O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi Toshkent moliya instituti Moliyaviy tahlil Malakaviy amaliyotni o tashga doir analitik jadvallar va uslubiy ko rsatmalar Tuzuvchi: dots. Shog iyosov T. k.o q. Mavlanov N. Toshkent - 2015
Malakaviy amaliyotni o tashga doir analitik jadvallar va metodik ko rsatmalar Toshkent moliya institutining Moliyaviy tahlil kafedrasida 340000 Iqtisod va biznes ta lim sohasining bakalavriat ta lim yo nalishlari o quv rejasi va o quv dasturiga muvofiq ishlab chiqilgan Tuzuvchilar: Shog iyosov T. TMI, Moliyaviy tahlil kafedrasi dotsenti Mavlanov N. TMI, Moliyaviy tahlil kafedrasi katta o qituvchisi Taqrizchilar: Xakimov B. TMI, Moliyaviy tahlil kafedrasi dotsenti, i.f.n. Nabiev M. NA F ma suliyati cheklangan jamiyati rahbari Malakaviy amaliyotni o tashga doir analitik jadvallar va metodik ko rsatmalar Moliyaviy tahlil kafedrasining 2015 yil 15 аprel 14-sonli majlisida muhokama qilindi va ma qullandi. Kafedra mudiri v.b. M.Rahimov 2
Kirish Bugungi kunda demokratik islohotlar va jamiyatni liberallashtirishni izchil va bosqichma-bosqich davom ettirish hamda chuqurlashtirish jarayoni o zining aniq va ravshan marralariga ega bo lib, hayotimizda tub o zgarishlar o z mantiqiy yakuniga etkazilayotgan bir paytda jahon miqyosida moliyaviy inqiroz ayrim davlatlarda hamon davom etmoqda. Moliyaviy inqirozning salbiy oqibatlarini engillashtirishda Prezidentimiz Islom Karimov ta kidlaganidek, "Jahon moliyaviy inqirozining har bir mamlakatga ta siri, undan ko riladigan zararning darajasi va ko lami birinchi navbatda shu davlatning moliyaviy - iqtisodiy va bank tizimlarining nechog lik barqaror va ishonchli ekaniga, ularning himoya mexanizmlari qanchalik kuchli ekaniga bog liq." 1 Moliyaviy hisobot ma lumotlariga asoslangan moliyaviy tahlil orqali firma, kompaniyalarning operatsion, investitsiya va moliyaviy faoliyatlari natijalariga baho beriladi. Mamlakatimizda ro y berayotgan chuqur iqtisodiy o zgarishlar, iktisodiyotni modernizatsiyalash, rekonstruktsiya qilish va investitsion texnologiyalarni joriy etishi natijalarida erishilgan yutuq va ishga solinmagan ichki imkoniyatlarni aniqlash moliyaviy tahlilning asosiy vazifalaridan biridir. Zamonaviy buxgalter, moliyachi, bank xodimi va auditorlar moliyaviy hisobot ma lumotlari asosida firma, kompaniyalarning kreditga layoqatliligi, moliyaviy holatni barqarorligi, to lovga qodirligi, foyda va rentabellikni oshirish imkoniyatlari, pul mablag lari defitsitini bartaraf etish choralarini belgilay olish qobiliyatiga ega bo lishi lozim. Mazkur metodik qo llanma talaba - amaliyotchida mustaqil fikrlash, qarorlar qabul qilish, ishlab chiqarish resurslaridan unumli foydalanish yo llarini belgilash ko nikmalarini hosil kiladi. Metodik qo llanmadagi har bir topshiriq va unga tegishli mavzular bo yicha bajarilgan ish analitik hisob - kitoblar, xulosa va takliflar bilan kuzatib borilishi kerak. Moliyaviy va boshqaruv tahlili fanidan bajarilgan Hisobotda tahlil etilgan xo jalik yurituvchi sub ektga tegishli ma lumotlar quyidagicha ketma-ketlikka rioya qilingan holda aks etishi lozim. 1. Korxona tomonidan berilgan tavsifnoma. 2. Moliyaviy va boshqaruv tahlili fanidan amaliyotni o tash Dasturi. 3. Xo jalik yurituvchi sub ektning moliyaviy hisobot shakllari (to liq hajmda va to lg azilgan shaklda). 4. Korxona tomonidan ishlab chiqarish amaliyotiga belgilangan ilmiy rahbarning hisobot to g risidagi xulosasi. 5. Ko shimcha ma lumotlar (korxonaning erishgan yutuklariga oid ma lumotlar, bank, soliq inspeksiyalari, boshka davlat idoralari tomonidan tuzilgan akt va boshqalar). 1 I.Karimov Jaxon moliyavviy iqtisodiy inqirozi, O zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo llari va choralari. T.: O zbekiston, 2009 yil.7 bet 3
1-topshiriq. Moliyaviy hisobot shakllaridagi ma lumotlarni dastlabki tekshiruvdan o tkazing. 1. Tahlil natijalarini ishonchli bo lishi uchun moliyaviy hisobot shakllarida keltirilgan ma lumotlarni yuzaki tekshiruvdan o tkazing. Shu maqsadda buxgalteriya balansi aktiv va passiv qismlarining jamini arifmetik yig indisi, mansabdor shaxslarning imzosi, muxri, hisobotni topshirish muddatlari, bir hisobotda aks etgan ma lumotni ikkinchi hisobotdagiga mos kelishi tekshiriladi. Tekshiruv natijasiga ko ra moliyaviy hisobot shakllari tahlil etish uchun yaroqli yoki yaroqsizligi xususida yozma ravishda umumiy xulosa qiling. 2. Hisobot shakllaridagi ma lumotlarni o zaro bog liqligini aniqlash uchun quyidagi analitik jadvaldan foydalaning. 1-jadval Bir hisobot shaklidagi ma lumotni ikkinchi hisobot shaklidagi ma lumotga mos kelishi I II Ma lumot to g ri(+), Ko rsatkichlar Shakl Shakl Satr Summa Satr Summa noto g ri(-) raqami raqami aks etgan 1 2 3 4 5 6 7 8 1.Asosiy vositalar dastlabki qiymatda: 1 3 Yil boshi 010(3) 170(3) Yil oxiri 010(4) 170(6) 2. Asosiy vositalarning eskirishi: 1 3 Yil boshi 011(3) 170(7) Yil oxiri 011(4) 170(10) 3. Asosiy vositalarning qoldiq qiymati: 1 3 Yil boshi 012(3) 170(11) Yil oxiri 012(4) 170(12) 4. Ustav fondi: 1 5 Yil boshi 410(3) 010(3) Yil oxiri 410(4) 010(3) 5. Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) 1 450(4) 5 110(6) 6. Debitorlik qarzlar 1 210(3) 2 a 3 7.Kreditorlik qarzlar 1 610(3) 2 a 4 8. To langan foizlar 4 110 2 190 9. Maqsadli tushumlar 1 460 5 080 gr8 10. Daromad (foiz) solig i 2 250 250 BTM 2 280 Metodik ko rsatma. 2 Byudjetga to lovlar to g risida ma lumot 4
1-jadvalda keltirilgan ko rsatkichlarni summalarini (satr4-satr7) bir-biri bilan taqqoslang. Satr 4 dagi raqam satr 7dagi rakamga teng kelsa, plyus(+) ishorasini gr 8da aks ettiring. Buning aksi bo lsa, minus(-) ishorasini ko ying. Summa (gr.4, gr.7) bir xil o lchov birligida ifodalanishi shart. Moliyaviy tahlilda ko llaniladigan usullar boshqaruv tahlilidagi usullardan farqlanadi. Quyidagi standart usullar moliyaviy tahlil etish uchun tavsiya etiladi: Gorizontal tahlil hisobot davrining ko rsatkichlari o tgan yildagisi bilant taqqoslanib, ular o rtasidagi farq mutloq summa va foizlarda ifodalanadi. Vertikal tahlil tarkibiy (strukturaviy) tahlil. Dinamik tahlil ko rsatkichlarni bir necha yillar mobaynida o zgarishini o rganadi. Bunday tahlil istiqbolni belgilash uchun zarurdir. Makon tahlili birorta obekt boshqa obekt ko rsatkichlari bilan solishtirilgan holda o rganiladi. Nisbiy ko rsatkichlar tahlili ko rsatkichlar o zgarishiga obektiv baho berishda koeffitsient, indeks, foizlarni ishlatilishi afzallikka ega. Omilli tahlil natijaga bir qancha omillarning ta siri xisoblanib, ichki imkoniyatlar aniqlanadi. 5
2 - topshiriq. Korxona balansi aktivining tarkibi, tuzilishi va dinamikasini tahlil eting. Korxona mol - mulkini yil boshiga nisbatan tarkibidagi o zgarish sabablarini aniqlang. Tahlil natijalarini ikkinchi jadvalda aks ettiring. Balans aktivi moddalarini tahlili 2-jadval Yil boshi Yil oxiri Mutloq O sish Balans aktivi Summa, Ulushi, Summa, Ulushi, farq, mln. sur ati, mln. so m % mln. so m % sum % A 1 2 3 4 5 6 Balans aktivi, jami 100 100 1. Uzoq muddatli aktivlar 2. Joriy aktivlar Shu jumladan: 2.1 Zahira va xarajatlar 2.2 Debitorlik qarzlar 2.3 Pul mablag lari va qimmatli qog ozlar Axborot manbai. Buxgalteriya balansi - shakl 1. 6
3-topshiriq. Balans passivi moddalarini tahlil qiling. Mulkni tashkil topish manbalari tarkibidagi o zgarishlarga e tiborni karating. Balans passivi moddalarini 3- jadvalga joylashtiring. Balans passivi Summa, mln. so m Balans passivi moddalarini tahlili Yil boshi Ulushi, % Yil oxiri Summa, mln. so m Mutloq Ulushi, farq, mln. % sum O sish sur ati, % A 1 2 3 4 5 6 Balans passivi jami 100 100 1.O z kapitali 2.Chetdan jalb etilgan kapital Shu jumladan: 2.1. Uzoq muddatli majburiyatlar 2.2. Qisqa muddatli majburiyatlar 3-jadval Axborot manbai. Buxgalteriya balansi (shakl 1)ning passiv qismiga tegishli moddalar (410-770-satrlar). 7
4. Topshiriq. Balans bo yicha o z oborot mablag larini mavjud summasini aniqlang va ular bilan ta minlanishini hisoblang. 4-jadval Ko rsatkichlar Yil boshi Yil oxiri O zgarishi 1. O z mablag larining manbalari 2. Uzoq muddatli majburiyatlar Z. Jami manbalar (1+2 satrlar) 4. Uzoq muddatli aktivlar 5. Balans bo yicha o z oborot mablag larini mavjud summasi (3 satr - 4 satr) 6. Moddiy qiymatliklardagi oborot mablag lari 7. Oborot mablag larini ortiqcha(+), etishmasligi (-) (5 satr - 6 satr) 8. Qoplanish koeffitsienti, % (5 satr: 6satr)*100% Axborot manbai. Buxgalteriya balansining aktiv va passiv qismlari (shakl1.) 8
Metodik ko rsatma: 1.O z oborot mablag larining mavjud summasini yil boshiga nisbatan o zgarish sabablarini aniqlash uchun mablag larni tashkil topish manbalarini chuqur o rganish lozim. 2.O z mablag larining manbalari (shakl 1. 410-480 satr) ning har bir moddasini yil boshi bilan taqqoslang. 3.Uzoq muddatli aktivlar (shakl1.,010-130 satr) o zgarishi ham shu tarzda aniqlanadi. Uzoq muddatli aktivlar summasini ortishi oborot mablag larini kamayishiga olib keladi. 4.Oborot mablag larni ortiqcha(+), etishmasligi(-)ni aniqlash uchun moddiy kiymatliklardagi oborot mablag lari (shakl 1., 140 satr)ni tarkibi bilan tanishmoq lozim. 9
5. Topshiriq. Ishlab chiqarish potetsialini hisoblang, uni korxona mol-mulki qiymatida tutgan ulushini aniqlang va ma lumotlarni 5-jadvalga joylashtiring. Aniqlangan ulushlarni yil boshi bilan taqqoslab tegishli xulosa qiling. Korxona ishlab chiqarish potentsialining tahlili 5-jadval Ko rsatkichlar Yil boshi Yil oxiri O zgarishi O sish Summa, Summa, Summa, sur ati, ming % ming % ming % % so m so m so m A 1 2 3 4 5 6 7 1.Asosiy vositalar 2.Ishlab chiqarish zahiralari 3.Tugallanmagan ishlab chiqarish 4.Ishlab chiqarish potentsiali 100 100 5.Korxona molmulki qiymatida tutgan ulushi, % x x x Axborot manbai: Buxgalteriya balansi - sh. 1. Metodik ko rsatma. Asosiy vositalar, ishlab chiqarish zahiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish yig indilari jami ishlab chiqarish potentsialini tashkil etadi. Korxona mol - mulki kiymati - sh. 1, 400 satr. 5- jadvaldagi gr.6 (gr.z -gr.1), gr.7,(gr.4 - gr.2)gateng. 6 - topshiriq. To lovga qodirlik, kreditga layoqatlilikni quyidagi likvidlik koeffitsientlarini hisoblash orqali baholang. Likvidlik korxona aktividagi moddalarni tez pulga aylanishini ifodalaydi. 1.Joriy likvidlik koeffitsienti 2.Oraliqni koplash likvidlik kozffitsienti 3.Mutloq likvidlik koeffitsienti 10
Likvidlik koeffitsientini tahlili 6-jadval Ko rsatkichlar Satr kodi Yil boshi Yil oxiri O sish sur ati, koef-t 1. Pul mablag lari 320+380 2. Qisqa muddatli investitsiyalar 370 3. Debitorlik karzlar 210 4. 5. 6. 7. 8. Zaxira va xarajatlar (kelgusi davr xarajatlarn chegiriladi) Qisqa muddatli majburiyatlar Hisoblash usuli Joriy likvidlik koeffitsienti (K jl ) [(satr. 1+2 + 3 + 4 + ): satr. 5] Oraliqni qoplash likvidlik koeffitsienti (K tl ) [(satr. 1+ 2+ 3):satr. 5] Mutlok likvidlik koeffitsienti (K ml ) [(satr. 1+ 2):satr. 5] 140+200 600 Axborot manbai. Buxgalteriya balansi (sh. 1.)ning aktiv va passiv qismlaridagi moddalar. Metodik ko rsatma. 1. Yil boshi va yil oxiri bo yicha likvidlik koeffitsientlari me yor ko rsatkichlari bilan taqqoslanib tegishli xulosa qilinadi. Jumladan, joriy likvidlik koeffitsientini me yori 1 dan 2 gacha, quyi chegarasi qisqa muddatli majburiyatlarni qoplashga oborot mablag lari etarli bo lishi kerak. Chegaraning 2dan yuqori bo lishi maqsadga muvofiq emas, chunki mablag lar noratsional joylashgan, ulardan samarasiz foydalanganlikni ifodalaydi. 2. Oraliqni qoplash likvidlik koeffitsienti debitorlik qarzlarni undirish evaziga korxonaning istiqboldagi to lovga qodirligini ifodalaydi. Bu ko rsatkichning me yori 0,5 dan 1 gacha.mutloq likvidlik koeffitsienti qisqa muddatli majburiyatlarning bir qismini mavjud pul mablag lari va qisqa muddatli investitsiyalar bilan qoplanishini ifodalaydi. Bu koeffitsient me yori 0,2 dan 0,5 gacha. 3. Haqiqiy aniqlangan mutloq likvidlik koeffitsientini me yordan kichik bo lishi korxonaning tig iz to lov majburiyatlarini amalga oshirishga qodir emasligini ifodalaydi. 11
7 - topshiriq. Tezkor ma lumotlar asosida tezkor to lov kalendarini tuzing va korxonani to lovga qodirligini aniqlang. Tahlil natijasiga asoslangan holda korxonani to lovga qodir (kodir emaslik) sabablarini xulosada yoriting. 7 jadval Tezkor to lov kalendari (01.01. muddatiga qator) To lov mablag lari Summa, ming so m To lov majburiyatlari Pul mablag lari qoldig i: Mehnatga haq to lash - kassa Byudjetga to lovlar - bankdagi hisob schyoti Maqsadli davlat jamg armalariga tulovlar Qimmatli qog ozlar Mol etkazib beruvchilar va pudratchilar Summa, ming so m Pul mablag larini kelib tushishi 01.01gacha Bank kreditining foiz to lovlari - mahsulot sotishdan Bank krediti - boshqa sotuvlardan Boshqa kreditorlik qarzlar - moliyaviy faoliyatdan Boshqa to lovlar Olingan bo naklar Kredit va qarzlar Muddati o tgan debitorlik qarzlarning undirilishi Boshqa mablag lar Jami To lov majburiyatlarining to lov mablag laridan ortiqchaligi Balans Jami To lov mablag larining to lov majburiyatlaridan ortiqchaligi Balans 12
Metodik ko rsatma. 1. To lovga qodirligini aniqlash uchun to lov mablag larini to lov majburiyatlari bilan taqqoslang. 2. Taqqoslash natijasining koeffitsienti 1 va undan (K 1) katta bo lsa korxona to lovga qodir bo ladi. 3. Ayniqsa korxonani to lovga qodir emaslik sabablari (mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmlarini pasayishi; muddati uzaytirilgan debitorlik qarzlarini ortib ketishi; xaridorlarning to lovga qodir emasligi va h.k.) jadvalga tegishli xulosalarda keng yoritilishi kerak. 4. Talaba tahlil natijalariga tayangan holda to lovga qodirlikni oshirish yuzasidan o z fikr va muloxazalarini bayon etmog i lozim. 13
8 - topshiriq. 1.Balans likvidligini aniqlang. 2.Balans aktividagi moddalarni pulga aylanish muddatlari bo yicha guruhlarga ajrating. 3.Passivlardagi moddalarni qarzlarni uzish muddatlari bo yicha guruhlarga ajrating. 4.Balans aktivi guruhidagi moddalarni passivdagilar bilan taqqoslang va to lov manbalarining ortiqcha (+), etishmasligi (-)ni aniqlang. Balans likvidligining tahlili 8-jadval Aktiv Yil boshi Yil oxiri Passiv Yil boshi Yil oxiri To lov manbalarining ortiqcha (+), etishmasligi (-) Yil boshi Yil oxiri A 1 2 B 3 4 5 6 A 1 Yuqori likvidli aktivlar P 1 O ta tez muddatli majburiyatlar A 2 Tez sotiluvchi aktivlar P 2 Qisqa muddatli majburiyatlar A 3 Sekin sotiluvchi aktivlar P 3 Uzoq muddatli majburiyatlar A 4 Qiyin sotiluvchi aktivlar Balans P 4 Doimiy passivlar Balans Axborot manbai: Buxgalteriya balansining aktiv va passiv qismlaridagi moddalar. Metodik ko rsatma. 1.Balans mutloq likvidlikka ega bo lishi uchun ko rsatkichlar quyidagi ko rinishga ega bo lishi kerak. A 1 P 1 A 2 P 2 A 3 P 3 A 4 < P 4 2. Yuqorida keltirilgan shartlardan uchtasi bajarilsa A 1 P 1, A 2 P 2, A 3 P 3 korxonaning joriy aktivlari uning tashqi majburiyatlaridan yuqoriligini ifodalaydi. 3. Bunda, albatta, A 4 P 4, ya ni o z mablag larinig manbalari uzoq muddatli aktivlardan katta bo ladi. 4.8-jadvaldagi gr.5, gr.6 quyidagicha aniqlanadi. gr.5= gr.1 - gr.3; gr.6= gr.2 - gr.4. 5.Balans aktividagi moddalarni pulga aylanishini passividagi moddalarni karzni uzish muddatlari bo yicha quyidagicha guruxlarga ajratiladi. 14
Shartli belgi 9-jadval Balansning aktiv va passiv qismlarini guruxlashtirish AKTIV A 1 Yuqori likvidli aktivlar - pul mablag lari (320) - qisqa muddatli investitsiyalar (370) A 2 Tez sotiluvchi aktivlar - debitorlik qarzlar (210) - boshqa joriy aktivlar (380) A 3 Sekin sotiluvchi aktivlar - zaxira va harajatlar (140+190+200) A 4 Qiyin sotiluvchi aktivlar - uzoq muddatli aktivlar (130) BALANS PASSIV P 1 O ta tez muddatli majburiyatlar - kreditorlik qarzlar (601) P 2 Qisqa muddatli majburiyatlar - qisqa muddatli bank krediti (730) - qisqa muddatli qarzlar (740) - uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi (750) P 3 Uzoq muddatli majburiyatlar (490) P 4 Doimiy passivlar (480) BALANS Mutloq miqdor, ming.so m Yil boshi Yil oxiri O zga - rishi (+,-) 9-topshiriq. 1. Moliyaviy holat barqarorligini quyidagi chizma ko rsatkichlaridan foydalangan holda tahlil eting. 15
Moliyaviy barqarorlikni tahlil etish usullari Gorizontal Vertikal Trend Standartlar Koeffitsientlar Taqqoslash Omillar Mantiq - iqtisodiy Iqtisodiy - matematik Mantiqiy An anaviy Matematik - statistik Qaror qabul qilish nazariyasi Chizma. 1. Korxona moliyaviy barqarorlikni tahlil etish usullari 16
Moliyaviy barqarorlik Mutloq ko rsatkichlar Nisbiy ko rsatkichlar Chizma. 2. Moliyaviy barqarorlikni ifodalovchi ko rsatkichlar 2. Moliyaviy barqarorlik mutloq ko rsatkichlar orqali tahlil eting. Tahlil natijalarini 10-jadvalga joylashtiring. T Shartli Ko rsatkichlar belgi 1 O z mablag larining manbalari O MM 2 Uzoq muddatli aktivlar UMA 3 O z aylanma mablag larining mavjud summasi (1 satr 2 satr) O MA 4 Uzoq muddatli kredit va qarzlar UK Zaxira va xarajatlarni qoplashga tegishli o z 5 aylanma mablag lari va uzoq muddatli qarz O U majburiyatlari (3 satr+4 satr) 6 Qisqa muddatli kredit va qarzlar QK 7 Zaxira va xarajatlarni qoplashning jami manbalari (5 satr+6 satr) JM 8 Zaxira va xarajatlar Z Zaxira va xarajatlarni qoplashga o z aylanma 9 mablag larining ortiqcha (+) yoki etishmasligi (-) O AM (3 satr-8 satr) Zaxira va xarajatlarni qoplashga o z aylanma va 10 uzoq muddatli kredit va qarz majburiyatlarining O U ortiqcha (+) yoki etishmasligi (-) (5 satr-8 satr) Zaxira va xarajatlarning qoplashga jami 11 manbalarning ortiqcha (+) yoki etishmasligi (-) (7 JM satr-8 satr) Axborot manbai. Buxgalteriya balansi sh.1. Yil boshi 10-jadval Yil oxiri 17
Metodik ko rsatma. 1. Moliyaviy barqarorlikni mutloq ko rsatkichlar ishtirokida tahlil etish uchun zaxira va xarajatlarni uni qoplash manbalari bilan taqqoslash lozim. 2. Qoplash manbalari tarkibiga O z oborot mablag lari (O OM), Uzoq muddatli kredit va qarzlar (UK), Qisqa muddatli kredit va qarzlar (QK) kiradi. 3. Qoplash manbalarini hisoblab topish tartibi quyidagicha: - O z oborot mablag lari (O OM)= O z mablag larining manbalari (O MM) - Uzoq muddatli aktivlar (UMA) O OM = O MM UMA - Zaxira va xarajatlarni qoplashga O z oborot mablag lari (O OM) va Uzoq muddatli kredit va qarzlar (UK) O U = O OM + UK - Zaxira va xarajatlarning qoplashga jami asosiy manbalar (JM) JM = O U + QK bunda: QK - qisqa muddatli kredit va qarzlar 4. Korxonaning moliyaviy barqarorligini tipi aniqlansin. Moliyaviy barqarorlikning tiplari 11-jadval Mumkin bo lgan variantlari (N) ΔO AM ΔO U ΔJM Moliyaviy barqarorlikning toifalari 1 + + + Mutloq barqaror 2 - + + Normal 3 - - + Nobarqaror 4 - - - Krizis holat Moliyaviy barqarorlikni tahlil etishning so nggi bosqichida barqarorlikni oshirish, mustahkamlash yo llari analitik jadvallarga yozilgan xulosada atroflicha yoritilishi kerak. 18
10-topshiriq. 1. Moliyaviy barqarorlikni nisbiy ko rsatkichlar koeffitsientlar orqali tahlil eting. Aniqlangan koeffitsientlarni 12-jadvalga joylashtiring va xulosa qiling. 2. Moliyaviy barqarorlik koeffitsientlarini belgilangan me yorlar, raqobatdagi korxona ma lumotlari bilan taqqoslang. 3. Analitik jadvalda moliyaviy koeffitsientlarni hisoblash tartibini keltiring. Moliyaviy barqarorlik koeffitsientlarini tahlili T Ko rsatkichlar Yil boshi Yil oxiri 1 Moliyalashtirish koeffitsenti 2 Avtonomiya koeffitsienti 3 Moliyaviy qaramlik koeffitsenti 4 Moliyaviy barqarorlik koeffitsenti 5 Qarz va o z kapitali nisbat koeffitsienti 6 O z kapitalining harakatchanlik koeffitsienti 7 Doimiy aktivlar koeffitsenti 8 Oborot aktivlarini o z aylanma mablag lari bilan qoplanishi 9 Zaxiralarni o z oborot mablag lari bilan qoplanish koeffitsienti 10 Jami aktivdagi o z aylanma mablag larining ulushi 11 Investitsiyani jalb etish koeffitsienti 12 jadval Me yoriy darajasi 19
Korxonaning moliyaviy barqarorligini hisoblashda quyidagi formulalardan foydalaning. 13 jadval Koeffitsientlar 1. Moliyalashtirish koeffitsenti 2. Avtonomiya koeffitsienti 3. Moliyaviy qaramlik koeffitsenti 4. Moliyaviy barqarorlik koeffitsenti 5. Qarz va o z kapitali nisbat koeffitsienti 6. O z kapitalining harakatchanlik koeffitsienti 7. Doimiy aktivlar koeffitsenti 8. Oborot aktivlarini o z aylanma mablag lari bilan qoplanishi 9. Zaxiralarni o z oborot mablag lari bilan qoplanish koeffitsienti 10.Jami aktivdagi o z aylanma mablag larining ulushi 11.Investitsiyani jalb etish koeffitsienti Hisoblash formulasi O z kapitali K m = --------------------------- Qarz kapitali O z kapitali K a = --------------------------- Balans aktivi Qarz kapitali K qar = --------------------------- Balans aktivi O z kapitali+ Uzoq muddatli majburiyat K bar = -------------------------------------- Qarz kapitali Qarz kapitali K nis = --------------------------- O z kapitali O z aylanma mablag lari K x = --------------------------------------- O z kapitali Uzoq muddatli aktivlar - uzoq muddatli majburiyat K doim = ------------------------------------------- O z kapitali O z aylanma mablag lari K qop = ------------------------------- Oborot aktivlari O z aylanma mablag lari K z = ------------------------------- Zaxiralar O z aylanma mablag lari K ja = ---------------------------------------- Balans aktivi O z kapitali K inv = ------------------------------------------ Uzoq muddatli aktivlar 20
11-topshiriq. 1. Oborot mablag lar aylanishini tahlil eting. 2. Oborot mablag lar aylanishini tezlashishi, (sekinlashishi) tufayli erishilgan iqtisodiy natijani aniqlang. 3. Aylanish tezligini foydaga bo lgan ta sirini hisoblab toping. 4. Oborot mablag lar aylanishini oshirish maqsadida, ishlab chiqarish zaxiralari, debitorlik qarzlar, tayyor mahsulotlarni aylanish ko rsatkichlarini dinamik tarzda tahlil eting va rezervlarni aniqlang. 5. Oborot mablag lar aylanishini ifodalovchi ko rsatkichlar natijalarini 14-jadvalga joylashtiring. 14-jadval Oborot mablag lar aylanishini tahlili T Ko rsatkichlar 1 Mahsulot sotishdan kelgan sof tushum, ming.so m 2 Oborot mablag larning o rtacha yillik qoldig i, ming.so m 3 Oborot mablag larni aylanish koeffitsienti (1 q:2q) P (---------) CO 4 Oborot mablag larni aylanish davri, kunda (2q*360:1q) 5 Oborot mablag larni yuklama (zagruzka) koeffitsienti (3q) (2q:1q), tiyin CO (---------) P Shart-li belgi R CO K K z O tgan yil Haqiqatda Hisobot yili O tgan yildan farqi, (+,-) 21
Axborot manbai. Buxgalteriya balansi - sh.1, Moliyaviy natijalar to g risidagi hisobot sh.2 Metodik ko rsatma. 1. Mahsulot sotishdan kelgan sof tushum - sh.2, 010 satr. 2. Oborot mablag larning o rtacha yillik qoldig i buxgalteriya balansining (sh.1) 390 satrida aks etgan. 3. Oborot mablag larning o rtacha yillik qoldig i quyidagicha aniqlanadi. Yil boshi + Yil oxiri CO = ----------------------------------------------- 2 4. Oborot mablag lar aylanish davri, kunda (X) quyidagicha aniqlanadi: CO * D X = ------------------- P bunda: CO - Oborot mablag larni o rtacha qoldig i; D o rganilayotgan davr (1 yil 360 kun, kvartal 90 kun, oy 30 kun); R sotishdan kelgan sof tushum. 5. Aylanish davri o zgarishining iqtisodiy natijasi (tezlashganda mablag bo shashi (-), sekinlashganda qo shimcha mablag jalb etilishi (+)) ni quyidagi formula asosida aniqlang. bunda: VP 1 -------- - bir kunlik oborot summasi. D - hisobot davrida sotishdan kelgan tushum. (sh.2, 010 satr, gr5). 6. Aylanish tezligini foydaga bo lgan ta sirini quyidagicha aniqlang. bunda: - bazis davridagi asosiy faoliyatdan ko rilgan foyda. 7. Oborot mablag larning ayrim elementlari bo yicha aylanishi kunda quyidagicha aniqlanadi. 22
Ishlab chiqarish zaxiralari Yil boshi + Yil oxiri *360 -------------------------------------------------- 2 X = ---------------------------------------------------------------- Sotilgan mahsulot tannarxi Tayyor mahsulot Yil boshi + Yil oxiri *360 ----------------------------------------------------- 2 X = -------------------------------------------------------- Sotishdan kelgan sof tushum Debitorlik qarzlar Yil boshi + Yil oxiri *360 -------------------------------------------------------- 2 X = ------------------------------------------------------------------ Sotishdan kelgan sof tushum 23
Testlar 1. Buxgalteriya balansining qaysi moddasi xususiy kapitalning asosini tashkil etadi? a) ta sischilarga daromad to lovi bo yicha qarzi; b) kelgusi davr harajatlari; v) qo shilgan kapital; g) nomoddiy aktivlar. 2. Quyidagi aylanma mablag lardan yuqori likvidlikka ega aktivini aniqlang. a) kassadagi pul mablag lari; b) tayyor mahsulot qoldig i; v) ishlab chiqarish zaxiralari; g) debitorlik qarzlar. 3.Moliyaviy mustaqillik koeffitsienti qanday aniqlanadi? Joriy majburiyatlar a) ------------------------------------------; Majburiyatlar Majburiyatlar b) -------------------------------------------------------; O z mablag larining manbalari O z mablag larining manbalari v) -------------------------------------------------------; Balans passivining jami O z mablag larining manbalari g) -------------------------------------------------------. Majburiyatlar 4. Buxgalterya balansi qoniqarli bo lishi uchun o z mablag lari bilan oborot aktivlarini qoplanish koeffitsienti qaysi javobda to g ri belgilangan? a) 2 dan yuqori; b) 0; v) 0,1 dan kichik bo lmasligi kerak; g) 1 dan kichik bo lmasligi kerak. 5. Aylanma mablag larning aylanish koeffitsienti qaysi formulada to g ri aniqlangan? Aylanma mablag larni o rtacha yillik qoldig i *360 a) -----------------------------------------------------------------------; Mahsulot sotishdan kelgan tushum 360 b) --------------------------------------------------------------; Aylanma mablag larning aylanish koeffitsienti Sotishdan kelgan tushum v) ----------------------------------------------------------------; Aylanma mablag larning o rtacha yillik qoldig i Sotishdan kelgan tushum g) ----------------------------------------------------------. Aylanma mablag larning o rtacha yillik qoldig i 24
Hisoblash tartibi 12-topshiriq. 1. Moliyaviy natijalar to g risidagi hisobot (sh.2) ma lumotlari bilan tanishing va quyidagi foyda turlarini hisoblang. - Mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda - Asosiy faoliyatdan ko rilgan foyda - Umumxo jalik faoliyatdan ko rilgan foyda (zarar) - Soliq to lagunga qadar foyda - Hisobot yilining sof foydasi 2. Moliyaviy natijalarni o tgan yilga nisbatan o zgarishini mutloq summalarda va nisbiy ko rsatkich (foiz)larda ifodalang va tegishli xulosa qiling. Moliyaviy natijalar dinamikasini tahlili 15-jadval + Ko rsatkichlar Mahsulot (tovar, ish va hizmat)larni sotishdan sof tushum O tgan yil Hisobot yili Farqi, (+.-) O sish sur ati, % - Sotilgan mahsulot tannarxi = Mahsulot sotishdan yalpi foyda - Davr xarajatlari + Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari = Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) + Moliyaviy faoliyatning daromadlari - Moliyaviy faoliyat bo yicha xarajatlar = Umumxo jalik faoliyatining foydasi (zarari) ± Favqulodda foyda (zararlar) = Soliq to lagunga qadar foyda (zarar) - Daromad (foyda) solig i - Foydadan boshqa soliqlar va yig imlar = Hisobot davrining sof foydasi 25
Axborot manbai: Moliyaviy natijalar to g risidagi hisobot (sh-2) Metodik ko rsatma. 1. 15-jadvalda keltirilgan moliyaviy natijalar ko rsatkichlarini o tgan yildan farqini aniqlang. 2. O sish sur atini aniqlash uchun hisobot yilidagi ko rsatkichlarni o tgan yildagisiga bo lish orqali foiz hisobida aniqlanadi. 3. 15-jadvaldagi ko rsatkichlarga yozilgan xulosada yalpi foyda, asosiy faoliyatdan ko rilgan foyda, umumxo jalik faoliyatidan ko rilgan foyda, soliq to lagunga qadar foyda, sof foydalarni o tgan yilga nisbatan o zgarish sabablari atroflicha yoritilishi kerak. 26
13-topshiriq. 1. Korxonaning daromadini tarkibi, tuzilishi va dinamikasini tahlil eting. Tahlil natijalarini 16-jadvalga joylashtiring. 2. Jami daromaddagi korxonaning faoliyat turlari bo yicha daromadlarini tutgan ulushlarini aniqlang va o tgan yildagi ko rsatkich bilan taqqoslang, o zgarish sabablarini aniqlang. 16-jadval Korxona daromadini tarkibi, tuzilishi va dinamikasini tahlili Daromadlar tarkibi, ming so m 27 O sish sur ati, % Jamiga nnsbatan, % Ko rsatkichlar Xisobobot Xiso- O tga O zga O tg O zgarishi n yil -rishi an yil yili yili A 1 2 3 4 5 6 7 Jami daromadlar 100 100 Shu jumladan 1. Mahsulot sotishdan kelgan tushum 2. Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari 3. Olingan dividendlar 4. Foiz shaklidagi daromadlar 5. Uzoq muddatli ijara (lizing)dan daromadlar 6. Valyuta kursi farqidan daromadlar 7. Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari 8. Favkulodda foyda Axborot manbai: Moliyaviy natijalar to g risida hisobot sh.2. Metodik ko rsatma. 1. Moliyaviy natijalar to g risidagi (2-sonli shakl) hisobot ma lumotlari asosida korxonaning daromad va xarajatlarini tahlili gorizantal va vertikal usullarni qo llagan holda amalga oshiriladi. 2.Daromadlar 8 ta ko rsatkichdan iborat. ular sh.2 dagi 010, 090, 120, 130, 140, 150, 160, 230 satrlarda o z aksini topgan.
3.O sish sur ati foiz xisobida hisobot davridagi daromadni o tgan yilga nisbatan aniqlanadi. (gr.2*100:gr.1) 14-topshiriq 1. Korxona harajatlarini tarkibi, tuzilishi va dinamikasini tahlil eting. 2. Tahlil natijalarini 17-jadvalga joylashtiring va hulosa qiling. 3. Korxonaning moliyaviy natijalariga tegishli harajatlarini gorizantal va vertikal usullari orqali tahlil eting. Korxona harajatlarini tarkibi, tuzilishi va dinamikasining tahlili 17-jadval Ko rsatkichlar Harajatlar tarkibi, ming O sish Jamiga nisbatan, % so m sur a-ti, O tga Hisobot O zga O tga Hisobot O zga % n yil yili -rishi n yil yili -rishi A 1 2 3 4 5 6 7 Jami harajatlar 100 100 - Shu jumladan 1. Sotilgan mahsulot tannarxi 2. Davr harajatlari 3. Foizlar shaklidagi harajatlar 4. Uzoq muddatli ijara (lizing) bo yicha foizlar shaklidagi harajatlar 5. Valyuta kursi farqidan zararlar 6. Moliyaviy faoliyat bo yicha boshqa harajatlar 7. Favqulotda zararlar 8. Daromad (foyda) solig i 9. Foydadan boshqa soliqlar va yig imlar 10.Daromad va harajatlarning nisbat koeffitsienti Axborot manbai: Moliyaviy natijalar to g risidagi hisobot sh.2 Metodik ko rsatma. 1. Harajatlarni tahlil etish usuli daromadlarni tahlil etish usuliga asoslangan holda amalga oshiriladi(16-jadvalga qarang). 2. Daromad va xarajatlarning nisbat koeffitsienti kuyidagicha aniklanadi daromad K = ---------------> 1; xarajat 28
K > 1 sof foyda daromad - xarajat = Foyda (zarar). 15-topshiriq. 1. Asosiy faoliyatdan ko rilgan foydani 18-jadval ma lumotlari asosida tahlil eting. 2. Asosiy faoliyatdan ko rilgan foyda tarkibidagi o zgarish sabablarini xulosada kengroq yoriting. 3. Asosiy faoliyatdan ko rilgan foydaga quyidagi omillar ta sirini hisoblab toping: - Sotish hajmi; - "Baho" omili; - Sotilgan mahsulot tannarxi; - Sotish xarajatlari; - Ma muriy boshkaruv harajatlari; - Boshqa operatsion xarajatlar; - Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari. 4. Omillar ta siri natijalarini 19-jadvalga joylashtiring. 29
Asosiy faoliyatdan ko rilgan foyda tahlili 8-jadval Ko rsatkichlar Jamiga nisbatan, O tgan Ulush O tga Hisobot yili O tga Xisobot % yildan farqi. n yil farqi gr.5-gr.4 n yil yili A 1 2 3 4 5 6 1. Mahsulot sotishdan tushgan sof tushum 100 100-2. Sotilgan mahsulot tannarxi 3. Yalpi foyda (1q-2q) 4. Ma muriy xarajatlar 5. Sotish xarajatlari 6. Boshqa operatsion harajatlar 7. Kelgusida soliqqa tortiladigan bazadan chiqariladigan hisobot davri harajatlari 8. Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari 9. Asosiy faoliyatning foydasi (3q 4-5-6-7+8) Axborot manbai: Moliyaviy natijalar to g risidagi hisobot - sh.2. Metodik ko rsatma: 1. Omillar tasirini xisoblab topish uchun baho inflyatsiya darajasini hisobga olish lozim. 2006 2007 2008 2009 2010 Baho inflyatsiyasi, % 6,8 6,8 7,8 7,4 7,3 100+7,3 i b = ------------= 1,073 100 2. Foydaning mutloq farqi F= F'-F 0 bunda: F asosiy faoliyatdan ko rilgan foydani o tgan yildan farqi F' hisobot davridagi foyda F 0 bazis davridagi foyda 30
Asosiy faoliyatdan ko rilgan foydaga omillar ta sirini hisoblash uchun quyidagi formulalardan foydalaning. 1. Sotish xajmi Sotish xajmi solishtirma bahoda quyidagicha aniqlanadi. V 1 V` = ------- i b bunda. V` - mahsulot sotishdan kelgan tushum solishtirma ulgurji bahoda; V 1 hisobot davrida sotishdan kelgan tushum; i b baho indeksi Hisobot davrida sotishdan kelgan tushumning baho xisobiga o zgarishi V 1 V baho = -------- = V 1 V` i b Tushumning miqdor jixatdan o zgarishi V miqdor = V` - V 0 bunda: V 0 bazis davridagi sotishdan kelgan tushum. Sotish hajmining o zgarishini (baho o zgarishidan tashqari) foydaga ta siri V * R 0 F (V) = -------------------- 100 bunda: V- sotishdan kelgan tushumning farqi; R 0 asosiy faoliyatdan ko rilgan rentabellik darajasi %, satr.9, gr4 2. Baho omili V baho * R 0 F (V baho) = -------------------- 100 3. Sotilgan mahsulot tannarxi V 1 * (US 1 -US 0 ) F (t) = ------------------------------- 100 bunda: US 1, US 0 sotilgan mahsulot tannarxining hisobot yili, bazis davridagi darajalari, % 31
4. Ma muriy xarajatlar V 1 * (UMX 1 -UMX 0 ) F (mx) = ------------------------------- 100 bunda: UMX 1, UMX 0 hisobot yili, bazis davrlariga tegishli ma muriy xarajatlar darajasi, % 5. Sotish xarajatlari V 1 * (USX 1 -USX 0 ) F (sx) = ------------------------------- 100 bunda: USX 1, USX 0 hisobot yili, bazis davrlariga tegishli sotish xarajatlari darajasi, % 6. Boshqa operatsion xarajatlar V 1 * (UOX 1 -UOX 0 ) F (ox) = ------------------------------- 100 bunda: UOX 1, UOX 0 hisobot yili, bazis davrlarga tegishli boshqa operatsion xarajatlari darajasi, % 7. Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari V 1 * (UBD 1 -UBD 0 ) F (bd) = ------------------------------- 100 bunda: UBD 1, UBD 0 hisobot yili, bazis davrlarga tegishli boshqa daromadlar darajasi, % 32
T Omillar ta siri natijalarini quyidagi jadvalga joylashtiramiz Ko rsatkich - omillar Asosiy faoliyatdan ko rilgan foydani o tgan yildan farqi 1 Sotish hajmi 2 Baho omili 3 Sotilgan mahsulot tannarxi 4 Sotish harajatlari Shu jumladan 5 Ma muriy boshqaruv harajatlari 6 Boshqa operatsion harajatlar 7 Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari 19-jadval Summa, ming.so m 16-topshiriq. 1. Rentabellik turlari darajalarini aniqlang. 2. Rentabellik darajalarini o tgan yilga nisbatan o zgarish sabablarini xulosalarda kengroq yoriting. 33
Rentabellik turlari dinamikasining tahlili 20-jadval Ko rsatkichlar 34 Satr kodi O tga n yil Hisobot yili O zga -rishi (+,-) A B 1 2 3 4 1. Yalpi foyda, ming so m Sh.2, 030 2. Soliq to lagunga qadar foyda, ming so m Sh.2, 240 3. Sof foyda, ming so m Sh.2, 270 4. Asosiy ishlab chiqarish fondlarini o rtacha yillik qiymati, ming so m 5. Moddiy qiymatliklardagi oborot mablag larini o rtacha yillik qiymati, ming so m Sh.3, 171 Sh.1, 140 6. Ishlab chiqarish fondlari (s.4+s.5) 7. Joriy aktivlar, ming so m Sh.1, 390 8. O z kapitali, ming so m Sh.1, 480 9. Balans aktivi, ming so m Sh.1, 400 10. Uzoq muddatli majburiyatlar, ming so m Sh.1, 490 11. Mahsulot sotishdan kelgan tushum, ming Sh.2, so m 010 12. Sotilgan mahsulot tannarxi, ming so m Sh.2, 020 13. Asosiy kapital, ming so m Sh.1, 130 Rentabellik turlari 14. Balans aktivi (mol - mulki)ning rentabelligi, %(3:9) 15. Joriy aktivlar rentabelligi, % (2:7) 16. O z kapitali rentabelligi, % (2:8) 17. Investitsiya rentabelligi, % 2:(8+10) 18. Mahsulot sotishdan ko rilgan rentabellik, % (1:11) 19. Xarajatlar qaytimi rentabelligi, % (1:12) 20. Asosiy kapital rentabelligi, % (2:13) 21. Ishlab chiqarish (fondlarga nisbatan)
rentabellik, % 3:(4+5) Axborot manbai: Buxgalteriya balansi sh.1, moliyaviy natijalar to g risidagi hisobot sh.2, asosiy vositalar to g risidagi hisobot sh.3 Metodik ko rsatma. Rentabellik darajasini aniqlashning umumiy formulasi, % F * 100% R = ---------------------- V bunda: R rentabellik darajasi, % F foyda V ko rsatkichga nisbatan aniqlanadigan rentabellik. 35
17- topshiriq: 1. Balans aktivi (mol - mulki) rentabellik darajasini aniqlang. 2. Rentabellikni o rtacha yilga nisbatan o zgarishiga quyidagi omillar ta sirini xisoblang: - balans aktivining aylanish koeffitsienti. - sotishdan ko rilgan rentabellik darajasi. Balans aktivi (mol-mulki) rentabelligining tahlili 21 jadval T Ko rsatkichlar 1. Sof foyda (SF) 2. 3. 4. 5. 6. Sotishdan kelgan sof tushum (ST) Balans aktivining o rtacha yillik qiymati (A) Balans aktivining aylanish koeffitsienti (K o ) Sotishdan ko rilgan rentabellik (tushumning har so miga to g ri keladigan foyda (1q:2q) (R st ) Korxona aktivining rentabelligi (R a ) (4q*5q) yoki (1q*100:3q) O lchov birligi ming so m -\- -\- koef-t tiyin % O tgan yil Haqiyqiy ko rsatkich Hisobot yili O zgarishi Axborot manbai: Buxgalteriya balansi sh.1, moliyaviy natijalar to g risidagi hisobot sh.2. Metodik ko rsatma. 1. Balans aktivi (mol - mulki)ning rentabellik darajasini quyidagi formula asosida aniqlang. SF * 100% R a = ---------------------- A 36
2. Balans aktivining rentabellik darajasiga omillar ta sirini aniqlash maqsadida yuqorida keltirilgan formulaning surat va maxrajlarini sotishdan kelgan tushum (ST)ga bo ling. SF ----- ST SF ST R a = -------- * 100% = --------- * ------- = R st * K a A S A ----- ST 3. Demak balans aktivining rentabellik darajasiga quyidagi ikki omil ta sir etadi: A) balans aktivining aylanish koeffitsienti (K a ) B) sotishdan ko rilgan rentabellik darajasi (R st ) 1) (R a )- ga (K a ) ning ta siri quyidagicha aniqlanadi R a (K a ) =( K 1 a - K 0 0 a )* R st 2) (R a )- ga (K st ) ning ta siri quyidagicha aniqlanadi R a (K st ) =K 1 a * (R 1 st - R 0 st ) 18-topshiriq: 1. Ishlab chiqarish (fondlarga nisbatan) rentabellikni hisoblang. 2. Ishlab chiqarish rentabellik darajasiga quyidagi omillarning ta sirini hisoblab toping va xulosalashtiring. A) tushumning xar so miga to g ri keladigan foyda; B) mahsulot fond sig imi; V) tushumning xar so miga to g ri keladigan oborot mablag lari (yuklama koeffitsienti) 3. omillar ta sirini aniqlash uchun 22-analitik jadvaldan foydalaning. 37
Ishlab chiqarish rentabelligini tahlili 22-jadval T Ko rsatkichlar O lchov birligi 1 Sof foyda (SF) mln.so m 2 Sotishdan kelgan sof tushum (ST) -/- 3 Asosiy ishlab chiqarish fondlarini o rtacha yillik qiymati (AF) -/- 4 Moddiy qiymatliklardagi aylanma mablag larning o rtacha yillik qiymati -/- (MO) 5 Ishlab chiqarish fondlari (3q+4q)(Af+Mo) -/- 6 Mahsulot fond sig imi (3q:2q) Af/St tiyin O tgan yil Hisobot yili O zga -rishi (+,-) 7 8 9 Tushumning xar so miga to g ri keladigan aylanma mablag lar (4q:2q) (MO:ST) Tushumning har so miga to g ri keladigan foyda (1q :2q) (SF : ST) Ishlab chiqarish rentabelligi 8qx100 (--------- ) 6q+7q tiyin tiyin % Axborot manbai: Buxgalteriya balansi sh.1, moliyaviy natijalar to g risidagi hisobot sh.2, asosiy vositalar to g risidagi hisobot sh.3 Metodik ko rsatmalar. 1. Ishlab chiqarish rentabelligi quyidagi formula asosida aniqlanadi. SF R f = ----------- * 100% A f +M 0 2. Ishlab chiqarish rentabellik darajasiga omillar ta sirini aniqlash maqsadida yuqorida keltirilgan formulaning surat va maxrajlarini sotishdan kelgan tushum (ST)gva bo lamiz. SF a)----- - tushumning xar so miga to g ri keladigan foyda; ST AF 38
b)----- - maxsulot fond sig imi; ST M 0 v)----- - tushumning xar so miga to g ri keladigan oborot mablag lari (Yuklama ST koeffitsienti) Tushumning xar so miga to g ri keladigan foyda R f = --------------------------------------------------------------------------; Maxsulot fond + Tushumning xar so miga to g ri sig imi keladigan oborot mablag lari 3. Ishlab chiqarish rentabellik darajasiga omillar ta sirini zanjirli bog lanish usuli orqali aniqlash maqsadga muvofiqdir. 23-jadval Ishlab chiqarish rentabellik darajasiga ta sir etuvchi omillar Almashuv davriyligi SF ------ ST Omillar AF ------ ST MO ------ ST Ishlab chiqarish rentabelligi, % O zgar -ishi (+,-) O zgarish sabablari O tgan yil Shartli 1 Shartli 2 Hisobot yili O O O O X O O Shartli 1 X X O Shartli 2 X X X X Tushumning har so miga to g ri keladigan foyda ortishi(kamayishi) Mahsulot fond sig imini ortishi (kamayishi) Yuklama koeffitsentini orishi (pasayishi) - Shartli belgilar: O o tgan yilga tegishli ma lumot. X Xisobot yiliga tegishli ma lumot. 39
Testlar 1. Korxonaning asosiy faoliyat turidan olingan daromad qaysi javobda to g ri belgilangan? a) depozit jamg armaga qo yilgan mablag lardan olingan foyda; b) sotishdan kelgan tushum; v) mol mulkni sotishdan ko rilgan daromad; g) valyuta kursi o zgarishidan ko rilgan daromad. 2. Moliyaviy faoliyatning harajatlariga kiradi: a) foizlar shaklidagi harajatlar; b) boshqa operatsion harajatlar; v) ma muriy harajatlar; g) mehnatga haq to lash xarajatlari. 3. Korxonaning moliyaviy faoliyatidan olgan daromadi qaysi javobda to g ri ko rsatilgan? a) mahsulot sotishdan kelgan tushum; b) asosiy vositalar amortizatsiyasi; v) uzoq muddatli ijara (lizing)dan daromadlar; g) asosiy faoliyatning boshqa daromadlari. 4. Balans aktivining rentabellik darajasi qanday aniqlanadi? Yalpi foyda a) --------------------------------------------------------- x 100% Balans aktivining o rtacha yillik qiymati Soliq to lagunga qadar foyda b) ------------------------------------------- x 100% Balans aktivi Sof foyda v) --------------------------------------------------------- x 100% Balans aktivining o rtacha yillik qiymati Sof foyda g) --------------------------------- x100%. Uzoq muddatli aktivlar 5. Ishlab chiqarish fondlariga nisbatan rentabellik darajasi qanday aniqlanadi? Mahsulot sotishdan kelgan yalpi foyda a) ------------------------------------------------------------; Asosiy vositalarni o rtacha yillik qiymati Soliq to lagunga qadar foyda b) -------------------------------------- x100%; Asosiy vositalar Sof foyda v) ------------------------------------------------ x 100%; Asosiy vositalar + Joriy aktivlar 40
Sof foyda g) ----------------------------------------------------------------------------- x 100%. Asosiy ishlab chiqarish Moddiy qiymatliklardagi fondlarini o rtacha + aylanma mablag larini o rtacha yillik qiymati yillik qiymati 19-topshiriq 1. Buxgalteriya balansi Debitorlik va kreditorlik qarzlar xaqida ma lumotnoma (2 a - shakl)lari asosida debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi, tuzilishi va dinamikasini tahlil eting. 2. Debitorlik va kreditorlik qarzlarning balansini tuzing. 3. Qarzlarni vujudga kelish sabablarini atroflicha o rganing. 4. Debitorlik va kreditorlik qarzlar strukturasini yil boshiga nisbatan o zgarish sabablarini o rganing. 5. Tahlil manbalarini 24-jadvalga joylashtiring. 41
Debitorlik va kreditorlik qarzlar tarkibi, tuzilishi va dinamikasini tahlili 24-jadval Debitorlar Yil boshi Summasi, mln so m Yil oxiri Tutgan ulushi, % Yil boshi Yil oxiri Summasi, mln so m O zgarishi Tutgan ulushi, % Kreditorlar Summasi, mln so m Yil boshi Yil oxiri Tutgan ulushi, % Yil boshi Yil oxiri O zgarishi A 1 2 3 4 5 6 B 7 8 9 10 11 12 Haridor va buyurtmachilarning qarzi Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz Ajratilgan bo linmalarning qarzi Sho ba va qaram xo jalik jamiyatlarga qarz Soliq va majburiy to lovlar Sho ba va qaram xo jalik bo yicha kechiktirilgan jamiyatlarning qarzi majburiyatlar Hodimlarga berilgan bo nak Mol etkazib beruvchilar va buyurtmachilarga berilgan bo nak Byudjetga soliq va yig imlar bo yicha bo nak to lovlari Maqsadli davlat jamg armalari va sug urtalar bo yicha bo nak to lovlari Ta sischilarning ustav kapitaliga ulushlar bo yicha qarzi Hodimlarning boshqa operatsiyalar bo yicha qarzi Boshqa debitorlik qarzlari Ja mi debitorlik qarzlar Passiv saldo BALANS Olingan bo naklar Byudjetga to lovlar bo yicha qarz Sug urtalar bo yicha qarz Maqsadli davlat jamg armalariga to lovlar bo yicha qarzlar Ta sischilarga bo lgan qarzlar Mehnatga haq to lash bo yicha qarz Boshqa kreditorlik qarzlar Jami kreditorlik qarzlar Aktiv saldo BALANS Summasi, mln so m Tutgan ulu-shi, %
Axborot manbai: Buxgalteriya balansi (1-shakl) debitorlik va kreditorlik qarzlari xaqida ma lumotnoma (2 a shakl). Metodik ko rsatma. 1. 24-jadval ma lumotlari asosida debitorlik va kreditolrlik qarzlar strukturasini yil boshi, yil oxiri bo yicha aniqlang. 2. Kreditorlik qarzlarni tahlil etishda tig iz kreditorlik qarzlar (birinchi galdagi to lovlar)ni jami qarzlarda tutgan ulushi aniqlanadi. Aniqlangan ko rsatkich yil boshidagisi bilan taqqoslanib tegishli xulosa qilinadi. 3. 24-jadvaldagi gr.5 (gr.2-gr.1), gr.6 (gr.4-gr.2); gr.11 (gr.8-gr.7), gr.12 (gr.10- gr.9) tarzda aniqlanadi. 4. Debitorlik va kreditorlik qarzlar balansdagi Aktiv saldo, Passiv saldo quyidagicha aniqlanadi Aktiv saldo Debitorlik qarzlari Kreditorlik qarzlar Passiv saldo Debitorlik qarzlari Kreditorlik qarzlar 20-topshiriq. 1. Debitorlik qarzlar holatini taxlil eting. 2. Debitolrlik qarzlarni aylanish koeffitsienti, aylanishi kunda, debitorlik qarzlarni oborot mablag laridagi ulushi, dargumon qarzlar ulushini aniqlang. Aniqlangan ko rsatkichlarni o tgan yil bilan taqqoslab tegishli xulosa qilinadi. 3. Debitorlik qarzlar aylanishi bilan bog liq ko rsatkichlarni 25-jadvalga joylashtiring.
Debitorlik qarzlar aylanishini tahlili 25-jadval Ko rsatkichlar Mahsulot sotishdan kelgan sof tushum, 1 ming so m (VP) Debitorlik qarzlarni o rtacha yillik 2 qoldig i, ming so m (D q ) Joriy aktivlar 3 (oborot mablag lari ) 4 Dargumon qarzlar, ming so m Hisob kitoblar Debitorlik qarzlarni aylanish koeffitsienti 5 (K dk ) Debitorlik qarzlarni aylanishi kunda (D 6 7 8 qk) Debitorlik qarzlarni oborot mablag larda tutgan ulushi, % (D qu ) Dargumon qarzlarni debitorlik qarzlardagi ulushi, % (U dq ) O tgan yil Hiso-bot yili O tgan yildan farqi, (+, - ) Metodik ko rsatma. Debitorlik qarzlar aylanishini ifodalovchi ko rsatkichlar va ularni aniqlash tartibi. 1. Debitorlik qarzlarni aylanish koeffitsienti (K dq ) VP K dq ------ DQ bunda: VP sotishdan kelgan sof tushum; DQ o rtacha debitorlik qarzlar O rtacha debitorlik qarzlar (DQ) Debitorlik qarzlarni + Debitorlik qarzlarni yil boshiga qoldig i yil oxiriga qoldig i DQ ------------------------------------------------------------------------- 2 2. Debitorlik qarzlarni aylanishi, kunda D D Q * D D qk ----- yoki --------- VP K dq 44
T bunda: D o rganilayotgan davrdagi kunlar (1 yil 360 kun, kvartal 90 kun, oy 30 kun) 3. Debitorlik qarzlarni oborot mablag larida tutgan ulushi, % (D qu ) D Q D Qu ------- * 100% JA bunda: JA joriy aktivlar (oborot mablag lar) 4. Dargumon qarzlarni debitorlik qarzlardagi ulushi, % (U dq ) Dargumon qarzlar U dq -------------------------------------- * 100% Debitorlik qarzlar 21-topshiriq 1. Kreditorlik qarzlar aylanishini tahlil qiling. 2. Muddati uzaytirilgan kreditorlik qarzlarini vujudga kelish sabablarini aniqlang. 3. Debitorlik va kreditorlik qarzlarini qiyosiy tahlil eting. Kreditorlik qarzlar aylanishini tahlili Ko rsatkichlar Sotilgan mahsulotning tan- narhi, 1 ming so m 2 Jami majburiyatlar, ming so m Jami kreditorlik majburiyatlar, 3 ming so m Shu jumladan muddati o tgan 4 qismi Kreditorlik qarzlarni aylanish 5 koeffitsienti (1 q :3 q ) Kreditorlik qarzlarni aylanish 6 davri, kunda (3 q x360:1 q ) Jami majburiyatlar tarkibida 7 kreditorlik qarzlar ulushi, % (3 q x100:2 q ) Muddati o tgan kreditorlik qarzlarining jami kreditorlik 8 qarzlarida tutgan salmog i, % (4 q x100:3 q ) O tgan yil Hisobot yili 26-jadval O tgan yildan farqi (+,-) 45
Axborot manbai: Buxgalteriya balansi (1-shakl), debitorlik va kreditorlik qarzlar to g risida ma lumotnoma (2 a - shakl) Metodik ko rsatma. 1. Sotilgan mahsulotning tannarxi sh.2, 020 satr. 2. Jami majburiyatlar sh.1, 770 satr. 3. Jami kreditorlik majburiyatlari sh.1, 601 satr. 4. Shu jumladan muddati uzaytirilgani sh.1, 602 satr. 27 jadval Debitorlik va kreditorlik qarzlarini qiyosiy tahlili Ko rsatkichlar Debitorlik qarzlar Kreditorlik qarzlar 1. O sish sur ati, % 2. Aylanish koeffitsienti 3. Aylanishi, kunda 46
TESTLAR 1. Debitorlik qarzlarini keskin ortib ketish sabablari qaysi javobda to g ri ko rsatilgan? a) mijozlarni tanlashdagi kamchiliklar; b) sotish hajmini yuqori sur atlarda o sishi; v) mijozning to lovga qodir emasligi; g) barcha javoblar to g ri. 2. Kreditorlik majburiyatlar tarkibiga qanday qarzlar kiradi? a) haridor va buyurtmachilarning qarzi; b) hodimlarga berilgan bo nak; v) byudjetga to lovlar bo yicha qarz; g) byudjetga soliq va yig imlar bo yicha bo nak to lovlari. 3. Qaysi javobda debitorlik qarzlar sifati ni ifodalovchi ko rsatkich to g ri ko rsatilgan? a) debitorlik qarzlar tarkibidagi dargumon qarzlar ulushi; b) debitorlik qarzlarni aylanish koeffitsienti ; v) debitorlik va kreditorlik qarzlarning nisbat koeffitsienti; g) joriy aktivlardagi debitorlik qarzlar ulushi. 4. Debitorlik qarzlarni uzish muddati qanday aniqlanadi? debitorlik qarzlar a) --------------------------------; sotishdan kelgan tushum sotishdan kelgan tushum b) --------------------------------; debitorlik qarzlar debitorlik qarzlar v) --------------------------------------------; sotishdan kelgan tushum x 360 kun debitorlik qarzlar x 360 kun g) ---------------------------------------. sotishdan kelgan sof tushum 5. Kreditorlik qarzlarini aylanishi, kunda qanday hisoblanadi? kreditorlik qarzlar a) --------------------------------------------; mahsulot sotishdan kelgan tushum mahsulot sotishdan kelgan tushum b) ---------------------------------------------; kreditorlik qarzlar kreditorlik qarzlar x 360 kun v) --------------------------------------------; mahsulot sotishdan kelgan tushum kreditorlik qarzlar x 360 kun g) ----------------------------------------. sotilgan mahsulot tannarxi 47
22-topshiriq. 1. Asosiy vositalar harakati to g risidagi hisobot (3-shakl) ma lumotlari asosida asosiy vositalarni tarkibi, kirimi chiqimlari bilan tanishing. 2. Asosiy vositalarni aktiv va qisimlari ulushlarini aniqlang. 3. Korxonani asosiy vositalar bilan ta minlanishini ifodalovchi ko rsatkichlarni aniqlang. 28-jadval Asosiy vositalarni tarkibi va dinamikasini tahlili Yil boshi Yil oxiri O zgarishi T Summa, Summa, Mutloq Ko rsatkichlar Ulushi, Ulushi, Ulushi,% ming ming summada % % (gr.4-gr.2) so m so m (gr.3-gr.1) A 1 2 3 4 5 6 1 Jami asosiy vositalar Shu jumladan 1.1 -ishlab chiqarish 1.2 -noishlab chiqarish Axborot manbalari: Asosiy vositalar xarakati to g risidagi hisobot sh.3. 48
Asosiy vositalar tarkibi, tuzilishi va dinamikasini tahlili 29-jadval Ko rsatkichlar 1. Bino 2. Inshoat 3. Uzatish moslamalari 4. Mashina va uskunalar 5. Mebel va ofis jixozlari 6. Kampyuter jixozlari va xisoblash texnikasi 7. Transport vositalari 8. Ishchi xayvonlar 9. Mahsuldor hayvonlar 10. Ko p yillik o simlmklar 11. Boshqa asosiy vositalar Jami asosiy vositalar Summa, ming so m Yil boshi Ulushi, % Summa, ming so m Yil oxiri Ulushi, % O zgarishi mutloq summada O sish sur ati, % A 1 2 3 4 5 6 Korxonani asosiy vositalar bilan ta minlanishini ifodalovchi umumiy ko rsatkichlar: Asosiy ishlab chiqarish fondlarini o rtacha yillik qiymati Mehnatni fondlar ---------------------------------------------------- bilan qurollanishi Ishchilarni ro yxat bo yicha o rtacha soni Ishlab chiqarish uskunalarini o rtacha yillik qiymati Mehnatni texnika ---------------------------------------------------------- bilan qurollanishi Ishchilarni ro yxat bo yicha o rtacha soni 4. Asosiy vositalar harakati va texnik holatini tahlil etish uchun quyidagi koeffitsientlarni aniqlang. - ishga tushurish koeffitsienti; - yangilanish koeffitsienti; - chiqib ketish koeffitsienti; - tugatish koeffitsienti; - almashtirish koeffitsienti; - mashina va jixozlar parkini kengaytirish koeffitsienti; 49