Edward Lear, γελοιογραφία του Amy Noonan, 2006

1 47

48 Edward Lear, γελοιογραφία του Amy Noonan, 2006

ΙΩΑΝΝΙΝΑ (11 Μαΐου 1849), σχέδιο με σέπια, μελάνι, αραιωμένο γκουάς και γραφίτη, σε κρεμ χαρτί, 22,2 x 32,3 εκ. (Harvard University - Houghton Library) Τα Γιάννενα καταστράφηκαν σχεδόν ολοσχερώς τη διετία 1820-22, κατά την πολιορκία του Αλή Πασά, από τα σουλτανικά στρατεύματα. Την περίοδο που ο E.L. επισκέφτηκε την πόλη είχαν αρχίσει να ανασυγκροτούνται. Στην παρατιθέμενη εικόνα ο E.L. απεικονίζει ένα δρόμο της αγοράς της πόλης χωρίς να τον κατονομάζει. Γράφει στο Journals... για το παζάρι, όπως και το αναφέρει: «Γοητεύεται κανείς από παραστάσεις διαφορετικές και συναρπαστικές. Βλέπει απλές φορεσιές που φοράνε οι έλληνες χωρικοί, σε αντίθεση με τις μεγαλοπρεπείς και πλουμιστές των αλβανών. Τα εκθέματα του παζαριού είναι ατέλειωτα, όπως κεντήματα, όλων των ειδών, πολεμικά όπλα, μάλλινα προϊόντα και μοναδικά βιομηχανικά αντικείμενα, που είναι ιδιαίτερα δημοφιλή στην Αλβανία...». Η αγορά που επισκέφτηκε, περιέγραψε και ζωγράφισε ο E. Lear δεν ήταν παρά μια άθλια παραγκούπολη, όπου κυριαρχούσαν αμέτρητα αδέσποτα σκυλιά. Η κατάσταση αυτή διατηρήθηκε μέχρι την δεκαετία του 1870. Τότε ο φιλοπρόοδος διοικητής του βιλαετίου των Ιωαννίνων Αχμέτ Ρασίμ Πασάς (1826-1897), μια εξαιρετική φυσιογνωμία, που είχε σπουδάσει πολιτικός μηχανικός στο Βερολίνο, πυρπόλησε - εσκεμμένα - ολόκληρο το εμπορικό κέντρο της πόλης. Ο ίδιος έλειπε δήθεν για υπηρεσιακούς λόγους στα Τρίκαλα, ώστε να μην είναι παρών. Πάνω από 500 καταστήματα και άλλα τόσο σπίτια αποτεφρώθηκαν. Ο Ρασίμ ταχύτατα συνέταξε ένα σύγχρονο, για την εποχή βέβαια, ρυμοτομικό σχέδιο, που εφαρμοζόταν μέχρι τη δεκαετία του 1930. 49

50

ΤΑ ΛΙΘΑΡΙΤΣΙΑ (13 Μαρτίου 1849), σχέδιο με σέπια, μελάνι και γραφίτη, σε κιτρινόμαυρο χαρτί, 21,5 x 32,2 εκ. (Harvard University Houghton Library) Το οχυρό του Αλή Πασά τα Λιθαρίτσια είναι εντελώς κατεστραμμένο, μετά τους βομβαρδισμούς της διετίας 1820-1822, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας των Ιωαννίνων από τα σουλτανικά στρατεύματα. Αριστερά του όμως παρουσιάζεται το τεράστιο συγκρότημα των τουρκικών στρατώνων, που κατασκευάστηκε λίγο πριν ο E.D. επισκεφτεί τα Γιάννενα και κατεδαφίστηκε ανοήτως το τέλος της δεκαετίας του 1950. Σε πρώτο πλάνο το Βελή Τζαμί, που διασώζεται και σήμερα, χωρίς όμως το μιναρέ του, που και αυτός κατεδαφίστηκε πάλι ανοήτως το 1923. Το πλάνο συμπληρώνουν φουστανελλοφόροι γιαννιώτες, που συζητούν ή καπνίζουν αμέριμνοι. Ο προμαχώνας Λιθαρίτσια είναι κτισμένος σε λόφο, που βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το Κάστρο. Το έργο, δείγμα της ύστερης οθωμανικής οχυρωματικής αρχιτεκτονικής, κτίστηκε από τον Αλή Πασά περίπου στα 1800. Ο Προμαχώνας και μια σειρά άλλων οχυρώσεων, που είχαν κατασκευαστεί στα βραχώδη υψώματα ανάμεσα στο λόφο και στο Κάστρο, αποτέλεσαν έναν προστατευτικό κλοιό, μπροστά από το Φρούριο της πόλης, μια πρώτη γραμμή άμυνας. Η τοιχοποιία του Προμαχώνα είναι από ισχυρή αργολιθοδομή. Στην κάτοψη έχει σχήμα περίπου ορθογώνιο και διαρθρώνεται σε πολλά επίπεδα. Στο ανώτερο τμήμα του ήταν εφοδιασμένος με κανόνια, ενώ στο κατώτερο υπήρχαν πυροβόλα. Μεγάλη μνημειακή διπλή σκάλα αποκαλύφθηκε στη δυτική πλευρά του το 1983. Υπόγεια με ισχυρή θολωτή οροφή συμπλήρωναν την κτιριακή συγκρότησή του. 51

ΙΩΑΝΝΙΝΑ (28 Μαΐου 1849), σχέδιο με σέπια, μελάνι και γραφίτη, σε γκρι χαρτί, 30,0 x 52,2 εκ. (Harvard University Houghton Library) Έπειτα από μια σύντομη επίσκεψη στη Θεσσαλία μεταξύ 10 και 26 Μαΐου 1849 ο E.L. επέτρεψε στα Γιάννινα, αφού συνάντησε μια πρωτοφανή καταιγίδα στο Δρίσκο. Φιλοξενήθηκε πάλι στο σπίτι του άγγλου υποπρόξενου της Πρέβεζας, signor [Θ.] Δαμασκηνού, όπου ξεκουράστηκε. Δεν έχασε όμως την ευκαιρία παρά τις αντίξοες καιρικές συνθήκες να φιλοτεχνήσει ένα ακόμη σχέδιο με τα Λιθαρίτσια και τα δύο τζάμια του κάστρου των Ιωαννίνων. Στις 29 Μαΐου αναχωρεί από τα Γιάννενα και σημειώνει στο ημερολόγιό του: «Αντίο Ιωάννινα, σας ατενίζω πάνω από τη λίμνη, πόλη φωτεινή, που ομορφαίνεις από τα μαύρα σύννεφα της βροντής. [...] Ο άστατος καιρός και η πίεση του χρόνου με έκαναν να χάσω την ευκαιρία να κάνω πολλά σχέδια για τη Ζίτσα, την Καστρίτσα και το Ζαγόρι. [...] Το βράδυ φτάσαμε στα Ραβένια, ένα χωριό μέσα σε μια όμορφη δασώδη περιοχή». Ο E.L. γράφει ιδιοχείρως στο κάτω δεξιό τμήμα του έργου του «Janina, May 28, 1849», Κύριο θέμα του και εδώ είναι ο προμαχώνας των Λιθαριτσίων. Στην κορυφή του λόφου ο Αλή Πασάς έκτισε, το 1805, μεγάλων διαστάσεων σεράι, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Freywald, τον οποίο κάλεσε από τη Βιέννη με τη μεσολάβηση του γιαννιώτη Σταύρου Ιωάννου πατέρα του εθνικού ευεργέτη Γεωργίου Σταύρου. Το μέγαρο αυτό, όπως αναφέρει ο άγγλος περιηγητής W. Leake, «...παρόλο που δεν ήταν τόσο ευρύχωρο όσο τα σεράγια των σουλτάνων στο Βόσπορο, είχε μαγευτική θέα». 52

ΤΑ ΙΩΑΝΝΙΝΑ ΣΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟ ΚΑΙ ΤΑ ΒΟΥΝΑ ΤΗΣ ΠΙΝΔΟΥ (21 Οκτωβρίου 1864), ελαιογραφία, σε καμβά 59,0 x 129,0 εκ. (ιδιωτική συλλογή) Ο εξαιρετικός αυτός πίνακας φιλοτεχνήθηκε από τον Lear με βάση τα σχέδια που είχε κάνει όπως σημειώνει ο ίδιος στο περιθώριο στα 1857, κατά την τρίτη επίσκεψή του στα Γιάννενα. Πρόκειται για ένα πανόραμα των Ιωαννίνων, της λίμνης και των χιονισμένων βουνών στο βάθος κάτω από μαύρα σύννεφα. Οι απαραίτητες ανθρώπινες φιγούρες του Lear απεικονίζουν αγρότες και κτηνοτρόφους που επιστρέφουν στα σπίτια τους. Σε πρώτο πλάνο διακρίνονται δυο γυναίκες και ένας άντρας, καβάλα σε ένα μουλάρι! Αριστερά το Νησί των Ιωαννίνων. Το ανωτέρω έργο έγινε μετά από παραγγελία του Sir Thomas Fairbairn (1823-1891), που ήταν ο γιος του διάσημου μηχανικού και μαικήνα των Τεχνών, Sir William Fairbairn (1789-1874). Πρόκειται για ένα από τα τρία έργα που αγόρασε από τον Ε.Lear. Τα άλλα δυο αφορούν στην Πέτρα της Αραβίας και στη Φλωρεντία. Ο πίνακας παρουσιάστηκε - για πρώτη φορά - δημοσίως το 1971, σε μια έκθεση που διοργάνωσε στην Αθήνα το Βρετανικό Συμβούλιο. Ξαναεμφανίστηκε το 2002 σε μια δημοπρασία έργων τέχνης του γνωστού Οίκου Sotheby s, όπου αγοράστηκε - περίπου 150.000 - από άγνωστο συλλέκτη, μάλλον έλληνα - ο οποίος επέτρεψε την παρουσίασή του στην έκθεση O Edward Lear και τα Ιόνια Νησιά, που έγινε στην Κέρκυρα το 2012. Ο E.L. απεικονίζει στον πίνακά του τα Γιάννενα μάλλον από την περιοχή που βρίσκεται σήμερα η συνοικία Αμπελόκηποι. 53

Η ΛΙΜΝΗ ΚΑΙ ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ (c. 1862), ολοκληρωμένη υδατογραφία σε χαρτόνι, 12,0 x 32,0 εκ. (ιδιωτική συλλογή) ΑΠΟΨΗ ΤΗΣ ΛΙΜΝΗΣ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ (10 Απριλίου 1857), σχέδιο με μολύβι, μελάνι και υδρόχρωμα, σε χαρτί, 12,0 x 32,0 εκ. (Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα) 54

ΑΣΤΡΑΠΟΒΡΟΝΤΑ ΠΟΥ ΚΡΕΜΟΝΤΑΙ ΨΗΛΑ (μετά το 1870), σχέδιο με μολύβι, αραιό μελάνι και γραφίτη, σε χαρτί Whatman, 26,4 x 51,8 εκ. (ιδιωτική συλλογή) Ο Lear εδώ επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στα σύννεφα και τον ουρανό, παρά στα τεμένη των Ιωαννίνων, όπως δείχνει και ο τίτλος που ο ίδιος επέλεξε για το έργο του. Ο άστατος καιρός των Ιωαννίνων του έκανε εντύπωση. Γράφει στο Journals..., με ημερομηνία 14 Μαΐου 1849: «Το πρωί ξεκινάει με λιακάδα, όμως γύρω στις 9 με 10, αστραπές και ασθενής βροχή μας αλλάζει το πρόγραμμα. Το ίδιο συμβαίνει και μετά τις τρεις το απόγευμα. Ο αέρας αν και άνοιξη είναι πολύ κρύος, και ενώ στην Πάργα φορούσα ελαφρό ρουχισμό, εδώ αναγκάζομαι να φορώ διπλή κάπα, ενώ τη μισή νύχτα δεν μπορώ να κοιμηθώ από το κρύο...». Το χαρτί που επέλεξε ο Lear για το σχέδιό του δεν είναι τυχαίο. Η εταιρεία χαρτοποιΐας Whatman ιδρύθηκε το 1740 από το βρετανό James Whatman (1702-1759), και λειτουργεί μέχρι σήμερα. Τα πρωτοποριακά χαρτιά του οίκου αυτού προτιμούσαν για τα έργα τους οι μεγάλοι άγγλοι ζωγράφοι. Ο Ναπολέων, λίγο πριν πεθάνει στα 1821 στην Αγία Ελένη έγραψε σε τέτοιο χαρτί τις τελευταίες σκέψεις του, ενώ ο George Washington υπέγραψε αρκετά κρατικά έγγραφα σε χαρτί Whatman. Η βασίλισσα Victoria επέλεξε το ίδιο χαρτί για την προσωπική της αλληλογραφία. Στη δεκαετία του 1960 οι σοβιετικοί ηγέτες τύπωναν σε χαρτί Whatman τα πενταετή πλάνα για την εκβιομηχάνηση της χώρας τους. Σε τέτοιο χαρτί συντάχτηκε η συνθήκη μεταξύ ΗΠΑ και Ιαπωνίας στο τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου. 55

ΓΙΑΝΝΕΝΑ (μετά το 1852), σχέδιο με μολύβι και γκουάς, σε χαρτί, 9,6 x 14,6 εκ. (ιδιωτική συλλογή) Ο Lear γνώρισε το μεγάλο άγγλο ποιητή Alfred Lord Tennyson (1809-1892) το 1851 και αμέσως του προσέφερε το Journals, που μόλις είχε κυκλοφορήσει. Ο ποιητής εντυπωσιάστηκε και αφιέρωσε στο Lear το ποίημα Το E.L., Οn his Travels in Greece. Γρήγορα ο Lear έγινε φίλος με την οικογένεια Tennyson και ιδιαίτερα με την Emily, σύζυγο του Alfred. Όταν το 1870 εγκαταστάθηκε στην Ιταλία, έκτισε μια κατοικία, που την ονόμασε Villa Emily. Ο θαυμασμός του Lear προς τον Tennyson ήταν τόσο μεγάλος, ώστε στα 1852 του πρότεινε, να εικονογραφήσει μια σειρά από ποιήματα του. Ο Alfred - παρότι δεν εκτιμούσε ιδιαίτερα τη ζωγραφική του Lear - δέχτηκε την πρόταση. Ο καλλιτέχνης άρχισε αμέσως να υλοποιεί την ιδέα του, όμως μέχρι το θάνατό του, δεν είχε καταφέρει να την ολοκληρώσει. Στα 1886 ο Lushington επισκέφτηκε τον Lear στο San Remo, και διαπίστωσε ότι ο φίλος του είχε φιλοτεχνήσει πλήθος σχεδίων. Έγραψε τότε στον γιο του ποιητή και ζήτησε την άδειά του να εκδώσει ο ίδιος το πολυταλαιπωρημένο έργο. Αυτός συμφώνησε και έτσι το 1889 ένα χρόνο μετά το θάνατο του Lear κυκλοφόρησε το έργο Poems by Alfred Lord Tennyson, Illustrated by Edward Lear. Το ανωτέρω σχέδιο έγινε για να συνοδεύσει το ποίημα του Tennyson Eleanore, για το οποίο συνέθεσε δύο ακόμη έργα, ένα πάλι με θέμα τα Γιάννενα, (προηγούμενη σελίδα) και ένα με θέμα τη Λίμνη του Λούρου. Και τα δύο γιαννιώτικα έργα έχουν ως τίτλο τους στίχους από το Eleanore : «As thunder-clouds that, hung on high, / Roof of the world with doubt and fear». 56

ΤΑ ΙΩΑΝΝΙΝΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΟΡΡΑ (μεταξύ 1857-62), ελαιογραφία σε μουσαμά, 40,0 x 60,0 εκ. (ιδιωτική συλλογή) Πρόκειται για παραγγελία κάποιου πελάτη του E.L. η οποία προφανώς βασίστηκε στα σκίτσα της επίσκεψής του στα Γιάννενα κατά το 1857. Στις 22 Μαρτίου 1857 ο Lear πληροφόρησε, με ενθουσιασμό, την αδερφή του για την επικείμενη επίσκεψή του στα Γιάννενα. Τη χρονιά εκείνη ζούσε στην Κέρκυρα, όταν ο Frank Lushington (1823-1901), ένας γοητευτικός ταλαντούχος δικηγόρος, του γνώρισε ότι νοίκιασε ένα πλοιάριο για να πάει στην Ήπειρο. Ο E.L. τον ακολούθησε μαζί με τον υπηρέτη του Γεώργιο Κόκαλη. Ο Lushington ήταν ο μεγάλος έρωτας της ζωής του, και η αιτία για την εγκατάστασή του στην Κέρκυρα. Ο Lear τον λάτρευε. Η σχέση τους που μετατράπηκε σε φιλία κράτησε μέχρι το τέλος του E.L. Ο ανωτέρω ωραιότατος πίνακας έχει πολλές ομοιότητες με εκείνο της έναντι σελίδας. Έχουν το ίδιο θέμα, έγιναν από την ίδια θέση, ενώ και οι τόνοι τους μοιάζουν. Και εδώ ο καλλιτέχνης εστιάζει την προσοχή του στα πρόσωπα του πρώτου πλάνου. Αριστερά ομάδα αγροτών κάθεται στο έδαφος και ακούει τον επικεφαλής, που στέκεται όρθιος και φοράει φουστανέλα και τσόχινη κάπα. Οι καθήμενοι γέρνουν ελαφρά το κεφάλι τους, σαν ένδειξη υπακοής. Πίσω τους υπάρχουν τρεις γυναίκες, μια από τις οποίες είναι όρθια και φορτωμένη με υπερμεγέθη σάκο, όπως γινόταν τότε. Την εποχή που ο E.L. επισκέφτηκε τα Γιάννενα, αυτά ήταν μια τυπική πόλη της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Είναι από τις λίγες σχετικά ελαιογραφίες που ζωγράφισε ο E.L., σε συσχετισμό φυσικά με τον τεράστιο όγκο της δουλειάς του. 57

58

ΙΩΑΝΝΙΝΑ (12 Μαΐου 1849), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια, μελάνι και γραφίτη, σε χαρτί [C]ANSON FRÉRES, 26,6 x 48,8 εκ. (Harvard University Houghton Library) Ο Ε.L. ζωγράφισε το παρόν έργο, από τη θέση του σημερινού Διοικητηρίου Ιωαννίνων, της άνω πλατείας, που - τότε - ήταν ένα τεράστιο μουσουλμανικό νεκροταφείο. Αρκετά από τα κτίρια που απεικονίζονται υπάρχουν και σήμερα, όπως το Βελή Τζαμί (δεξιά), ο μεντρεσές (στο κέντρο), τα μαγειρεία του Βελή Πασά σήμερα Σχολή Χορού του Δήμου Ιωαννιτών (στο κέντρο), και τα ερειπωμένα τότε Λιθαρίτσια: «Για ώρες θα μπορούσα να σκιτσάρω τα πένθιμα ερείπια του παλατιού Λιθαρίτσια και να χαζεύω στην ταράτσα του Κάστρου απέναντι από τα σεράγια του Πασά. [...] Ήταν για μένα μια απόλαυση, ειδικότερα το βράδυ, με τα βαθιά χρώματα και τις σκιές που επικαλύπτουν τους όμορφους βόρειους λόφους...», γράφει ο Lear στο Journals.... Ο E.L. δεν περιοριζόταν μόνο στο να τριγυρίζει στους δρόμους και τις γειτονιές των Ιωαννίνων, αλλά του άρεσε να επισκέπτεται και τις εξοχές - που βρίσκονταν γύρω τους. Γράφει χαρακτηριστικά στο οδοιπορικό του: «Καθόλου δεν κουραζόμουνα να περπατάω στην ανοιχτή κοιλάδα, δυτικά της πόλης, όπου βοσκούσαν χιλιάδες ζωντανά που έδιναν μια θερμή οικειότητα στο χώρο και από όπου περνούσαν, με νωχέλεια, κάτασπροι πελαργοί αναζητώντας την τροφή τους. Η γενική εικόνα που αντίκρυσα ήταν εξαιρετικά ωραία». 59

ΙΩΑΝΝΙΝΑ (9 Απριλίου 1857), σχέδιο με μελάνι, μολύβι και υδρόχρωμα, σε χαρτί 13,3 x 21,5 εκ. (ιδιωτική συλλογή) ΤΑ ΓΙΑΝΝΕΝΑ ΑΠΟ ΑΠΟΣΤΑΣΗ (11 Απριλίου 1857), σχέδιο με μελάνι και υδρόχρωμα, σε χαρτί, 12,7 x 22,9 εκ. (Laing Art Gallery, Newcastle, UK) 60

ΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΠΑΝΤΕΛΕΗΜΟΝΑ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΤΩΝ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ, ΟΠΟΥ ΔΟΛΟΦΟΝΗΘΗΚΕ Ο ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ (11 Mαΐου 1849), σχέδιο με αραιή σέπια, μελάνι και γραφίτη, 17,6 x 26,6 εκ. (Harvard University Houghton Library) Τρεις μόλις μέρες (11,12 και 13 Μαΐου 1849) έμεινε ο Ε. Lear στην ηπειρωτική πρωτεύουσα κατά τη δεύτερη επίσκεψή του. Και όμως, τα είδε όλα, ζωγράφισε τα πάντα, και κατέγραψε το καθετί στο ημερολόγιό του, όπου αναφέρει: «θα ήταν παράλειψη αν κάποιος επισκέπτης των Ιωαννίνων δεν πάρει μια βάρκα, για να πάει στο μοναστήρι, όπου ο περίφημος Αλή Πασάς συνάντησε το θάνατο...». Το εικονιζόμενο οικοδόμημα σήμερα στεγάζει το Δημοτικό Μουσείο Αλή Πασάς, ο διευθυντής του οποίου, Φώτης Ραπακούσης, το έχει εμπλουτίσει με σπάνια αυθεντικά αντικείμενα της προεπαναστατικής Ελλάδας, προερχόμενα από την προσωπική του συλλογή. Η ίδρυση της μονής ανάγεται στις αρχές του 16ου αιώνα, όπως φανερώνει η αυτοβιογραφία δυο τοπικών ασκητών με αρχοντική καταγωγή, των Οσίων Νεκταρίου και Θεοφάνους των Αψαράδων. Στις αρχές του 19ου αιώνα ο ναός καταστράφηκε δυο φορές από την πτώση βράχων από το γειτονικό λόφο και ανακατασκευάστηκε ύστερα από την δεύτερη, από τον ηγούμενο Ανανία. Στην εξωτερική επιφάνεια του τοίχου αποκαλύφθηκαν τμήματα τοιχογραφιών, που εντάσσονται σε τέσσερις διαφορετικές ζωγραφικές περιόδους (15ος, 16ος, 17ος και 19ος αιώνας). Αντιθέτως, στο εσωτερικό της μονής δεν διατηρούνται τοιχογραφίες, παρά μόνο ορισμένα σπαράγματα παραστάσεων. Στη βόρεια και τη νότια πλευρά του καθολικού σώζονται τα αναστηλωμένα κελιά, όπου στεγάζεται το μουσείο. 61

62

ΙΩΑΝΝΙΝΑ (13 Μαΐου 1849), σχέδιο με υδατόχρωμα, σέπια, μελάνι και γραφίτη, σε κιτρινόμαυρο χαρτί, 27,8 x 43,2 εκ. (Harvard University Ηoughton Library) ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΙΤΣ-ΚΑΛΕ (13 Μαΐου 1849), σχέδιο με μελάνι, σέπια, γκουάς και γραφίτη, σε κρεμ χαρτί, 25,5 x 36,3 εκ. (Harvard University Ηoughton Library) 63

64

ΙΩΑΝΝΙΝΑ (1 Μαΐου 1849), σχέδιο με σέπια, μελάνι μπλε και πράσινο, και γραφίτη, σε κρεμ χαρτί, 20,0 x 36,3 εκ. (Harvard University Houghton Library) Από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του E.L. σχετικά με τα Γιάννενα. Πρόκειται για μια άποψη από το μέσα μέρος της νότιας ακρόπολης του Κάστρου (Ιτς-Καλέ), όπου σήμερα βρίσκεται το Βυζαντινό Μουσείο. Δεξιά με το κιγκλίδωμα ο τάφος του Αλή Πασά και της συζύγου του Εμινέ, που καταστράφηκε το 1944 και αποκαταστάθηκε στην αρχική του μορφή από το συγγραφέα του παρόντος, όταν ήταν Δήμαρχος Ιωαννίνων, το 2002. Δίπλα από το ταφικό μνημείο διακρίνεται η σωζόμενη και σήμερα τοξωτή είσοδος στο χώρο, καθώς και το ογκώδες κτίριο που υπήρχε πάνω της και χρησίμευε σαν διαμονή της φρουράς του Τεπελενλή, και το οποίο καταστράφηκε πριν από το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο βάθος το γνωστό Ασλάν Τζαμί (Δημοτικό Μουσείο) και η λίμνη. Το πλέον ενδιαφέρον σημείο του έργου, όμως, προσδιορίζεται στο αριστερό του τμήμα και παρουσιάζει το κεντρικό κτίριο του σεραγιού του Αλή Πασά, που τότε ήταν άθικτο (καταστράφηκε από πυρκαγιά τη δεκαετία του 1870). Και είναι ενδιαφέρον γιατί είναι η μοναδική απεικόνιση που μας δείχνει την περίτεχνη εξωτερική χρωματική διακόσμηση που διέθετε το οικοδόμημα αυτό. Μόλις δυο χρόνια πριν το 1847 είχε ζωγραφίσει το σεράι ο εξαίρετος γάλλος ζωγράφος Dominique Papety (1815-1849), χωρίς όμως να αποδώσει τον εξωτερικό του διάκοσμο. Το μοναδικό πρόσωπο που εμφανίζεται είναι οθωμανός αξιωματούχος, που κρατάει στη μασχάλη του ένα χαρτοφύλακα. 65

ΙΩΑΝΝΙΝΑ (Απρίλιος 1856), σχέδιο με μαύρο μελάνι, υδατόχρωμα και μολύβι, 14,5 x 22,8 εκ. (ιδιωτική συλλογή) Ο Lear. γράφει ιδιόχειρα «Ιωάννινα», στα ελληνικά. Ενώ κατά την πρώτη επίσκεψή του το 1849, δεν ήξερε λέξη από τη γλώσσα μας, επτά χρόνια αργότερα την γνώριζε αρκετά καλά, αφού έκανε εντατικά μαθήματα στην Κέρκυρα. Σίγουρα συνετέλεσε σε αυτό και ο πιστός σουλιώτης υπηρέτης του Γεώργιος Κόκαλης, που είχε γίνει η σκιά του, μέχρι το τέλος της ζωής του. Ο E.L. περιγράφει την ανωτέρω σκηνή που ζωγράφισε, μέσα από το Journals... : «Να η χερσόνησος που απλώνεται βαθιά στα σκούρα γκριζωπά νερά, με το τζαμί, τα κυπαρίσσια και τα τείχη. Να η πόλη που φτάνει ίσαμε την άκρη του νερού, να το μοιραίο νησί, ο επίλογος της ιστορίας του άλλοτε πανίσχυρου Αλή. [...] Μονάχα όταν ο καλλιτέχνης εξοικειωθεί με τις γραφικές ομάδες δέντρων και κτιρίων που εναρμονίζονται θαυμάσια με τα μικρά τμήματα των τριγύρω λόφων και τις πεδιάδες, ή τη λίμνη, μπορεί να συλλάβει τις ατέλειωτες πανέμορφες φόρμες που αφθονούν στα Γιάννενα». Οι περισσότεροι τόποι έχουν τη δική τους σχέση με κάποια ιστορική στιγμή, όπως ο Όλυμπος, η Πίνδος, το Άκτιο, τα Φάρσαλα κ.ά. Όλα αυτά τα γνωρίσματα μαζεμένα είναι δύσκολο να βρεθούν σε οποιαδήποτε άλλη χώρα. Οι ανωτέρω παρατηρήσεις μου ισχύουν κυρίως για τις νότιες περιοχές της Αλβανίας και όχι για το βόρειο άκρο της, όπου κατοικούν οι Γκέγκηδες. Όσο βορειότερα πηγαίνετε των Ιωαννίνων, τόσο λιγότερο θα βρείτε αυτές τις χάρες που είναι άφθονες στη νότια Ελλάδα». 66

ΤΑ ΓΙΑΝΝΕΝΑ ΑΠΟ ΤΟ ΜΙΤΣΙΚΕΛΙ (14 Μαΐου 1849), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια και γραφίτη, σε χαρτί, 25,0 x 36,0 εκ. (Harvard University Houghton Library) Και σε άλλο γράμμα αποφάνθηκε γοητευμένος: «Ποτέ μου δεν θα ξεχάσω τα Ιωάννινα, που είναι ίσως η πιο ενδιαφέρουσα πόλη από όσες έχω επισκεφτεί σε όλες τις χώρες». Μετά την αναχώρησή του μέσω του Δρίσκου για τα Μετέωρα διάβηκε - με πολλές δυσκολίες - την ορεινή διάβαση του Ζυγού στο Μέτσοβο. Έλεγε αργότερα ότι, στις ανά τον κόσμο περιηγήσεις του, δεν βρήκε πουθενά τόσες βραχώδεις και άγριες περιοχές ή δύσβατα μονοπάτια, όσες στα βουνά της Ηπείρου. Όμως ο E.L. ήταν καλά προετοιμασμένος και οργανωμένος για τις δυσκολίες του ταξιδιού του. Στον πρόλογο του Journals δίνει συμβουλές προς τους περιηγητές. Γράφει λοιπόν: «Κάθε ταξιδιώτης πρέπει να έχει μαζί τους το βιβλίο Ταξιδιωτικός Οδηγός για επισκέπτες στα Επτάνησα, Ελλάδα, Τουρκία [εκδόθηκε από τον Οίκο John Murray, το 1845]. Έπειτα πρέπει να επιλέξει ένα καλό δραγουμάνο [οδηγό] γιατί τα γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά, ακόμα και τα ελληνικά είναι άχρηστα. Ο δραγουμάνος θα σας εξασφαλίσει φαγητό, διαμονή και μεταφορά. Μαζί σας πρέπει να έχετε μαγειρικά σκεύη, μαχαίρια και πιρούνια, γιατί σε ορισμένες περιοχές κατσαρόλες και τηγάνια είναι άγνωστα πράγματα. Ακόμη χρειάζεστε ένα ελαφρύ στρώμα, μερικά σεντόνια, κουβέρτες και δυο-τρία βιβλία. Επίσης δυο φορεσιές, μια επίσημη και μια καθημερινή, δερμάτινες τσάντες, αρκετά χάπια κινίνης και μερικά δώρα για τους τούρκους αξιωματούχους...». 67

ΙΩΑΝΝΙΝΑ (1851), χρωμολιθογραφία 12,0 x 19,0 εκ. (Συλλογή Α. Παπασταύρου) Όταν το 1851, ο Lear εξέδωσε το πασίγνωστο έργο του Journals of a Landscape Painter in Albania φιλοτέχνησε για την εικονογράφησή του 20 χρωμολιθογραφίες, που βασίζονταν στα αμέτρητα σκίτσα που είχε κάνει κατά την περίοδο 1848-49 στην Ήπειρο και την Αλβανία. Μία από αυτές είναι και η παρατιθέμενη, η οποία παρουσιάζει τρεις φουστανελοφόρους γιαννιώτες να ρεμβάζουν, από τα ερειπωμένα Λιθαρίτσια, το κάστρο και τη λίμνη. Οι άλλες απεικονίζουν τα Γιαννιτσά, την Έδεσσα, το Μοναστήρι, την Αχρίδα, τα Τίρανα, την Κρούγια, τη Σκόδρα, το Δυρράχιο, το Μπεράτι, τη Χειμάρρα, την Αυλώνα, το Τεπελένι, το Αργυρόκαστρο, τη Νικόπολη, την Άρτα, το Σούλι, την Πάργα, τα Μετέωρα και τα Τέμπη. Επανεκδόθηκε τον επόμενο κιόλας χρόνο το 1852. Από αυτή τη δεύτερη έκδοση προέρχεται και η παραπάνω λιθοτίντα. Στον πρόλογό του ο Ε.L. γράφει, μεταξύ άλλων: «Στην Αλβανία συνάντησα σκοτεινά φρούρια, παλάτια με λαμπερή επιχρύσωση και ορεινά περάσματα (όπως θα συναντήσει κανείς στις χιονισμένες περιοχές της Ελβετίας), βαθείς κόλπους και μπλε θάλασσες, με φωτεινά ήρεμα νησιά που διακρίνονται στον ορίζοντα, μοναστήρια και χωριά πνιγμένα μέσα στους ελαιώνες, κατάφυτες πλαγιές και χιονισμένες βουνοκορφές, ορμητικά ποτάμια, γεμάτες ποικιλία τοπικές φορεσιές, που όλα αυτά κάνουν ένα καλλιτέχνη να μην ξέρει τι να πρωτοαπολαύσει και τι να πρωτοζωγραφίσει σε κάθε του βήμα». 68

ΣΠΟΥΔΗ ΓΙΑΝΝΙΩΤΙΚΗΣ ΦΟΡΕΣΙΑΣ (28 Μαΐου 1849), σχέδιο με υδρόχρωμα, σέπια και μελάνι, 30,4 x 19,1 και 21,3 x 33,1 εκ. (Harvard University Ηoughton Library) Ο Lear έδειχνε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους κατοίκους των περιοχών που επισκεπτόταν, με επίκεντρο όχι τα πρόσωπά τους, αλλά κυρίως τις φορεσιές τους. Οι παρατιθέμενες δύο υδατογραφίες απεικονίζουν κάποιον ηπειρώτη σε τρεις - διαφορετικές - στάσεις. Είναι αρματωμένος με περίτεχνα όπλα, φοράει μακριά φουστανέλλα και πλούσιο γιλέκο, έχει μουστάκι (όλοι οι άντρες τότε στην Ήπειρο ήταν μυστακοφόροι) και έχει ξυρισμένο το μέτωπό του. Μπορεί κάλλιστα να είναι έλληνας, αλλά και αλβανός. Στις χειρόγραφες σημειώσεις του πίνακα ο E.L. γράφει «Joannina», όμως στις 28 Μαΐου 1840 είχε φύγει από τα Γιάννενα και - μάλλον - ζωγράφισε το μοντέλο του στην Κεραμίτσα ή τα Ραβένια, όπως επίσης σημειώνει. «Οι άντρες των Ιαννίνων...», γράφει στο ημερολόγιο του «...δεν έδειξαν οποιοδήποτε ενδιαφέρον για τις ζωγραφιές μου, εκτός από μερικά παιδάκια που ήταν συνεχώς επάνω μου. [...] Όσον αφορά τις γυναίκες που είδα καμιά δεν ήταν πολύ όμορφη, και οι περισσότερες ήταν έντονα βαμμένες (όπως και στην Παραμυθιά), με χονδροειδή τρόπο, τόσο στα μάτια, όσο και μέχρι τις ρίζες των μαλλιών τους». Γενικώς ο Lear είχε προβλήματα επικοινωνίας με τους ντόπιους. Όπως γράφει ο βιογράφος του (ο γνωστός τραπεζίτης) John Lehman «...οι συγγραφικές και εικαστικές δραστηριότητές του αντιμετωπίζονταν με καχυποψία από τους κατοίκους των μακρινών τόπων που επισκεπτόταν, γι αυτό είχε δίπλα του ένα φρουρό». 69

70 Edward Lear, σχέδιο του David Johnson, x.x. Εdward Lear, σχέδιο του Naxhi Bakalli, 1997