διοικητικών μονάδων με τοπωνύμια των αντίστοιχων φυτών για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). Φυτό Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Διοικητικές μονάδες 1. Μάραθος 2326 1 2. Γλυκάνισο 1938,3-3. Μαστιχόδενδρο 435 1 4. Δενδρολίβανο 325-5. Δυόσμος 276-6. Τριαντάφυλλο 155 2 7. Μελισσόχορτο 148-8. Θυμάρι 15,6 2 9. Κρόκος 6 2 ΣΥΝΟΛΟ 5624,9 8 Εικόνα 16. Τα φυτά της Ομάδας 2 και η παραγωγή τους από καλλιέργειες για το διάστημα 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). 54

3.1.3 Ομάδα 3: Φυτά με δεδομένα μόνο για αυτοφυή παραγωγή 3.1.3.1 Lauraceae 3.1.3.1.1 Δάφνη Η δάφνη έχει 90,06 t αυτοφυούς παραγωγής, με τη μεγαλύτερη παραγωγή να σημειώνεται στην Εύβοια της Στερεάς Ελλάδας (Πίνακας 26). Στην Εύβοια, μάλιστα υπάρχουν πέντε οικισμοί σε τέσσερις δήμους της με όνομα Δάφνη ή Δαφνούσσα (Πίνακας 27). Το κοινό όνομα δάφνη συνδέεται με το είδος Laurus nobilis L. της οικογένειας Lauraceae που έχει εξάπλωση σε όλες τις περιφέρειες της χώρας (Dimopoulos et al., 2013). Πίνακας 26. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με αυτοφυή παραγωγή δάφνης για τα έτη 2000 2009 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και αυτοφυής παραγωγή (t) Στερεάς Ελλάδας 50 Ηπείρου 27,3 Πελοποννήσου Περιφερειακή ενότητα Αυτοφυής παραγωγή (t) Εύβοιας 50 Άρτας 26 Πρέβεζας 1,3 Λακωνίας 7,6 8,8 Μεσσηνίας 1,2 Δυτικής Ελλάδας Ηλείας 3,9 3,9 Βόρειου Αιγαίου Χίου 0,06 0,06 ΣΥΝΟΛΟ 90,06 55

Πίνακας 27. Οι διοικητικές μονάδες με το όνομα Δάφνη (και τα παράγωγά του) με εμπορική εκμετάλλευση δάφνης για τα έτη 2000 2009 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). Διοικητική περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας Ηπείρου Πελοποννήσου Περιφερειακή ενότητα και αυτοφυής παραγωγή (t) Εύβοιας 50 Άρτας 26 Λακωνίας 7,6 Μεσσηνίας 1,2 Δήμος Διοικητική μονάδα Διρφύων- Μεσσαπίων Δάφνη (1) Κύμης-Αλιβερίου Δάφνη (1) Μαντουδίου- Δάφνη (1) Λίμνης-Αγίας Άννας Δαφνούσσα (1) Τανάγρας Δάφνη (1) Αρταίων Δαφνωτής (2) Ευρώτα Δάφνιων (1) Δαφνίου (2) Μεσσήνης Δάφνη (1) Ανδραβίδας- Κυλλύνης Δάφνη (1) Δάφνη (1) Δυτικής Ελλάδας Ηλείας 3,9 Χίου Βορείου Αιγαίου 0,06 ΣΥΝΟΛΟ 88,76 (1) : Οικισμός (2) : Τοπική κοινότητα Ήλιδας Ανδρίτσαινας- Κρεστένων Χίου Δαφνιώτισσα (1) Δάφνης (2) Δαφνιωτίσσης (2) Δαφνούλα (1) Δαφνούλας (2) Δαφνών (1) Δαφνώνος (2) 56

3.1.3.2 Cistaceae 3.1.3.2.1 Αλάδανο Για το αλάδανο καταγράφεται παραγωγή από καλλιέργειες προερχόμενη από την Αιτωλοακαρνανία της Δυτικής Ελλάδας (3 t) και το Ρέθυμνο της Κρήτης (2 t) (δεδομένα μόνο για τα έτη 2010 2012). Θεωρήθηκε, όμως, αυτοφυής παραγωγή διότι δεν υπήρχε αντίστοιχη καταγεγραμμένη έκταση από καλλιέργειες (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Το αλάδανο πιθανότατα συνδέεται με είδη του γένους Cistus spp. που έχουν αυτοφυή παρουσία στις περιοχές όπου υπάρχει παραγωγή. 3.1.3.3 Malvaceae 3.1.3.3 Τίλιο Για το τίλιο καταγράφεται αυτοφυής παραγωγή 0,05 t προερχόμενη από τη Χίο του Βορείου Αιγαίου για τα έτη 2001 2003. Το κοινό όνομα τίλιο συνδέεται με ορισμένα είδη του γένους Tilia spp. της οικογένειας Malvaceae, όπου δεν έχουν αυτοφυή παρουσία σε όλες της περιφέρειες της χώρας (Dimopoulos et al., 2013). Μάλιστα δεν αυτοφύονται στη Χίου του Βορείου Αιγαίου όπου καταγράφεται αυτοφυής παραγωγή. Πίνακας 28. Τα φυτά Ομάδας 3, η εμπορική τους εκμετάλλευση και το πλήθος διοικητικών μονάδων με τοπωνύμια των αντίστοιχων φυτών για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). Φυτό Αυτοφυής παραγωγή (t) Διοικητικές μονάδες 1. Δάφνη 90,06 18 2. Αλάδανο 5-3. Τίλιο 0,05 - Σύνολο 95,11 18 57

3.1.4 Τοπωνύμια των ελληνικών αρωματικών φυτών Για τα φυτά δάφνη, μάραθος, τριαντάφυλλο, μαστίχα Χίου, φασκόμηλο, ρίγανη, θυμάρι και κρόκος βρέθηκαν συνολικά 37 τόποι (οικισμοί, τοπικές κοινότητες και ανώτερες διοικητικές μονάδες της χώρας) που έχουν τοπωνύμια αυτών των φυτών στις περιφερειακές ενότητες όπου υπάρχει και αυτοφυής παραγωγή ή/και παραγωγή από καλλιέργειες των ίδιων φυτών (Πίνακας 29). Τα τοπωνύμια αυτά απαντώνται σε δέκα περιφέρειες (Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Βορείου Αιγαίου, Δυτικής Ελλάδας, Δυτικής Μακεδονίας, Ηπείρου, Ιονίων Νήσων, Κεντρικής Μακεδονίας, Κρήτης, Πελοποννήσου και Στερεάς Ελλάδας) και 14 περιφερειακές ενότητες (Αιτωλοακαρνανίας, Άρτας, Έβρου, Εύβοιας, Ηλείας, Θεσπρωτίας, Κέρκυρας, Κοζάνης, Λακωνίας, Λασιθίου, Λευκάδας, Μεσσηνίας, Χαλκιδικής και Χίου) με συνολική αυτοφυή παραγωγή αυτών των περιφερειακών ενοτήτων στα οκτώ φυτά να ανέρχεται σε 1377,26 t και παραγωγή από καλλιέργειες σε 1924 t (Πίνακας 29). 58

Πίνακας 29. Τα αρωματικά φυτά που εκμεταλλεύονταν εμπορικά στην Ελλάδα τα έτη 2000 2012 σε περιφερειακές ενότητες με τοπωνύμια αυτών των φυτών (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Φυτό Δάφνη Φασκόμηλο Ρίγανη Θυμάρι Περιφέρεια Περιφερειακή Ενότητα Διοικητικές μονάδες Αυτοφυής παραγωγή (t) Στερεάς Ελλάδας Εύβοιας 5 50 Ηπείρου Άρτας 1 26 Πελοποννήσου Λακωνίας 2 7,6 Μεσσηνίας 1 1,2 Δυτικής Ελλάδας Ηλείας 7 3,9 Βορείου Αιγαίου Χίου 2 0,06 Κρήτης Λασιθίου 1 481 Ιονίων Νήσων Κέρκυρας 2 0,1 Λευκάδας 1 500 Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Δυτικής Ελλάδας Ηλείας 1 39,6 Ηπείρου Θεσπρωτίας 2 30 Δυτικής Ελλάδας Αιτωλοακαρνανίας 3 112,3 36 Πελοποννήσου Λακωνίας 1 125,5 Δυτικής Μακεδονίας Κοζάνης 1 4 Ανατολικής Μακεδονίας Έβρου 1 2 και Θράκης Κρόκος Δυτικής Μακεδονίας Κοζάνης 2 6 Τριαντάφυλλο Δυτικής Μακεδονίας Κοζάνης 2 150 Μάραθος Κεντρικής Μακεδονίας Χαλκιδικής 1 1291 Μαστίχα Βορείου Χίου Αιγαίου Χίου 1 435 ΣΥΝΟΛΟ 37 1377,26 1924 59

3.2 Ξενικά αρωματικά φυτά Η σειρά που παρουσιάζονται τα αποτελέσματα για τα ξενικά αρωματικά φυτά είναι με φθίνουσα συνολική παραγωγή ανά επιστημονική οικογένεια. 3.2.1 Lamiaceae 3.2.1.1 Λεβάντα Η λεβάντα είναι όγδοη σε συνολική παραγωγή στη χώρα με 682,45 t που είναι σχεδόν αποκλειστικά από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2010 2012) με τη μεγαλύτερη τιμή να σημειώνεται στην Πέλλα της Κεντρικής Μακεδονίας (Πίνακας 31). To 2010 η παραγωγή ήταν 6 t και το 2012 ήταν 617,45 t, δηλαδή, η διαφορά είναι πάνω από το εκατονταπλάσιο. Η αυτοφυής παραγωγή είναι μικρή, μόλις 12 t σε τρεις περιφέρειες της χώρας (Πίνακας 30). Στην πραγματικότητα, είναι αμφίβολο ότι πρόκειται για ελληνική αυτοφυή λεβάντα που προορίζεται για εμπόριο ως αρωματικό φυτό. Κι αυτό γιατί με το κοινό όνομα λεβάντα κυκλοφορεί στο εμπόριο το είδος Lavandula angustifolia L. (Hanlidou et al., 2004; Αδαμίδου, 2012) που ενώ δεν είναι αυτοφυές της Ελλάδας σύμφωνα με τους Dimopoulos et al. (2013), ορισμένες πηγές το αναφέρουν ως αυτοφυές (Hassiotis et al., 2010; Αδαμίδου, 2012). Το είδος Lavandula stoechas L. είναι αυτοφυές στην Κεντρική Μακεδονία και την Πελοπόννησο, όπου υπάρχει συνολικά 11 t αυτοφυής παραγωγή λεβάντας, αλλά η σύσταση του αιθέριου ελαίου των δυο επιστημονικών ειδών διαφέρει πολύ και οι αναφορές για χρήση αιθέριου ελαίου του Lavandula stoechas L. περιορίζονται στην αντιμικροβιακή του ιδιότητα (Lang and Buchbauer, 2012). Τέλος, δεν υπάρχει φυσική εξάπλωση κανενός είδους Lavandula spp. στην Ήπειρο, όπου σύμφωνα με δεδομένα του ΥπΑΑΤ (2014) σημειώνεται 1 t αυτοφυούς παραγωγής λεβάντας. Πίνακας 30. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με αυτοφυή παραγωγή λεβάντας για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια Περιφερειακή ενότητα Αυτοφυής παραγωγή (t) Κεντρικής Μακεδονίας Σερρών 6 Πελοποννήσου Αρκαδίας 5 Ηπείρου Θεσπρωτίας 1* ΣΥΝΟΛΟ 12 *Δεν υπάρχει αυτοφυής εξάπλωση του γένους Lavandula spp. στην περιφέρεια της Ηπείρου (Dimopoulos et al., 2013). 60

Πίνακας 31. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή λεβάντας από καλλιέργειες για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Κεντρικής Μακεδονίας 528 Δυτικής Μακεδονίας Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Πέλλας 500 Χαλκιδικής 24 Ημαθίας 2 Κιλκίς 2 Κοζάνης 106 Καστοριάς 3 Γρεβενών 1 110 Στερεάς Ελλάδας Φθιώτιδας 20 20 Ανατολικής Μακεδονίας Δράμας 6 και Θράκης Έβρου 1 7 Βόρειου Αιγαίου Σάμου 3 3 Θεσσαλίας Λάρισας 2 2 Ιονίων Νήσων Κεφαλληνίας 0,45 0,45 ΣΥΝΟΛΟ 670,45 61

3.2.1.2 Βασιλικός Για το βασιλικό καταγράφεται συνολική παραγωγή 76,5 t, προερχόμενη κυρίως από αυτοφυείς πληθυσμούς (57%) κυρίως από την Άρτα της Ηπείρου (Πίνακας 32). Η υψηλότερη παραγωγή από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2010 2012) σημειώνεται στο Κιλκίς της Κεντρικής Μακεδονίας (Πίνακας 33). Το κοινό όνομα βασιλικός συνδέεται με το είδος Ocimum basilicum L. το οποίο βιβλιογραφικά δεν έχει αυτοφυή εξάπλωση στην Ελλάδα (Arianoutsou et al., 2010; Dimopoulos et al., 2013) Πίνακας 32. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με αυτοφυή παραγωγή βασιλικού για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Ηπείρου 25 Κεντρικής Μακεδονίας 16 Πελοποννήσου 1,5 Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Περιφερειακή ενότητα Αυτοφυής παραγωγή (t) Άρτας 25 Χαλκιδικής 16 Λακωνίας 1,2 Μεσσηνίας 0,3 Δράμας 1 1 ΣΥΝΟΛΟ 43,5 62

Πίνακας 33. Οι διοικητικές περιφέρειες και περιφερειακές ενότητες με παραγωγή βασιλικού από καλλιέργειες για τα έτη 2010 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Διοικητική περιφέρεια και καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Κεντρικής Μακεδονίας Περιφερειακή ενότητα Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) Κιλκίς 12 12 Στερεάς Ελλάδας Φθιώτιδας 8 8 Ανατολικής Μακεδονίας Καβάλας 2 και Θράκης Δράμας 1 3 Θεσσαλίας Μαγνησίας 3 3 Βόρειου Αιγαίου Σάμου 2 2 Δυτικής Μακεδονίας Κοζάνης 2 2 Νοτίου Αιγαίου Δωδεκανήσων 2 2 Πελοποννήσου Λακωνίας 1 1 ΣΥΝΟΛΟ 33 63

3.2.1.3 Μαντζουράνα Για τη μαντζουράνα καταγράφεται παραγωγή 12 t από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2010 2012), προερχόμενη από την Αιτωλοακαρνανία της Δυτικής Ελλάδας (6 t) και τη Φθιώτιδα της Στερεάς Ελλάδας (6 t) (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Το κοινό όνομα μαντζουράνα αντιστοιχεί σε πολλά φυτά της οικογένειας Lamiaceae, με τα πιο κοινά να είναι το Origanum marjoram L. που είναι αυτοφυές της Κύπρου και τα γειτονικά μέρη της Νότιας Τουρκίας και το Thymus mastichina L. με προέλευση την Ισπανία και την Πορτογαλία (Kokkini et al., 2003a) Επομένως μπορεί να αμφισβητηθεί η καταγραφή αυτοφυούς παραγωγής 1 t μαντζουράνας το 2011 στη Θεσπρωτία της Ηπείρου (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). 3.2.2 Elaeagnaceae 3.2.2.1 Ιπποφαές Το ιπποφαές έχει την έκτη μεγαλύτερη συνολική παραγωγή με 1205,2 t από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2011 2012) με τη μεγαλύτερη παραγωγή να σημειώνεται στην Κοζάνη της Δυτικής Μακεδονίας (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Πρόκειται για το είδος Elaeagnus rhamnoides (L.) A.Nelson με προέλευση Ευρώπη και Ασία. Το φυτό αυτό χρησιμοποιείται κυρίως για φαρμακευτική χρήση και ως συστατικό σε συμπληρώματα βιταμινών, παρά ως αρωματικό (Geetha et al., 2002). 3.2.3 Xanthorrhoeaceae 3.2.3.1 Αλόη Για την αλόη καταγράφονται 80 t παραγωγής από καλλιέργειες στο Λασίθι της Κρήτης (δεδομένα μόνο για το έτος 2012, βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Πρόκειται για το είδος Aloe vera (L.) Burm.f. που χρησιμοποιείται ως φαρμακευτικό και ως συστατικό σε εδώδιμα προϊόντα του εμπορίου, παρά ως αρωματικό (Gurib-Fakim, 2006; Karousou and Deirmentzoglou, 2011; Shweta et al., 2011; Αδαμίδου, 2012). 3.2.4 Apiaceae 3.2.4.1 Κορίανδρος Για τον κορίανδρο καταγράφεται παραγωγή 68 t από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2011 2012) προερχόμενη από το Ηράκλειο της Κρήτης (58 t) και τον Έβρο της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης (10 t) (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Το φυτό αυτό συνδέεται με το είδος Coriandrum sativum L. με προέλευση τη ΝΔ Μεσόγειο (Arianoutsou et al., 2010; Dimopoulos et al., 2013). 64

3.2.5 Rosaceae 3.2.5.1 Αρώνια Για την αρώνια καταγράφεται παραγωγή 12 t από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για τα έτη 2011 2012) προερχόμενη από τις Σέρρες της Κεντρικής Μακεδονίας (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Το κοινό όνομα συνδέεται με το είδος Aronia melanocarpa (Michx.) Elliott. με προέλευση τη Βόρεια Αμερική (Slimestad et al., 2005) 3.2.6 Geraniaceae 3.2.6.1 Αρμπαρόριζα Για την αρμπαρόριζα καταγράφεται αυτοφυής παραγωγή 10,5 t, προερχόμενη κυρίως από την Άρτα της Ηπείρου (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Πρόκειται πιθανόν για το είδος Pelargonium graveolens L. Her που δεν έχει, όμως, αυτοφυή εξάπλωση στην Ελλάδα (Dimopoulos et al., 2013). 3.2.7 Verbenaceae 3.2.7.1 Λουΐζα Για τη λουΐζα καταγράφεται παραγωγή 4 t από καλλιέργειες (δεδομένα μόνο για το έτος 2012) προερχόμενη από την Καρδίτσα της Θεσσαλίας (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). Το κοινό όνομα λουΐζα πιθανότατα συνδέεται με το Aloysia citriodora Palau της οικογένειας Verbenaceae με προέλευση τη Βόρεια Αμερική (Arianoutsou et al., 2010). 65

Πίνακας 34. Η εμπορική εκμετάλλευση των ξενικών φυτών για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι). Φυτό Αυτοφυής Καλλιεργούμενη παραγωγή (t) παραγωγή (t) Σύνολο 1. Ιπποφαές - 1205,2 1205,2 2. Λεβάντα 12 670,45 682,45 3. Αλόη - 80 80 4. Βασιλικός 43,5 33 76,5 5. Κορίανδρος - 68 68 6. Μαντζουράνα 1 12 13 7. Αρώνια - 12 12 8. Αρμπαρόριζα 10,5-10,5 9. Λουΐζα - 4 4 Σύνολο 4834,53 15794,8 20630,33 Εικόνα 17. Τα ξενικά φυτά και η παραγωγή τους από καλλιέργειες για τα έτη 2000 2012 (βλ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι και ΙΙ). 66

4. Συμπεράσματα Όσον αφορά την εμπορική εκμετάλλευση των αρωματικών φυτών στην Ελλάδα για τα έτη 2000 2012: 1. Από την προσπάθεια σύνδεσης των κοινών ονομάτων με τα επιστημονικά ονόματα των αρωματικών φυτών αναδείχθηκε η αναγκαιότητα του ταξινομικού προσδιορισμού όλων των εμπορικά διακινούμενων φυτών στην Ελλάδα. Πολλά κοινά ονόματα μπορεί να αντιστοιχούν σε ένα είδος ή αντίθετα ένα είδος να αναφέρεται με περισσότερα του ενός κοινά ονόματα. 2. Το 77% του συνόλου των εμπορικά εκμεταλλεύσιμων αρωματικών φυτών (με βάση το κοινό όνομα) ανήκει σε είδη της οικογένειας Lamiaceae. Προκύπτει ότι η οικογένεια Lamiaceae και κυρίως η ρίγανη, που είναι είτε το Origanum vulgare subsp. hirtum (Link) Ietsw. ή το O. onites L. έχουν το μεγαλύτερο μερίδιο στην αγορά αρωματικών φυτών στην Ελλάδα. 3. Το ποσοστό της αυτοφυούς παραγωγής μειώθηκε μετά το 2010 από 29,5% σε 12,1%. Παρόλα αυτά, δε μηδενίστηκε, ακόμα και για το δίκταμο που είναι ενδημικό της Κρήτης. Επομένως, ενώ η κατάσταση της εμπορικής εκμετάλλευσης αυτοφυών και ειδικά των ενδημικών ειδών βελτιώνεται, πρέπει να συνεχιστούν οι προσπάθειες για την εξάλειψη της συλλογής αυτοφυών φυτών για εμπορικούς λόγους. 4. Από το 2010 και έπειτα καταγράφεται απότομη αύξηση καλλιεργειών ξενικών αρωματικών και φαρμακευτικών ειδών και μάλιστα δύο από αυτά (λεβάντα και ιπποφαές) είναι στα δέκα φυτά με την υψηλότερη παραγωγή. Συνεπώς πρέπει να υπάρχει παρακολούθηση της επέκτασης των ξενικών ειδών σε καλλιέργειες στην Ελλάδα. 5. Τα ονόματα οκτώ εμπορικά εκμεταλλεύσιμων αρωματικών φυτών (δάφνη, μάραθος, τριαντάφυλλο, μαστιχόδενδρο, φασκόμηλο, ρίγανη, θυμάρι και κρόκος) συνδέονται με τοπωνύμια 37 διοικητικών μονάδων διάσπαρτα στις περιφερειακές ενότητες όπου υπάρχει και αυτοφυής παραγωγή ή/και παραγωγή από καλλιέργειες τους. Τα τοπωνύμια αυτά απαντώνται σε οκτώ περιφέρειες και 14 περιφερειακές ενότητες. Η συνολική αυτοφυής παραγωγή των οκτώ φυτών στις περιοχές αυτές ανέρχεται σε 1377,26 t και η παραγωγή από καλλιέργειες σε 1924 t. Από το γεγονός αυτό προκύπτει ότι υπάρχει ισχυρή κοινωνική σύνδεση των αυτοφυών αρωματικών φυτών με τους κατοίκους της ελληνικής υπαίθρου. 67

5. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Arianoutsou, M., Bazos, I., Delipetrou, P., Kokkoris, Y., 2010. The alien flora of Greece: taxonomy, life traits and habitat preferences. Biol. Invasions 12, 3525 3549. doi:10.1007/s10530-010-9749-0 Burt, S., 2004. Essential oils: Their antibacterial properties and potential applications in foods - A review. Int. J. Food Microbiol. 94, 223 253. doi:10.1016/j.ijfoodmicro.2004.03.022 Demo, A., Petrakis, C., Boskou, D., 1999. Nutrient antioxidants in some herbs and Mediterranean plant leaves 31. Dimopoulos, P., Raus, T., Bergmeier, E., Constantinidis, T., Iatrou, G., Kokkini, S., Strid, S., Tzanoudakis, D., 2013. Vascular plants of Greece: An annotated checklist 1 372. Ellenberger, A., 1999. Assuming responsibility for a protected plant: WELEDA s endeavour to secure the firm s supply of Arnica montana. In: Traffic Europe ed. Medicinal plant trade in Europe: conservation and supply: proceedings of the first international symposium on the conservation of medicinal plants in trade in Europe, 22-23 June 1998, Royal Botanic Gardens, Kew, United Kingdom. Traffic Europe, Brussels, 127-130. Fani, M., Kohanteb, J., 2012. Inhibitory activity of Aloe vera gel on some clinically isolated cariogenic and periodontopathic bacteria. J. Oral Sci. 54, 15 21. doi:10.2334/josnusd.54.15 Geetha, S., Sai Ram, M., Singh, V., Ilavazhagan, G., Sawhney, R.C., 2002. Anti-oxidant and immunomodulatory properties of seabuckthorn (Hippophae rhamnoides)--an in vitro study. J. Ethnopharmacol. 79, 373 378. doi:10.1016/s0378-8741(01)00406-8 Gurib-Fakim, A., 2006. Medicinal plants: Traditions of yesterday and drugs of tomorrow. Mol. Aspects Med. 27, 1 93. doi:10.1016/j.mam.2005.07.008 Hanlidou, E., Karousou, R., Kleftoyanni, V., Kokkini, S., 2004. The herbal market of Thessaloniki (N Greece) and its relation to the ethnobotanical tradition. J. Ethnopharmacol. 91, 281 299. doi:10.1016/j.jep.2004.01.007 Hassiotis, C.N., Tarantilis, P. a., Daferera, D., Polissiou, M.G., 2010. Etherio, a new variety of Lavandula angustifolia with improved essential oil production and composition from natural selected genotypes growing in Greece. Ind. Crops Prod. 32, 77 82. doi:10.1016/j.indcrop.2010.03.004 68

Honnef, S., Pätzold, B., Leaman, D.J., et al., 2005. International Standard for Sustainable wild Collection of Medicinal and Aromatic Plants (ISSC-MAP): concept paper February 2005. Floraweb. Karousou, R., Balta, M., Hanlidou, E., Kokkini, S., 2007. Mints, smells and traditional uses in Thessaloniki (Greece) and other Mediterranean countries. J. Ethnopharmacol. 109, 248 257. doi:10.1016/j.jep.2006.07.022 Karousou, R., Deirmentzoglou, S., 2011. The herbal market of Cyprus: traditional links and cultural exchanges. J. Ethnopharmacol. 133, 191 203. doi:10.1016/j.jep.2010.09.034 Kleftoyanni, V., & Kokkini, S., 2003. The Labiatae plants used traditionally in Thessaloniki. Bocconea. 16(2), 1117-1121. Kokkini, S., Karousou, R., Hanlidou, E., 2003a. Herbs of the Labiatae 3082 3090. Kokkini, S., Karousou, R., Hanlidou, E., 2003b. Herbs of the Labiatae. Encycl. Food Sci. Nutr. 3082 3090. doi:10.1016/b0-12-227055-x/00593-9 Koutsaviti, A., Bazos, I., Milenkovic, M., Pavlović-Drobac, M., Tzakou, O., 2013. Antimicrobial activity and essential oil composition of five Sideritis taxa of Empedoclia and Hesiodia sect. from Greece. Rec. Nat. Prod. 7, 6 14. Laird, S.A. and Pierce, A.R., 2002. Promoting sustainable and ethical botanicals: strategies to improve commercial raw material sourcing: results from the sustainable botanicals pilot project industry surveys, case studies and standards collection. Rainforest Alliance, New York. Lambert, J., Srivastava, J. and Vietmeyer, N., 1997. Medicinal plants: rescuing a global heritage. World Bank, Washington. World Bank Technical Paper nr. 355. Lang, G., Buchbauer, G., 2012. A review on recent research results (2008-2010) on essential oils as antimicrobials and antifungals. A review. Flavour Fragr. J. 27, 13 39. doi:10.1002/ffj.2082 Leaman, D.J., 2004. Sustainable wild collection of medicinal and aromatic plants: practice standards and performance criteria. Medicinal Plant Conservation (9/10), 7-8. Padulosi, S., editor. 1997. Oregano. Promoting the conservation and use of underutilized and neglected crops. 14. Proceedings of the IPGRI International Workshop on Oregano, 8-12 May 1996, CIHEAM, Valenzano (Bari), Italy. Institute of Plant Genetics and Crop Plant Research, Gatersleben/International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy. 69

Palevitch, D., 1991. Agronomy applied to medicinal plant conservation. In: Akerele, O., Heywood, V. and Synge, H. eds. The conservation of medicinal plants: proceedings of an International consultation 21-27 March 1988, Chiang Mai, Thailand. Cambridge University Press, Cambridge,168-178. Pierce, A., Laird, S. and Malleson, R., 2002. Annotated collection of guidelines, standards and regulations for trade in non-timber forest products (NTFPs) and botanicals. Version 1.0. Rainforest Alliance, New York. Rao, M.R., Palada, M.C., Becker, B.N., 2004. Medicinal and aromatic plants in agroforestry systems. Agrofor. Syst. 61-62, 107 122. doi:10.1023/b:agfo.0000028993.83007.4b Raut, J.S., Karuppayil, S.M., 2014. A status review on the medicinal properties of essential oils. Ind. Crop. Prod. 62, 250 264. doi:10.1016/j.indcrop.2014.05.055 Robbins, C.S., 1998. American ginseng: the root of North America's medicinal herb trade. TRAFFIC, Washington. Schippmann, U., Leaman, D.J., Cunningham, a B., 2006. A comparison of cultivation and wild collection of medicinal and aromatic plants under sustainability aspects. Medicianl Aromat. Plants Agric. Commer. Ecol. Leg. Pharmacol. Soc. Asp. 75 95. doi:10.1104/pp.900074 Schippmann, U., Leaman, D.J., Cunningham, A.B., 2002. Impact of Cultivation and Gathering of Medicinal Plants on Biodiversity : Global Trends and Issues. pp. 12 13. Shweta, G., Chetna, R., Jinkal, S., Nancy, S., Hitesh, J., 2011. Review Article Herbal Plants Used as Contraceptives. Int. J. Curr. Pharm. Rev. Res. 2, 47 53. Slimestad, R., Torskangerpoll, K., Nateland, H.S., Johannessen, T., Giske, N.H., 2005. Flavonoids from black chokeberries, Aronia melanocarpa. J. Food Compos. Anal. 18, 61 68. doi:10.1016/j.jfca.2003.12.003 Uniyal, R.C., Uniyal, M.R. and Jain, P., 2000. Cultivation of medicinal plants in India: a reference book. TRAFFIC, New Delhi. Valiakos, E., Marselos, M., Sakellaridis, N., Constantinidis, T., Skaltsa, H., 2015. Ethnopharmacological approach to the herbal medicines of the Antidotes in Nikolaos Myrepsos Dynameron. J. Ethnopharmacol. 163, 68 82. doi:10.1016/j.jep.2015.01.005 Αδαμίδου, Χ., 2012. Εθνοβοτανική μελέτη των φαρμακευτικών φυτών της αγοράς της Ξάνθης The herbal market of Xanthi ( Greece ): An ethnobotanical survey. 70

Κουτούμπ Κ.Τ., Μερτζανίδης Δ., Αρσενάκης Μ., Κοκκίνη Σ. 2014. Εμπορική αξιοποίηση της ρίγανης στην Ελλάδα: Καλλιεργούμενα ή αυτοφυή φυτά; 7ο Πανελλήνιο Συνέδρίο Ελληνικής Οικολογικής Εταιρίας, Μυτιλήνη, 9-12 Οκτωβρίου 2014, σελ. 223. ΥπΑΑΤ, Ν.3937/2011 (ΦΕΚ/Α 60/31.03.2011) «Διατήρηση της Βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις». ΥπΕΣ, Ν.3852/2010 (ΦΕΚ/Α'' 87/07.06.2010) «Νέα Αρχιτεκτονική της Αυτοδιοίκησης και της Αποκεντρωμένης Διοίκησης - Πρόγραμμα Καλλικράτης». Euro+Med (2006-): Euro+Med PlantBase - the information resource for Euro- Mediterranean plant diversity. Published on the Internet http://ww2.bgbm.org/europlusmed/ [accessed 31/8/2015]. The Plant List (2013). Version 1.1. Published on the Internet; http://www.theplantlist.org/ [accessed 31/8/2015]. http://www.cretalive.gr/crete/view/me-to-stagonometro-oi-adeies-gia-riganhfaskomhlia-kai...labdano/25838 [accessed 31/8/2015]. http://www.ema.europa.eu/docs/en_gb/document_library/herbal_- _HMPC_assessment_report/2015/07/WC500190097.pdf [accessed 31/8/2015]. http://www.ema.europa.eu/docs/en_gb/document_library/herbal_- _HMPC_assessment_report/2013/08/WC500147179.pdf [accessed 31/8/2015]. http://geodata.gov.gr [accessed 31/8/2015]. http://www.kathimerini.gr/780789/article/epikairothta/perivallon/paranomh-syllogharwmatikwn-fytwn [accessed 31/8/2015]. http://www.matrix24.gr/2015/06/dasarchio-kalamatas-aspida-prostasias-gia-to-tsai-todiktamo-ke-ti-lagorigani-taigetou/ [accessed 31/8/2015]. http://www.minagric.gr/index.php/el/component/content/article/110-greek-content/poppge/katalogosproionton/1276-gomesritines [accessed 31/8/2015]. http://www.minagric.gr/index.php/el/e-ask/e-ask-submit [accessed 31/8/2015]. http://www.ypes.gr/userfiles/f0ff9297-f516-40ff-a70eeca84e2ec9b9/nomos_kallikrati_9_6_2010.pdf [accessed 31/8/2015]. 71

6. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι Στους πίνακες που ακολουθούν παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της επεξεργασίας των αρχικών δεδομένων του ΥπΑΑΤ (2014) για την αυτοφυή παραγωγή όλων των φυτών (Πίνακες 35, 36) και τις καλλιέργειες των φυτών (Πίνακες 37, 38). 72

Πίνακας 35. Ετήσια αυτοφυής παραγωγή αρωματικών φυτών για τα έτη 2000-2012 (με επεξεργασία δεδομένων του ΥπΑΑΤ, 2014) Φυτό 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Σύνολο Ρίγανη 201,5 287,83 258,33 262,46 161,5 175,4 179,4 179,4 179,4 179,4 50 32 2146,62 Φασκόμηλο 79,2 100,26 58,76 96,03 110,25 114,29 116,29 102,29 87,29 116,29 70 539 1589,95 Τσάι του βουνού 144,1 74,1 75,3 52,4 49,3 44,65 45,15 45,15 45,15 45,15 72 70 762,45 Χαμομήλι 12,7 27,65 22,55 15,61 20,4 19,5 20,6 20,6 20,6 20,6 18 7 225,81 Μέντα 5 9,7 9,7 7,8 8,5 8 8 8 8 8 7 7 94,7 Δάφνη 6,1 9,72 9,72 7,32 9 9,4 9,7 9,7 9,7 9,7 90,06 Βασιλικός 0,1 0,3 0,3 0,2 5,1 4,1 8,1 8,1 8,1 8,1 1 43,5 Δίκταμο 1 1 1 1 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1 1 15 Λεβάντα 0,5 0,5 0,5 0,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1,5 1 12 Αρμπαρόριζα 1 1 2,5 1 1 1 1 1 1 10,5 Μελισσόχορτο 3 2 5 Αλάδανο 1 1 3 5 Μάραθος 1 1 2 Δυόσμος 1 1 (συνέχεια) 73

(Πίνακας 35 συνέχεια) Φυτό 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Σύνολο Δενδρολίβανο 1 1 Θυμάρι 1 1 Μαντζουράνα 1 1 Τίλιο 0,02 0,02 0,01 0,05 Σύνολο 451,2 512,08 438,68 444,33 368,05 379,34 391,24 377,24 362,24 390,24 1 227 663 5006,64 Πίνακας 36. Αυτοφυής παραγωγή αρωματικών φυτών ανά διοικητική περιφέρεια για τα έτη 2000-2012 (με βάση δεδομένα του ΥπΑΑΤ, 2014) Φυτό Στερεάς Ελλάδας Κρήτης Ηπείρου Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Κεντρικής Μακεδονίας Πελοποννήσου Δυτικής Μακεδονίας Βόρειου Αιγαίου Δυτικής Ελλάδας Θεσσαλίας Αττικής Ιονίων Νήσων Νοτίου Αιγαίου Σύνολο Ρίγανη 206,1 1190 63,3 103,3 11,45 167 28,4 366,3 0,8 7 1,57 1,4 2146,62 Φασκόμηλο 237 746,5 30 12,5 0,7 23,2 0,35 39,6 500,1 1589,95 Τσάι βουνού του 420,54 29,3 60,01 4,3 14,6 70,3 37,24 3,5 39 83,4 0,26 762,45 Χαμομήλι 95,24 52,7 27,01 10,9 9,83 8,34 6,16 5,11 4,09 3,3 2,5 0,39 0,24 225,81 (συνέχεια) 74

(Πίνακας 36 συνέχεια) Φυτό Στερεάς Ελλάδας Κρήτης Ηπείρου Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Κεντρικής Μακεδονίας Πελοποννήσου Δυτικής Μακεδονίας Βόρειου Αιγαίου Δυτικής Ελλάδας Θεσσαλίας Αττικής Ιονίων Νήσων Νοτίου Αιγαίου Σύνολο Μέντα 56 9 13,2 1,5 3,5 11,5 94,7 Δάφνη 50 27,3 8,8 0,06 3,9 90,06 Βασιλικός 25 1 16 1,5 43,5 Δίκταμο 12 3 15 Λεβάντα 1 6 5 12 Αρμπαρόριζα 2 8,3 0,2 10,5 Μελισσόχορτο 4 1 5 Αλάδανο 2 3 5 Μάραθος 2 2 Δενδρολίβανο 1 1 Δυόσμος 1 1 Θυμάρι 1 1 Μαντζουράνα 1 1 Τίλιο 0,05 0,05 Σύνολο 1066,88 2041,5 262,12 134,5 62,08 298,84 43,4 37,47 455,89 87,5 9,5 504,06 1,9 5006,64 75

Πίνακας 37. Ετήσια παραγωγή από καλλιέργειες αρωματικών φυτών για τα έτη 2000-2012 (με επεξεργασία δεδομένων του ΥπΑΑΤ, 2014) Φυτό 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Σύνολο Ρίγανη 573 914,1 1083 852 870,5 992,5 653,5 653,5 624,5 526,5 1464 1639 1955,5 12801,6 Μάραθος 752 945 212 262 1 126 28 2326 Γλυκάνισο 271,3 288,5 274,5 156 113 352 483 1938,3 Τσάι του βουνού 141,5 95,5 99 93,5 92,5 101 99 99 99 99 186 175 126 1506 Ιπποφαές 939 266,2 1205,2 Μέντα 115 40,7 40,7 40,7 40,7 40,7 40,7 2 331 76 768,2 Λεβάντα 6 47 617,45 670,45 Δίκταμο 60 50 60 40 55 20 16 16 12 16 26 41 31 443 Μαστιχόδενδρο 140 150 145 435 Δενδρολίβανο 314 11 325 Δυόσμος 40 40 20 20 20 18 18 25 20 21 34 276 Φασκόμηλο 1 197 36 234 Τριαντάφυλλο 105 50 155 Μελισσόχορτο 90 29 29 148 (συνέχεια) 76

(Πίνακας 37 συνέχεια) Φυτό 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Σύνολο Αλόη 80 80 Κορίανδρος 39 29 68 Χαμομήλι 1 25 16 42 Βασιλικός 2 15 16 33 Θυμάρι 2 13,6 15,6 Μαντζουράνα 2 7 3 12 Αρώνια 6 6 12 Κρόκος 3 2 1 6 Λουΐζα 4 4 Σύνολο 1953,8 2293,1 1728,5 1443,5 1078,7 1174,2 829,2 827,2 794,2 707,2 2056 4562 4056,75 23504,35 77

Πίνακας 38. Παραγωγή από καλλιέργειες αρωματικών φυτών ανά διοικητική περιφέρεια για τα έτη 2000-2012 (με επεξεργασία δεδομένων του ΥπΑΑΤ, 2014) Φυτό Κρήτης Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Δυτικής Ελλάδας Κεντρικής Μακεδονίας Θεσσαλίας Δυτικής Μακεδονίας Πελοποννήσου Βόρειου Αιγαίου Στερεάς Ελλάδας Νοτίου Αιγαίου Αττικής Ιονίων Νήσων Ηπείρου Σύνολο Ρίγανη 78 389 49 10679,6 1358 177 21,5 8 38 2,5 1 12801,6 Μαραθόσπορος 69 1305 76 876 2326 Γλυκάνισο 4 1418 66,8 203,5 46 200 1938,3 Τσάι βουνού του 3 31 1318 97,5 3,5 1 51 1 1506 Ιπποφαές 125 9 187 18 374 151,2 321 20 1205,2 Μέντα 26 505 8 26,2 169 19 2 13 768,2 Λεβάντα 7 528 2 110 3 20 0,45 670,45 Δίκταμο 442 1 443 Μαστιχόδενδρο 435 435 Δενδρολίβανο 19 9 5 2 290 325 Δυόσμος 12 2 1 261 276 Φασκόμηλο 14 169 7 4 6 20 1 11 2 234 Τριαντάφυλλο 155 155 (συνέχεια) 78

(Πίνακας 38 συνέχεια) Φυτό Κρήτης Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Δυτικής Ελλάδας Κεντρικής Μακεδονίας Θεσσαλίας Δυτικής Μακεδονίας Πελοποννήσου Βόρειου Αιγαίου Στερεάς Ελλάδας Νοτίου Αιγαίου Αττικής Ιονίων Νήσων Ηπείρου Σύνολο Μελισσόχορτο 1 17 17 108 4 1 148 Αλόη 80 80 Κορίανδρος 58 10 68 Χαμομήλι 2 20 8 6 3 2 1 42 Βασιλικός 3 12 3 2 1 2 8 2 33 Θυμάρι 2 4 5 4,6 15,6 Μαντζουράνα 6 6 12 Αρώνια 12 12 Κρόκος 6 6 Λουΐζα 4 4 Σύνολο 823 1192 107 14236,8 3079,8 1253 179,2 504 1548,6 5 551 2,95 22 23504,35 79

Πίνακας 39. Τα τοπωνύμια των αυτοφυών αρωματικών φυτών σε περιφερειακές ενότητες όπου τα εκμεταλλεύονταν τα έτη 2000 2012 Κωδικός Καλλικράτη Τοπωνύμιο Διοικητική Μονάδα Δήμος Περιφερειακή ενότητα Περιφέρεια 0305030402 Θυμαριά Οικισμός Σουφλίου Έβρου Ανατολικής Μακεδονίας Θράκης και 57010506 Δαφνώνος Τοπική κοινότητα Χίου Χίου Βορείου Αιγαίου 5701050601 Δαφνών Οικισμός Χίου Χίου Βορείου Αιγαίου 570107 Μαστιχοχωρίων Δημοτική Ενότητα Χίου Χίου Βορείου Αιγαίου 3803100801 Ρίγανη Οικισμός Αγρινίου Αιτωλοακαρνανίας Δυτικής Ελλάδας 38060113 Ριγανίου Τοπική κοινότητα Ναυπακτίας Αιτωλοακαρνανίας Δυτικής Ελλάδας 3806011301 Ριγάνιον Οικισμός Ναυπακτίας Αιτωλοακαρνανίας Δυτικής Ελλάδας 39020108 Δάφνης Τοπική κοινότητα Ήλιδας Ηλείας Δυτικής Ελλάδας 3902010801 Δάφνη Οικισμός Ήλιδας Ηλείας Δυτικής Ελλάδας 39020109 Δαφνιωτίσσης Τοπική κοινότητα Ήλιδας Ηλείας Δυτικής Ελλάδας 3902010901 Δαφνιώτισσα Οικισμός Ήλιδας Ηλείας Δυτικής Ελλάδας 3903030201 Δάφνη Οικισμός Ανδραβίδας-Κυλλύνης Ηλείας Δυτικής Ελλάδας (συνέχεια) 80

(Πίνακας 39 συνέχεια) Κωδικός Καλλικράτη Τοπωνύμιο Διοικητική Μονάδα Δήμος Περιφερειακή ενότητα Περιφέρεια 39040302 Δαφνούλας Τοπική κοινότητα Ανδρίτσαινας- Κρεστένων Ηλείας Δυτικής Ελλάδας 3904030201 Δαφνούλα Οικισμός Ανδρίτσαινας- Κρεστένων Ηλείας Δυτικής Ελλάδας 3906020102 Φασκομηλιά Οικισμός Αρχαίας Ολυμπίας Ηλείας Δυτικής Ελλάδας 14010401 Κρόκου Δημοτική κοινότητα Κοζάνης Κοζάνης Δυτικής Μακεδονίας 1401040101 Κρόκος,ο Οικισμός Κοζάνης Κοζάνης Δυτικής Μακεδονίας 1401050102 Θυμαριά Οικισμός Κοζάνης Κοζάνης Δυτικής Μακεδονίας 14020524 Ροδοχωρίου Τοπική κοινότητα Βοΐου Κοζάνης Δυτικής Μακεδονίας 1402052401 Ροδοχώριον,το Οικισμός Βοϊού Κοζάνης Δυτικής Μακεδονίας 19010402 Δαφνωτής Τοπική κοινότητα Αρταίων Άρτας Ηπείρου 20010504 Φασκομηλιάς Τοπική κοινότητα Ηγουμενίτσας Θεσπρωτίας Ηπείρου 2001050401 Φασκομηλιά Οικισμός Ηγουμενίτσας Θεσπρωτίας Ηπείρου 32010610 Σφακερών Τοπική κοινότητα Κέρκυρας Κέρκυρας Ιονίων Νήσων 3201061001 Σφακερά,τα Οικισμός Κέρκυρας Κέρκυρας Ιονίων Νήσων (συνέχεια) 81

(Πίνακας 39 συνέχεια) Κωδικός Καλλικράτη Τοπωνύμιο Διοικητική Μονάδα Δήμος Περιφερειακή ενότητα Περιφέρεια 360107 Σφακιωτών Δημοτική ενότητα Λευκάδας Λευκάδας Ιονίων Νήσων 1301030401 Μαραθούσσα,η Οικισμός Πολυγύρου Χαλκιδικής Κεντρικής Μακεδονίας 7202011603 Σφακούρα,η Οικισμός Ιεράπετρας Λασιθίου Κρήτης 4302020104 Ριγανόχωρα Οικισμός Ανατολικής Μάνης Λακωνίας Πελοποννήσου 43040403 Δαφνίου Τοπική κοινότητα Ευρώτα Λακωνίας Πελοποννήσου 4304040301 Δάφνιων Οικισμός Ευρωτα Λακωνίας Πελοποννήσου 4403070302 Δάφνη Οικισμός Μεσσήνης Μεσσηνίας Πελοποννήσου 2806020201 Δάφνη Οικισμός Τανάγρας Εύβοιας Στερεάς Ελλάδας 2902010902 Δάφνη Οικισμός Διρφυων-Μεσσαπίων Εύβοιας Στερεάς Ελλάδας 2906020102 Δάφνη Οικισμός Κύμης-Αλιβεριου Εύβοιας Στερεάς Ελλάδας 2907010202 Δάφνη Οικισμός Μαντουδιου-Λίμνης- Αγίας Άννας Εύβοιας Στερεάς Ελλάδας 2907020301 Δαφνούσσα Οικισμός Μαντουδιου-Λίμνης- Αγίας Άννας Εύβοιας Στερεάς Ελλάδας 82

7. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II Το ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ περιέχεται στο CD που συνοδεύει την παρούσα εργασία. 8. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙI Διάχυση της πληροφορίας 7ο Πανελλήνιο Συνέδριο Οικολογίας, 9-12 Οκτωβρίου 2014, Μυτιλήνη 83