ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ. σχετικά µε την κλωνοποίηση ζώων για την παραγωγή τροφίµων

EL EL EL

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Βρυξέλλες, 19.10.2010 COM(2010) 585 τελικό ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ σχετικά µε την κλωνοποίηση ζώων για την παραγωγή τροφίµων EL EL

ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΣΤΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ σχετικά µε την κλωνοποίηση ζώων για την παραγωγή τροφίµων ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... Error! Bookmark not defined. 2. ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΛΗΣ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΖΩΩΝ Error! Bookmark not defined. 3. ΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ... Error! Bookmark not defined. 4. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΑ ΚΡΑΤΗ ΜΕΛΗ... Error! Bookmark not defined. 5. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΙΣ ΤΡΙΤΕΣ ΧΩΡΕΣ... Error! Bookmark not defined. 6. Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΕΝ ΙΑΦΕΡΟΜΕΝΩΝ... Error! Bookmark not defined. 7. ΘΕΜΑΤΑ ΕΜΠΟΡΙΟΥ... Error! Bookmark not defined. 8. ΝΟΜΙΚΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΛΑΜΒΑΝΟΝΤΑΙ ΥΠΟΨΗ ΣΤΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΚΙΝ ΥΝΟΥ... Error! Bookmark not defined. 9. ΕΠΙΛΟΓΕΣ... Error! Bookmark not defined. 10. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... Error! Bookmark not defined. EL 2 EL

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα έκθεση παρουσιάζει µια αποτίµηση της τεχνολογίας της κλωνοποίησης όσον αφορά την παραγωγή τροφίµων. Σκοπός είναι να εξεταστούν οι σχετικές πτυχές της κλωνοποίησης µε βάση το ισχύον νοµικό πλαίσιο. Η κλωνοποίηση 1 είναι µια σχετικά νέα αναπαραγωγική τεχνική, η οποία επιτρέπει τον αγενή πολλαπλασιασµό ζώων που έχουν εµφανίσει καλή παραγωγικότητα, χαµηλή επίπτωση νόσων και την ικανότητα να αντιµετωπίζουν το περιβάλλον παραγωγής. Το πεδίο της έκθεσης περιορίζεται στα ζώα τα οποία εκτρέφονται για την παραγωγή τροφίµων. Το ζώο το οποίο παράγεται µε αυτή τη διαδικασία (ο κλώνος) αποτελεί σχεδόν γενετικό αντίγραφο του αρχικού ζώου. Όπως συµβαίνει και µε κάθε άλλη αναπαραγωγική τεχνική, είναι σηµαντικό να πραγµατοποιούνται εκτιµήσεις κινδύνου σχετικά µε τα κρίσιµα σηµεία ώστε να αντιµετωπίζονται ενδεχόµενοι κίνδυνοι όσον αφορά την ασφάλεια των τροφίµων και την υγεία και την καλή µεταχείριση των ζώων. Η παρούσα έκθεση εξετάζει επίσης άλλες πτυχές, όπως τη δεοντολογική διάσταση, τα εµπορικά ζητήµατα και το δικαίωµα του καταναλωτή να ενηµερώνεται σχετικά µε τη διαδικασία παραγωγής. Σε γνώµη της Ευρωπαϊκής Αρχής για την Ασφάλεια των Τροφίµων (ΕΑΑΤ), η οποία εγκρίθηκε στις 15 Ιουλίου 2008 2, αναφέρθηκαν ορισµένες δυσκολίες όσον αφορά την εκτίµηση των κινδύνων που συνεπάγεται η κλωνοποίηση λόγω του περιορισµένου αριθµού διαθέσιµων µελετών. Επισηµάνθηκε επίσης ότι έχει διαπιστωθεί πως η υγεία και η καλή µεταχείριση ενός σηµαντικού ποσοστού κλώνων έχει επηρεαστεί αρνητικά, συχνά µε σοβαρές επιπτώσεις και µοιραία κατάληξη. Σύµφωνα µε την εν λόγω γνώµη, δεν εντοπίστηκε κανένα στοιχείο που να δείχνει ότι υπάρχουν διαφορές ως προς την τροφική ασφάλεια του κρέατος και του γάλακτος που προέρχεται από κλώνους και από τους απογόνους τους σε σύγκριση µε τα ζώα που αναπαράγονται µε συµβατικές µεθόδους. Τέλος, στην γνώµη δεν εξετάστηκαν οι τυχόν περιβαλλοντικές επιπτώσεις, αλλά αναγνωρίστηκε ότι τα διαθέσιµα στοιχεία ήταν περιορισµένα. Στις 26 Ιουνίου 2009 η ΕΑΑΤ δηµοσίευσε δήλωση µε την οποία παρέχει περαιτέρω συµβουλές σχετικά µε τη χρήση της κλωνοποίησης των ζώων 3. Η εν λόγω δήλωση επιβεβαίωσε την εγκυρότητα των συµπερασµάτων και των συστάσεων της γνώµης της ΕΑΑΤ του 2008 και προσέθεσε ότι η κύρια πηγή επιβλαβών επιπτώσεων που µπορούν να επηρεάσουν τα κλωνοποιηµένα ζώα και να οδηγήσουν σε αναπτυξιακές ανωµαλίες ήταν η «επιγενετική διαταραχή» 4. Η αποτυχία της ανάπτυξης του πλακούντα ύστερα από την κλωνοποίηση πιστεύεται ότι είναι µία από τις αιτίες στις οποίες οφείλεται το χαµηλό ποσοστό επιτυχίας της τεχνικής. Οι δυσµενείς 1 2 3 4 Για τους σκοπούς της παρούσας έκθεσης (όπως και στις γνώµες της ΕΑΑΤ και της EΟ ) η κλωνοποίηση αναφέρεται στην αναπαραγωγή µε τη µεταφορά πυρήνα σωµατικού κυττάρου (SCNT) για τη δηµιουργία γενετικών αντιγράφων (κλώνων) από ενήλικα ζώα που έχουν τον ίδιο σύνολο πυρηνικών γονιδίων µε έναν άλλο οργανισµό. Η παρούσα έκθεση δεν καλύπτει τη διαίρεση εµβρύου ή οποιαδήποτε µορφή γενετικής τροποποίησης. http://www.efsa.europa.eu/efsa/efsa_locale-1178620753812_1211902019540.htm http://www.efsa.europa.eu/cs/blobserver/statm_of_efsa/sc_statementej_rn319_en.pdf?ssbinary=true Η «επιγενετική» επιδιώκει να περιγράψει την κληρονοµική µεταβίβαση πληροφοριών µε βάση την έκφραση των γονιδίων. Οι επιγενετικές αλλαγές στον αναπρογραµµατισµό του πυρήνα του δότη κατά την (SCNT) έχει θεωρηθεί ότι προκαλεί πολλές από τις διαπιστωθείσες ανωµαλίες EL 3 EL

επιδράσεις, ωστόσο, ποικίλλουν ανάλογα µε το ζωικό είδος. Για παράδειγµα, το σύνδροµο των µεγάλων απογόνων επηρεάζει τα βοοειδή αλλά όχι τους χοίρους. Η πάθηση αυτή µπορεί να οδηγήσει σε δύσκολο τοκετό και σε προβλήµατα υγείας για τις παρένθετες µητέρες καθώς και περιπτώσεις θνησιγενών ζώων. Κανένα από τα φαινόµενα αυτά δεν φαίνεται να επηρεάζει τους απογόνους κλώνων που γεννιούνται µε συµβατικές αναπαραγωγικές τεχνικές. Στη δήλωση της ΕΑΑΤ του 2009 επισηµαίνεται επίσης ότι, εάν βελτιωθεί το ποσοστό επιτυχίας του επιγενετικού αναπρογραµµατισµού, είναι πιθανό να µειωθούν η επίπτωση των παθολογιών και η θνησιµότητα Ιαπωνικά ερευνητικά ιδρύµατα µελετούν την κλωνοποίηση των ζώων από το 1998. Οι ζώντες κλώνοι και οι απόγονοί τους παρέχουν σηµαντικά στοιχεία που επιτρέπουν να αναλυθεί η κατάσταση της υγείας και της καλής µεταχείρισης των ζώων αυτών. Μεταξύ του Ιουλίου 1998 και του Σεπτεµβρίου 2009, γεννήθηκαν 575 κλωνοποιηµένα βοοειδή στην Ιαπωνία, από τα οποία το 55 % πέθαναν λίγο µετά τη γέννα 5. Τον Μάιο του 2010 η Επιτροπή ζήτησε από την ΕΑΑΤ να επικαιροποιήσει την επιστηµονική αξιολόγηση της κλωνοποίησης: στη δήλωση που εξέδωσε τον Σεπτέµβριο του 2010, η ΕΑΑΤ επεσήµανε τα εξής: «Ο κλώνος, επειδή αποτελεί γενετικό αντίγραφο του δότη του κυττάρου, έχει παρόµοιες δυνητικές παραγωγικές επιδόσεις. Πρέπει να υπογραµµιστεί ότι, πέρα από τα ποσοτικά/ποιοτικά χαρακτηριστικά των ζωικών προϊόντων, οι σηµερινές στρατηγικές επιλογής λαµβάνουν υπόψη και άλλες σχετικές παραµέτρους, όπως την ανθεκτικότητα στις κοινές νόσους (π.χ. µαστίτιδα, άλλες µολυσµατικές και παρασιτικές νόσους), τη γονιµότητα, τη συµπεριφορά και άλλες παραµέτρους που αφορούν την γενική ευρωστία του ζώου. Η επιλογή µέσω της αναπαραγωγής τέτοιων σύνθετων χαρακτηριστικών µε τη χρήση παραδοσιακών συστηµάτων επιλογής είναι χρονοβόρα και µπορεί να αποδειχθεί περίπλοκη, ενώ η επιτυχία της είναι αβέβαιη. Η κλωνοποίηση θα µπορούσε να συµβάλει στην ταχύτερη αντιµετώπιση των προβληµάτων αυτών.» Όσον αφορά την γενετική ποικιλότητα, η δήλωση επισηµαίνει τα εξής: «Ένα επιχείρηµα που διατυπώνεται συχνά είναι ότι η κλωνοποίηση θα µειώσει τη γενετική ποικιλότητα. Εντούτοις, εάν χρησιµοποιηθεί σωστά, σε συνάρτηση µε κατάλληλα µέτρα διαχείρισης, η κλωνοποίηση δεν αναµένεται να επηρεάσει αρνητικά τη γενετική ποικιλότητα των οικόσιτων ειδών.» 2. ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΛΗΣ ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΤΩΝ ΖΩΩΝ Η διαθέσιµη γνώµη της ΕΑΑΤ συνδέει ορισµένα προβλήµατα καλής µεταχείρισης των ζώων µε την τρέχουσα κατάσταση της εφαρµογής της τεχνικής κλωνοποίησης. Η κλωνοποίηση παρουσιάζει σοβαρές προκλήσεις όσον αφορά την καλή µεταχείριση των κλώνων, οι οποίες προκύπτουν από την ίδια τη χρήση της τεχνικής 5 ρ Shinya Watanabe, National Institute of Livestock and Grassland Science, Ιαπωνία EL 4 EL

αυτής, αλλά και εξαιτίας της πιθανής επιδείνωσης των προβληµάτων που προκαλεί η επιλεκτική αναπαραγωγή. Κατ'αρχάς, όπως επεσήµανε η ΕΑΑΤ, η µεγάλη πλειονότητα των κλωνοποιηµένων εµβρύων δεν αναπτύσσονται ως τη γέννηση και, από αυτά που γεννιούνται, ένα µεγάλο ποσοστό ζώων πεθαίνουν κατά τη γέννηση ή λίγο αργότερα, ή µέσα στις επόµενες ηµέρες ή εβδοµάδες, από καρδιακή ανεπάρκεια, αναπνευστικά προβλήµατα, ηπατική ή νεφρική ανεπάρκεια, ανοσολογικές ανεπάρκειες ή µυοσκελετικές ανωµαλίες. Είναι σηµαντικό ότι η ΕΑΑΤ υπογραµµίζει τα εξής: «το ποσοστό θνησιµότητας των κλώνων είναι σηµαντικά υψηλότερο από αυτό των σεξουαλικώς αναπαραγόµενων ζώων» και ότι υπάρχουν «αποδείξεις για αυξηµένη νοσηρότητα των κλώνων σε σχέση µε τα σεξουαλικώς αναπαραγόµενα ζώα.» Με βάση τα διαθέσιµα στοιχεία, το συνολικό ποσοστό επιτυχίας της διαδικασίας κλωνοποίησης (υπολογισµένης ως ποσοστό των ζωντανών κλώνων που γεννιούνται από τον αριθµό των µεταφερθέντων εµβρύων) είναι χαµηλότερο απο 10 % για τα βοοειδή και µεταξύ 5 και 17 % για τους χοίρους. Μελέτες που πραγµατοποιήθηκαν εκτός Ευρώπης έδειξαν ότι η επιβίωση των απογόνων των κλώνων δεν διαφέρει σηµαντικά από την επιβίωση των ζώων που αναπαράγονται µε συµβατικές µεθόδους (περίπου 85%). Η ΕΑΑΤ, στη γνώµη της, επεσήµανε επίσης σηµαντικά ζητήµατα που άπτονται της καλής µεταχείρισης των ζώων όσον αφορά τις παρένθετες µητέρες στην περίπτωση βοοειδών, οι οποίες υποφέρουν από όψιµες αποβολές, πιο επώδυνο τοκετό (δυστοκία) και µεγαλόσωµους απογόνους. Επιπλέον ανησυχίες σχετικά µε την καλή µεταχείριση των ζώων έχουν να κάνουν µε το γεγονός ότι οι κλώνοι είναι δυνατόν να γεννηθούν αφύσικα µεγαλόσωµοι και µε πολλά σχετικά προβλήµατα υγείας, ένα φαινόµενο που χαρακτηρίζεται µε τον όρο «σύνδροµο µεγάλων απογόνων.» Αυτό αποτελεί σύνηθες πρόβληµα στα βοοειδή και στα αιγοπρόβατα, αλλά όχι στους χοίρους. Επισηµαίνεται ότι ορισµένες ανωµαλίες µπορεί να µην εκδηλωθούν παρά µόνο αργότερα κατά τη διάρκεια της ζωής του ζώου. Ένας κορυφαίος επιστήµονας στον τοµέα της κλωνοποίησης, σε άρθρο του στην Revue Scientifique et Technique του ιεθνούς Γραφείου Επιζωοτιών, επεσήµανε ότι η εµφάνιση µυοσκελετικών προβληµάτων, όπως η χρόνια χωλότητα και η σοβαρή συστολή του καµπτήρα τένοντα, σε αυτά τα υψηλής παραγωγής ζώα «ενισχύει την άποψη ότι πολλές υποβόσκουσες αδυναµίες των κλωνοποιηµένων ζώων µπορεί να µην εκδηλωθούν απόλυτα έως ότου τα ζώα βρεθούν κατά κάποιο τρόπο σε συνθήκες στρες.» 6 Για να αξιολογηθεί σωστά ο αντίκτυπος της κλωνοποίησης στην καλή µεταχείριση των ζώων εκτροφής, είναι σηµαντικό να εξεταστούν οι πιθανές χρήσεις της κλωνοποίησης στον τοµέα της κτηνοτροφίας. Ενώ η κλωνοποίηση των ταχύτατα αναπτυσσόµενων και υψηλής απόδοσης ζώων ενδέχεται να οδηγήσει σε υψηλότερα ποσοστά ζώων που θα υποφέρουν από τέτοια προβλήµατα υγείας και καλής µεταχείρισης, η κλωνοποίηση ζώων που έχουν αναπαραχθεί µε συµβατικές µεθόδους, τα οποία είναι ανθεκτικά σε ορισµένες νόσους ή που µπορούν εύκολα να προσαρµοστούν σε δύσκολες περιβαλλοντικές συνθήκες, µπορεί να έχει κάποια πιθανά οφέλη όσον αφορά την καλή µεταχείριση των ζώων. 6 Wells DN. 2005. Κλωνοποίηση ζώων: Προβλήµατα και προοπτικές. Revue Scientifique et Technique ( ιεθνές Γραφείο Επιζωοτιών) 24(1):251-64. EL 5 EL

3. ΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ Η ευρωπαϊκή οµάδα για τη δεοντολογία της επιστήµης και των νέων τεχνολογιών (ΕΟ ) δηµοσίευσε έκθεση σχετικά µε τις ηθικές πτυχές της κλωνοποίησης των ζώων για την παραγωγή τροφίµων τον Ιανουάριο του 2008 7. Η ΕΟ εξέφρασε ορισµένες αµφιβολίες σχετικά µε το κατά πόσο είναι ηθικά αποδεκτή η κλωνοποίηση των ζώων µε σκοπό την παραγωγή τροφίµων, «λαµβάνοντας υπόψη το σηµερινό επίπεδο οδύνης και τα προβλήµατα υγείας που υφίστανται οι παρένθετες µητέρες και τα κλωνοποιηµένα ζώα.» Η ΕΟ κατέληξε επίσης στο συµπέρασµα ότι το ζήτηµα είναι ανοιχτό σε περαιτέρω επιστηµονική έρευνα και ότι δεν υπάρχουν «κατά τη γνώµη της πειστικά επιχειρήµατα που να δικαιολογούν την παραγωγή τροφίµων απο κλώνους και από τους απογόνους τους.» Το βασικό ηθικό ζήτηµα που έθεσε η ΕΟ αφορά το ηθικό καθεστώς που οι άνθρωποι αποδίδουν στα ζώα. Η θέση της κοινωνίας στο θέµα αυτό έχει εξελιχθεί σηµαντικά προς δύο κατευθύνσεις: είτε θεωρείται ότι τα ζώα είναι κτήµα των ιδιοκτητών τους και ότι µπορούν να χρησιµοποιηθούν από αυτούς για οποιοδήποτε σκοπό κρίνουν σκόπιµο, είτε αναγνωρίζεται στα ζώα κάποιος σεβασµός σε ποικίλους βαθµούς. Οι συµπεριφορές αυτές επηρεάστηκαν σηµαντικά από τις πολιτιστικές και θρησκευτικές παραδόσεις. Οι πράξεις που προκαλούν πόνο σε υποκείµενα ηθικής θεωρούνται από ηθική άποψη προβληµατικές. Συνεπώς, εάν η κλωνοποίηση ή οποιαδήποτε άλλη τεχνική αναπαραγωγής ή εκτροφής έχει επίπτωση στην καλή µεταχείριση και την υγεία των ζώων, τόσο η χρήση της για την παραγωγή τροφίµων είναι δύσκολο να γίνει αποδεκτή. Τέτοιες θεωρίες πρεσβεύουν ότι η πιθανή χρήση των ζώων είναι αποδεικτή µόνον κάτω από συγκεκριµένες προϋποθέσεις, όταν ο πόνος του ζώου ελαχιστοποιείται, και σε περιπτώσεις για τις οποίες υπάρχει επαρκής αιτιολόγηση, µε βάση το τρίπτυχο «µείωση, βελτίωση και υποκατάσταση» και τις πέντε ελευθερίες όπως έχουν καθοριστεί από το Συµβούλιο για την Καλή ιαβίωση των Ζώων Εκτροφής (FAWC): απαλλαγή από (1) την πείνα, τη δίψα και τον υποσιτισµό (2) τον φόβο και τη δυσφορία (3) τις σωµατικές καταπονήσεις και τη θερµική δυσφορία (4) τον πόνο, τους τραυµατισµούς και τις νόσους και (5) δικαίωµα έκφρασης φυσιολογικής συµπεριφοράς. Μια άλλη θεωρία υπερασπίζεται µια ακόµα πιο αυστηρή γραµµή, πρεσβεύοντας ότι τα ζώα έχουν ηθική αξία αυτά καθαυτά ως «υποκείµενα ζωής» (επιχείρηµα περί εγγενούς αξίας), και υποστηρίζει ότι τόσο τα ανθρώπινα όσο και τα µη ανθρώπινα όντα είναι (κατ αναλογία) ηθικές οντότητες λόγω των αισθητήριων ικανοτήτων τους. Απόρροια του επιχειρήµατος αυτού είναι ότι δεν πρέπει να χρησιµοποιούνται τα ζώα για σκοπούς που εξυπηρετούν τον άνθρωπο. Κατά συνέπεια, υπάρχουν κατηγορηµατικά επιχειρήµατα κατά των βιολογικών τεχνολογιών που εµπλέκουν τα ζώα. Ένα άλλο δεοντολογικό ζήτηµα αφορά τα δικαιώµατα διανοητικής ιδιοκτησίας. Τα διπλώµατα ευρεσιτεχνίας στην κλωνοποίηση ζώων περιορίζονται προς το παρόν σε τεχνικές µεταφοράς πυρήνων κυττάρων. 7 http://ec.europa.eu/european_group_ethics/activities/docs/opinion23_en.pdf EL 6 EL

4. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΑ ΚΡΑΤΗ ΜΕΛΗ Οι εισαγωγές, το εµπόριο και η χρήση προϊόντων που προέρχονται από κλώνους (τρόφιµα, σπέρµα και έµβρυα) καλύπτονται εν γένει από τη νοµοθεσία της ΕΕ. Οι επιχειρήσεις ή οι αρχές δεν υποχρεούνται να κοινοποιούν την παραγωγή, την εµπορία ή την εισαγωγή κλώνων ή του σπέρµατος τους και εµβρύων τους, και, ως εκ τούτου, δεν είναι δυνατόν να διαµορφωθεί πλήρης εικόνα της γενικής κατάστασης. Εντούτοις, είναι υποχρεωτική η χορήγηση άδειας πριν από τη διάθεση στην αγορά για το κρέας και το γάλα, σύµφωνα µε τον κανονισµό για τα νέα τρόφιµα 8. Η ανία έχει απαγορεύσει σε εθνικό επίπεδο τη χρήση της κλωνοποίησης ζώων για εµπορικούς σκοπούς. Οποιαδήποτε εξαίρεση από την απαγόρευση αυτή πρέπει να εγκριθεί και πρέπει να αποδειχθεί ότι είναι επωφελής, λαµβανοµένης υπόψη της ταλαιπωρίας ή της οδύνης που προκαλείται στο ζώο, καθώς και ορισµένων θεµάτων που αφορούν την ακεραιότητα του ζώου, τα ζωικά ένστικτα και την καλή µεταχείριση των ζώων. Στο επίκεντρο της απαγόρευσης αυτής έγκειται η ηθική ανησυχία ότι η πρακτική αυτή θα µπορούσε να οδηγήσει σε κλωνοποίηση ανθρώπων, συνεπώς η ανία ευθυγραµµίζεται µε το ψήφισµα των Ηνωµένων Εθνών του 2005 το οποίο καλεί τα κράτη µέλη να «απαγορεύσουν κάθε µορφή κλωνοποίησης του ανθρώπου εφόσον είναι ασυµβίβαστη µε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και την προστασία της ανθρώπινης ζωής.» Εκτός από τη ανία, κανένα κράτος µέλος δεν έχει ειδική νοµοθεσία σχετικά µε τη χρήση της κλωνοποίησης. Ωστόσο, η εθνική νοµοθεσία ορισµένων κρατών µελών στον τοµέα της καλής µεταχείρισης των ζώων όσον αφορά την αναπαραγωγή και τη γενετική µηχανική περιέχουν διατάξεις που αφορούν τον πιθανό πόνο και την οδύνη που µπορούν να προκαλέσουν στα ζώα οι τεχνικές αναπαραγωγής. Στη ανία, η κλωνοποίηση των ζώων επιτρέπεται µόνον εάν εξυπηρετεί έναν ουσιώδη σκοπό. Παραδείγµατα του τι θεωρείται ουσιώδης σκοπός είναι η βασική έρευνα, η εφαρµοσµένη έρευνα που αποσκοπεί στη βελτίωση της υγείας και του περιβάλλοντος ή η δηµιουργία και αναπαραγωγή ζώων που θα παράγουν ουσίες οι οποίες θα ωφελήσουν κυρίως την υγεία και το περιβάλλον. Η Επιτροπή έχει λάβει λεπτοµερή στοιχεία από ορισµένα κράτη µέλη, τα οποία χρησιµοποιούν την τεχνολογία της κλωνοποίησης µόνον για ερευνητικούς σκοπούς. Το Ηνωµένο Βασίλειο ανέφερε την περίπτωση τριών βοοειδών που αποτελούν απόγονο κλώνων που εισήχθησαν ως έµβρυα. Η Γερµανία ανέφερε την περίπτωση κλωνοποιηµένων σπερµατοδοτών ταύρων, το σπέρµα των οποίων δεν έχει ακόµα χρησιµοποιηθεί στην ΕΕ αλλά έχει ήδη εξαχθεί σε τρίτες χώρες. Η Γαλλία ανέφερε ότι από το 1998 έχουν γεννηθεί συνολικά 90 βοοειδή από κλωνοποίηση στο Institut National de Recherche Agronomique (INRA). Επί του παρόντος, υπάρχουν στη ζωή 32 κλωνοποιηµένες αγελάδες. Τα ζώα αυτά χρησιµοποιούνται µόνον για ερευνητικούς σκοπούς και θανατώνονται όπως και οι απόγονοί τους, µόλις ολοκληρωθεί η χρήση τους στην έρευνα. Τα προϊόντα τους δεν χρησιµοποιούνται ως τρόφιµα. Επιπλέον, έχουν γεννηθεί µε τεχνητή γονιµοποίηση 30 απόγονοι κλωνοποιηµένων βοοειδών. Τα αρσενικά µελετήθηκαν έως την ηλικία των τριών µηνών και µετά θανατώθηκαν. Τα θηλυκά εκτράφησαν για να χρησιµοποιηθούν σε 8 Κανονισµός (ΕΚ) αριθ. 258/97 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συµβουλίου, της 27ης Ιανουαρίου 1997, σχετικά µε τα νέα τρόφιµα και τα νέα συστατικά τροφίµων EL 7 EL

µελέτες. Σήµερα το INRA εκτρέφει δεκαέξι νέα θηλυκά ζώα, απογόνους των κλώνων, στο πλαίσιο ενός ερευνητικού προγράµµατος. 5. Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΤΙΣ ΤΡΙΤΕΣ ΧΩΡΕΣ Οι ΗΠΑ είναι η πιο προηγµένη χώρα όσον αφορά την κλωνοποίηση ζώων για την παραγωγή τροφίµων. Η κατάσταση αυτή εξελίσσεται επίσης και σε άλλες χώρες, όπως η Αργεντινή, η Βραζιλία και η Ιαπωνία. Η Κίνα έχει εκφράσει ενδιαφέρον για την τεχνική και έχει εισαγάγει κλώνους, µεταξύ άλλων, από την Αυστραλία. Εκτός από το ενδιαφέρον των Κινέζων για τα ζώα συντροφιάς, η Κίνα έχει προτείνει τη χρήση της κλωνοποίησης για τη διατήρηση ειδών που απειλούνται µε εξαφάνιση. Στις ΗΠΑ ισχύει εθελοντικό µορατόριουµ για την εµπορία τροφίµων (κρέατος και γάλακτος) από κλωνοποιηµένα ζώα. Ωστόσο, το µορατόριουµ δεν καλύπτει τα τρόφιµα από απογόνους κλώνων ούτε το σπέρµα και τα έµβρυα κλώνων. Κατά γενικό κανόνα, δεν υπάρχει ειδική επισήµανση ή παρακολούθηση του σπέρµατος και των εµβρύων από κλώνους και των απογόνων τους. Ωστόσο, δεν είναι δυνατόν να τεκµηριωθούν ακριβή αριθµητικά στοιχεία σχετικά µε τις πιθανές εξαγωγές σπέρµατος και εµβρύων στην ΕΕ, διότι οι κλωνοποιηµένοι δότες σπέρµατος ανήκουν σε κτηνοτρόφους και οι εταιρείες κλωνοποίησης δεν ελέγχουν τον τρόπο µε τον οποίο χρησιµοποιούνται τα εν λόγω ζώα. Στις ΗΠΑ τρεις µεγάλες εταιρείες πωλούν κλώνους στους κτηνοτρόφους. ύο από τις εταιρείες αυτές διαθέτουν ένα εθελοντικό σύστηµα εντοπισµού και αποδίδουν σε κάθε κλώνο έναν µοναδικό κωδικό ταυτοποίησης. Ωστόσο, το σύστηµα αυτό δεν επεκτείνεται στον εντοπισµό των απογόνων των κλώνων. Το πρόγραµµα λειτουργεί µε τη χρήση ενός εθνικού µητρώου, το οποίο βασίζεται σε γραπτές δηλώσεις που διαβεβαιώνουν τη µη είσοδο τροφίµων από κλώνους στην τροφική αλυσίδα και µε την παροχή κινήτρων στους κτηνοτρόφους. Ο κωδικός ταυτοποίησης του κλώνου καταχωρίζεται στο µητρώο, στο οποίο µπορούν να ανατρέξουν για εξακρίβωση οι υπεύθυνοι της δηµοπρασίας ζώων ή ο συσκευαστής /µεταποιητής. Οι εταιρείες των ΗΠΑ που εφαρµόζουν κλωνοποίηση επικοινώνησαν αρκετές φορές µε τις υπηρεσίες της Επιτροπής για να εκφράσουν τις απόψεις τους. Τα σχετικά στοιχεία µπορούν να συνοψιστούν ως εξής: Όσον αφορά τον αριθµό των κλώνων, οι εταιρείες δεν έδωσαν (για εµπορικούς λόγους ή για λόγους απορρήτου) επακριβή αριθµητικά στοιχεία αλλά αναφέρθηκαν συχνά σε «εκατοντάδες χοίρους» και «χιλιάδες βοοειδή». Συνεπώς, προϊόντα απογόνων των κλώνων έχουν εισαχθεί στην τροφική αλυσίδα, όχι µόνον στις ΗΠΑ αλλά και σε άλλα µέρη του κόσµου (τουλάχιστον στη Βραζιλία όπου υπάρχουν πέντε εταιρείες που ασχολούνται µε την κλωνοποίηση). Όσον αφορά την ιχνηλασιµότητα, οι κλώνοι εντοπίζονται µέσω ενός µητρώου, ενώ δίνεται επίσης ένα οικονοµικό κίνητρο στους κτηνοτρόφους που δεν εισάγουν κλώνους στην τροφική αλυσίδα. Ωστόσο, ο εντοπισµός αυτός δεν είναι υποχρεωτικός, άρα δεν υπάρχει εγγύηση ότι το γάλα που προέρχεται από τους κλώνους δεν εισέρχεται στην τροφική αλυσίδα (αν και είναι απίθανο να χρησιµοποιηθεί µια τέτοια αγελάδα για την παραγωγή τροφίµων). εν υπάρχει σύστηµα εντοπισµού των απογόνων των κλώνων. EL 8 EL

Στην Ιαπωνία το Εθνικό Ινστιτούτο Έρευνας αξιολόγησε τη χρήση της τεχνολογίας κλωνοποίησης και κατέληξε στο συµπέρασµα ότι η κυβέρνηση δεν θα λάβει κανένα ρυθµιστικό µέτρο (όπως η εκ των προτέρων πιστοποίηση ή επισήµανση των εισαγόµενων τροφίµων που προέρχονται από κλωνοποιηµένα ζώα και τους απογόνους τους). Ωστόσο, θα διατηρηθεί το ισχύον εθελοντικό µορατόριουµ για την εγχώρια παραγωγή τροφίµων από κλωνοποιηµένα ζώα και τους απογόνους τους. Συνεπώς, το σπέρµα κλωνοποιηµένων ταύρων συλλέγεται και αποθηκεύεται αλλά δεν χρησιµοποιείται για εµπορικούς σκοπούς. Η Αργεντινή δήλωσε ότι η κλωνοποίηση πραγµατοποιείται για εµπορικούς σκοπούς. εν υπάρχει µητρώο κλώνων. Η Βραζιλία ανέφερε ότι η κλωνοποίηση πραγµατοποιείται για ερευνητικούς σκοπούς και όχι για την παραγωγή τροφίµων. Η Γερουσία της Βραζιλίας εξετάζει επί του παρόντος ένα σχέδιο νόµου και το υπουργείο Γεωργίας αναµένεται να υποβάλει πρόταση για υποχρεωτική καταγραφή των κλωνοποιηµένων ζώων σε εθνική βάση δεδοµένων. Ο Καναδάς απαιτεί έγκριση των τροφίµων που προέρχονται από κλώνους πριν από τη διάθεση τους στην αγορά για κάθε περίπτωση χωριστά. Η τρέχουσα πολιτική επανεξετάζεται και οι καναδικές αρχές περιµένουν µια επιστηµονική γνώµη για την ασφάλεια των τροφίµων και την καλή µεταχείριση των ζώων, η οποία αναµένεται έως τα τέλη του 2010. Η Νέα Ζηλανδία έχει επιβάλει µορατόριουµ, σύµφωνα µε το οποίο οι κλώνοι δεν µπορούν να εισέλθουν στην τροφική αλυσίδα. Τον Ιούνιο του 2010 οι αρχές καθιέρωσαν ένα εθνικό µητρώο για τους κλώνους. Θα εφαρµοστεί, επίσης, επίσηµο σύστηµα ιχνηλασιµότητας. εδοµένων των διαφορετικών προσεγγίσεων που ακολουθούν οι διεθνείς µας εταίροι, υπάρχει περιθώριο να εµβαθύνουµε τις γνώσεις µας σχετικά µε τα ρυθµιστικά πλαίσια και τις παραµέτρους έρευνας που διέπουν την κλωνοποίηση εκτός της ΕΕ. Για το σκοπό αυτό, η Επιτροπή θα ενισχύει το διάλογο µε τους εµπορικούς της εταίρους για να διερευνήσει την πιθανότητα εξεύρεσης κοινού εδάφους για συµφωνία στο θέµα της κλωνοποίησης. 6. Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΕΝ ΙΑΦΕΡΟΜΕΝΩΝ Το 2008 η Επιτροπή δροµολόγησε µια δηµοσκόπηση 9 (Ευρωβαρόµετρο) για να αξιολογήσει τη στάση της κοινής γνώµης στο θέµα της κλωνοποίησης των ζώων. Η µελέτη έδειξε ότι η πλειονότητα των πολιτών της ΕΕ, ενώ κατανοούν την έννοια της κλωνοποίησης των ζώων, έχουν µια γενικά αρνητική αντίληψη ως προς τη χρήση της για την παραγωγή τροφίµων. Πολλοί εξέφρασαν ανησυχίες για την έλλειψη ενηµέρωσης σχετικά µε τις µακροχρόνιες συνέπειες της κλωνοποίησης, ενώ πολλοί διατύπωσαν ανησυχίες ηθικής φύσης. Υπήρχε µια γενική αίσθηση ότι η κλωνοποίηση των ζώων για την παραγωγή τροφίµων δεν θα ωφελούσε τον καταναλωτή, ενώ λίγοι πίστευαν ότι η χρήση της κλωνοποίησης για την παραγωγή τροφίµων θα ήταν πιο αποτελεσµατική µακροπρόθεσµα ή ότι θα µείωνε το κόστος των τροφίµων για τους καταναλωτές. Ωστόσο, σε αντίθεση µε τη γενική αρνητική αντίληψη για την κλωνοποίηση, το 44% πίστευαν ότι η κλωνοποίηση µπορεί να δικαιολογείται σε ορισµένες περιπτώσεις, 9 Η στάση των Ευρωπαίων όσον αφορά την κλωνοποίηση των ζώων: http://ec.europa.eu/public_opinion/flash/fl_238_en.pdf EL 9 EL

όπως για τη βελτίωση της ανθεκτικότητας των ζώων στις νόσους ή για τη διατήρηση ορισµένων σπάνιων ζωικών ειδών. Οι οµάδες προστασίας των ζώων έχουν πραγµατοποιήσει δυναµικές εκστρατείες κατά της χρήσης της κλωνοποίησης για την παραγωγή τροφίµων στην ΕΕ. Οι οµάδες αυτές ισχυρίζονται ότι η νοµοθεσία για την καλή µεταχείριση των ζώων παρέχει µια βάση για την απαγόρευση της τεχνικής αυτής ώστε να προληφθούν οι βλαβερές συνέπειες όσον αφορά την καλή µεταχείριση των ζώων. Οι ίδιες οµάδες προστασίας των ζώων υπογραµµίζουν την ανάγκη να εφαρµοστούν περιοριστικά µέτρα όσον αφορά τα προϊόντα που προέρχονται από απογόνους κλώνων, ακόµα και αν τα ζώα αυτά παράγονται µε συµβατικές τεχνικές αναπαραγωγής. Θεωρούν ότι είναι σηµαντικό να συµπεριληφθούν οι απόγονοι των κλώνων στην προσέγγιση της ΕΕ όσον αφορά την κλωνοποίηση ζώων για την παραγωγή τροφίµων. Σύµφωνα µε τις οργανώσεις αυτές, η απαγόρευση της διάθεσης στην αγορά κρέατος και γάλακτος κλώνων (αλλά όχι των απογόνων τους) δεν θα επαρκούσε για να περιοριστεί η χρήση της τεχνικής αυτής στην Ευρώπη. Η Επιτροπή, κατά την αξιολόγηση της κατάστασης, συζήτησε µε τον κλάδο γεωργικών τροφίµων της ΕΕ τη χρήση της κλωνοποίησης, λαµβάνοντας υπόψη τα συµφέροντα του κτηνοτροφικού κλάδου όσον αφορά την πρόσβαση σ' αυτήν την καινοτοµική τεχνολογία. Η Επιτροπή συζήτησε µε την Ένωση των Ευρωπαίων Γεωργών και µε την Ένωση Ευρωπαϊκών Γεωργικών Συνεταιρισµών (COPA- COGECA) το ενδεχόµενο να επιβληθεί εθελοντικό µορατόριουµ για περιορισµένη χρονική περίοδο σχετικά µε τη χρήση των κλώνων και των απογόνων τους. Ο σκοπός ενός τέτοιου εθελοντικού µορατόριουµ θα ήταν να διασφαλιστεί ότι οι µελλοντικές ρυθµιστικές επιλογές δεν θα διακυβεύονταν από την εµφάνιση στην αγορά της ΕΕ τέτοιων ζώων και ζωικών προϊόντων. Ωστόσο, η COPA/COGECA 10 πιστεύει ότι ένα τέτοιο µορατόριουµ δεν είναι σκόπιµο, ιδιαίτερα διότι δεν υπάρχουν επί του παρόντος τα µέσα ούτε οι έλεγχοι πρώτον, για να διασφαλιστεί η απόλυτη ιχνηλασιµότητα των εισαγόµενων προϊόντων και, δεύτερον, για την νοµική δίωξη όσον παραβιάσουν το µορατόριουµ. Η ευρωπαϊκή βιοµηχανία επεξεργασίας κρέατος CLITRAVI 11 δηλώνει ότι προϊόντα από κλωνοποιηµένα ζώα και/ή από τους απογόνους τους πωλούνται στην ΕΕ και ότι η καθιέρωση συστήµατος ιχνηλασιµότητας θα είναι πολύ δαπανηρή. Τόσο το Κοινοβούλιο όσο και το Συµβούλιο αναµένουν από την Επιτροπή να εκπονήσει χωριστή πρόταση για όλες τις πτυχές της κλωνοποίησης. Στην θέση αυτή που εγκρίθηκε τον Μάρτιο του 2010, το Συµβούλιο επέκτεινε την έγκριση πριν από τη διάθεση στην αγορά που ισχύει για τα νέα τρόφιµα και στα τρόφιµα που προέρχονται από απογόνους (πρώτης γενιάς) κλώνων 12. Το Κοινοβούλιο επανέλαβε, στην ολοµέλεια του Ιουλίου, το αίτηµά του για ολική απαγόρευση της κλωνοποίησης των ζώων των εισαγωγών ζωντανών κλώνων και των απογόνων τους της εµπορίας τροφίµων από κλώνους και απογόνους κλώνων της εισαγωγής σπέρµατος και εµβρύων κλώνων. 10 11 12 http://www.copa-cogeca.be/main.aspx?page=search&lang=en http://www.clitravi.eu/ Παραποµπή COM(2007)872 της 7ης Ιανουαρίου 2008. EL 10 EL

7. ΘΕΜΑΤΑ ΕΜΠΟΡΙΟΥ Η αναπαραγωγή των ευρωπαϊκών αγελών βοοειδών πραγµατοποιείται κυρίως µε τεχνητή γονιµοποίηση. Αυτό έχει συνέπειες στο εµπόριο. Το 2,5 % περίπου του σπέρµατος βοοειδών που χρησιµοποιείται για την τεχνητή γονιµοποίηση στην ΕΕ προέρχεται από εισαγωγές, εκ των οποίων το 99 % περίπου από τις ΗΠΑ και τον Καναδά. Σύµφωνα µε τα διαθέσιµα στοιχεία που περιέχονται στο TRACES (σύστηµα της ΕΕ για την αποστολή πληροφοριών µε τη µορφή κτηνιατρικών πιστοποιητικών που συνοδεύουν τα ζώα και τα ζωικά προϊόντα που διακινούνται στην ΕΕ και εισάγονται από τις τρίτες χώρες), ο συνολικός αριθµός των δόσεων σπέρµατος βοοειδών που εισήχθησαν από τις ΗΠΑ και τον Καναδά στην ΕΕ το 2009 υπερέβαινε τις 1 200 000. Τα στοιχεία αυτά υποστηρίζονται από τα στοιχεία για το πρώτο εξάµηνο του 2010, σύµφωνα µε τα οποία εισήχθησαν περισσότερες από 600 000 δόσεις σπέρµατος από τις δύο αυτές χώρες. Εάν υποθέσουµε ότι το 50 % των δόσεων σπέρµατος που εισήχθησαν χρησιµοποιήθηκε το 2009 επιτυχώς για τη γονιµοποίηση αγελάδων στην ΕΕ, αυτό σηµαίνει ότι περίπου 600 000 µόσχοι που γεννήθηκαν στην ΕΕ το 2010 είναι απόγονοι ταύρων από τις ΗΠΑ ή τον Καναδά. Αυτό αντιστοιχεί περίπου στο 2% των µόσχων που γεννιούνται κάθε χρόνο στην ΕΕ. εν υπάρχουν στοιχεία σχετικά µε τον αριθµό των δόσεων εισαγόµενου σπέρµατος που προέρχεται από κλωνοποιηµένους ταύρους. Γίνονται επίσης εισαγωγές εµβρύων για µεταφορά εµβρύων καθώς και ζώων αναπαραγωγής. 747 φορτία εµβρύων βοοειδών εισήχθησαν στην ΕΕ το 2009. Οι εισαγωγές ζωντανών βοοειδών είναι πολύ σπανιότερες. Το πρώτο εξάµηνο του 2010 µόνον 24 ζώα εκτροφής εισήχθησαν στην ΕΕ (από την Κροατία και τον Καναδά) 13. Για τα ζωντανά ζώα, τα ζωικά προϊόντα (όπως σπέρµα και έµβρυα αλλά και µαλλί και δέρµα) και τα τρόφιµα, είναι σχετικές οι ακόλουθες πολυµερείς συµφωνίες του Παγκόσµιου Οργανισµού Εµπορίου (ΠΟΕ): η γενική συµφωνία δασµών και εµπορίου (GATT), η συµφωνία για την εφαρµογή µέτρων υγειονοµικής και φυτοϋγειονοµικής προστασίας (SPS) και η συµφωνία για τα τεχνικά εµπόδια στο εµπόριο (TBT). Ο ακριβής προσδιορισµός των διατάξεων εκείνων µεταξύ του συνόλου των διατάξεων του ΠΟΕ που είναι σχετικές µε το ζητούµενο θα εξαρτάται από α) την αιτιολόγηση και β) τη φύση της νοµοθεσίας που θα καταρτιστεί. Οποιοδήποτε µέτρο εγκριθεί θα πρέπει να τηρεί την αρχή της «εθνικής µεταχείρισης», η οποία απαγορεύει τη λιγότερο ευνοϊκή µεταχείριση των οµοειδών εισαγόµενων προϊόντων (άρθρο III:4 GATT), καθώς και την απαίτηση για την εξάλειψη των ποσοτικών περιορισµών (άρθρο XI GATT). Οι εξαιρέσεις από τους γενικούς αυτούς κανόνες µπορεί να δικαιολογούνται βάσει του άρθρου ΧΧ της GATT (Γενικές εξαιρέσεις) και/ή βάσει της συµφωνίας TBT ή SPS. Οι δύο τελευταίες συµφωνίες θα επέτρεπαν εξαιρέσεις σύµφωνα µε τα διεθνή πρότυπα ή βάσει επιστηµονικών στοιχείων. Οι φορείς για την ασφάλεια των τροφίµων (Codex 13 Η Ελβετία δεν εξετάζεται στο σηµείο αυτό, διότι, σύµφωνα µε ισχύουσα συµφωνία για κτηνιατρικά ζητήµατα, δεσµεύεται να εφαρµόζει τη νοµοθεσία της ΕΕ. Συνεπώς, το εµπόριο ζωντανών ζώων µε την Ελβετία γίνεται σύµφωνα µε τους κανόνες που εφαρµόζουν τα κράτη µέλη. EL 11 EL

Alimentarius) και για την υγεία των ζώων [Παγκόσµιος Οργανισµός για την Υγεία των Ζώων (OIE)] που θεσπίζουν ενδεχοµένως σχετικά διεθνή πρότυπα, δεν έχουν καταρτίσει κανένα σχετικό πρότυπο όσον αφορά την κλωνοποίηση. εν υπάρχει καµία επιστηµονική απόδειξη που θα µπορούσε να δικαιολογεί περιορισµούς στα τρόφιµα που προέρχονται απο κλώνους και από απογόνους κλώνων µε βάση τις ανησυχίες για την υγεία του ανθρώπου. Η ΕΑΑΤ έχει, ωστόσο, εκφράσει ανησυχίες που συνδέονται µε την καλή µεταχείριση των κλώνων. Οι πιο σχετικές εξαιρέσεις από τα άρθρα III και XI της GATT θα ήταν, συνεπώς, η εξαίρεση λόγω «κοινού αισθήµατος ηθικής» που θα περιελάµβανε την καλή µεταχείριση των ζώων (παράγραφος α του άρθρου ΧΧ της GATT) ή λόγω προστασίας της ζωής και της υγείας. Οι εξαιρέσεις του ΠΟΕ υπόκεινται σε αυστηρές απαιτήσεις, µεταξύ άλλων, στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι το µέτρο είναι αναγκαίο για την επίτευξη του επιδιωκόµενου στόχου, γεγονός που συνεπάγεται ότι πρέπει να έχει διερευνηθεί εάν υπάρχει ένας τρόπος που να περιορίζει λιγότερο το εµπόριο για την επίτευξη του ίδιου στόχου, καθώς και στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι η εφαρµογή γίνεται µε τρόπο που δεν συνιστά διάκριση, δεν είναι αυθαίρετος και δεν περιορίζει τις εµπορικές συναλλαγές. 8. ΝΟΜΙΚΕΣ ΠΤΥΧΕΣ ΠΟΥ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΛΗΦΘΟΥΝ ΥΠΟΨΗ ΣΤΗ ΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΟΥ ΚΙΝ ΥΝΟΥ Υγεία των ζώων και ζωοτεχνία Το εφαρµοστέο δίκαιο, τόσο στον κτηνιατρικό όσο και στον ζωοτεχνικό τοµέα, βασίζεται στο άρθρο 43 της συνθήκης για την λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι κανόνες δεν κάνουν διάκριση µεταξύ ζώων που παράγονται µε διαφορετικές τεχνολογίες αναπαραγωγής (π.χ. τεχνητή γονιµοποίηση, µεταφορά εµβρύου, διαίρεση εµβρύου, γονιµοποίηση in-vitro ή κλωνοποίηση) διότι από γενετική άποψη καµία από τις πρακτικές αυτές δεν επηρεάζει το γονιδίωµα ούτε την ευπάθεια σε λοιµώδη νοσήµατα. Ο βασικός στόχος της νοµοθεσίας της ΕΕ που διέπει την υγεία των ζώων είναι ο έλεγχος των λοιµωδών νόσων. Η νοµοθεσία εναρµονίζει τους όρους περί υγείας των ζώων που διέπουν τις εµπορικές συναλλαγές στην ΕΕ και τις εισαγωγές από τρίτες χώρες. Τα ζώα και τα προϊόντα τους διακινούνται µε κτηνιατρικά πιστοποιητικά. Τα πιστοποιητικά δεν περιέχουν στοιχεία σχετικά µε την τεχνολογία αναπαραγωγής µε την οποία έχει αναπαραχθεί το ζώο ούτε το ζώο δότης (σε περίπτωση σπέρµατος, ωαρίων και εµβρύων). Ο βασικός στόχος της νοµοθεσίας της ΕΕ στον τοµέα της ζωοτεχνίας είναι η βελτίωση της απόδοσης του ζωικού κεφαλαίου µε κανόνες που διασφαλίζουν τις ελεύθερες εµπορικές συναλλαγές και εναρµονισµένους όρους για τις εισαγωγές ζώων αναπαραγωγής καθαράς φυλής και του γενετικού τους υλικού. Τα ζώα αναπαραγωγής καθαράς φυλής διακινούνται µε γενεαλογικά πιστοποιητικά στα οποία αναφέρεται η καταγωγή του ζώου. Η νοµοθεσία δεν επηρεάζει, ωστόσο, τις εµπορικές συναλλαγές, τις εισαγωγές ή την αναπαραγωγή ζώων µη καθαράς φυλής (που αντιστοιχεί στο 95 % περίπου των χοίρων, των αιγοπροβάτων και στο 90 % των βοοειδών κρεατοπαραγωγής και στο 50 % των γαλακτοπαραγωγών βοοειδών). EL 12 EL

Η ζωοτεχνική νοµοθεσία της ΕΕ ορίζει ότι τα γενεαλογικά πιστοποιητικά εκδίδονται από εγκεκριµένους οργανισµούς ή ενώσεις εκτροφέων για να διασφαλίζεται η καταγωγή, η απόδοση και η γενετική αξία των ζώων αναπαραγωγής καθαράς φυλής (βοοειδών, χοίρων, µονόπλων, αιγοπροβάτων) και του σπέρµατος, των ωαρίων και των εµβρύων τους που διακινούνται εντός της ΕΕ ή εισάγονται από τρίτες χώρες. Τα πιστοποιητικά αυτά δεν προβλέπουν να παρέχονται στοιχεία σχετικά µε το εάν το υπό εξέταση ζώο είναι κλώνος ή απόγονος κλώνων ή εάν έχει αναπαραχθεί µε συµβατικές µεθόδους. Καλή µεταχείριση των ζώων Η κλωνοποίηση θα µπορούσε να εξεταστεί στο πλαίσιο των διατάξεων της οδηγίας 98/58/ΕΚ του Συµβουλίου σχετικά την προστασία των ζώων στα εκτροφεία. Σύµφωνα µε την παράγραφο 20 του παραρτήµατος της οδηγίας: «εν πρέπει να εφαρµόζονται φυσικές ή τεχνητές µέθοδοι εκτροφής οι οποίες προκαλούν ή ενδέχεται να προκαλέσουν ταλαιπωρία ή βλάβη σε οποιοδήποτε ζώο.» Το ίδιο κείµενο περιλαµβάνεται στην ευρωπαϊκή σύµβαση για την προστασία των ζώων εκτροφής, η οποία ορίζει τις αρχές για την εκτροφή, τη φροντίδα και τη στέγαση ζώων, ιδιαίτερα σε συστήµατα εντατικής εκτροφής. Τα κράτη µέλη είναι υπεύθυνα για την εφαρµογή της νοµοθεσίας της ΕΕ στην επικράτειά τους. Επιπλέον, το άρθρο 13 της συνθήκης για τη λειτουργία της ΕΕ ορίζει σαφώς ότι πρέπει να λαµβάνονται πλήρως υπόψη οι ανάγκες καλής διαβίωσης των ζώων κατά τη διαµόρφωση και την εφαρµογή πολιτικών της ΕΕ στους τοµείς της γεωργίας, της αλιείας, των µεταφορών, της εσωτερικής αγοράς, της έρευνας και της τεχνολογικής ανάπτυξης και του διαστήµατος. Ιχνηλασιµότητα των ζώων Στην ΕΕ τα ζώα που χρησιµοποιούνται για την παραγωγή τροφίµων υπόκεινται σε απαιτήσεις ιχνηλασιµότητας οι οποίες εφαρµόζονται και στους κλώνους. Η ατοµική ιχνηλασιµότητα ισχύει για τα βοοειδή από το 1997. Για τα αιγοπρόβατα, η ατοµική ιχνηλασιµότητα άρχισε να εφαρµοζεται το 2010. Οι χοίροι είναι ανιχνεύσιµοι ανά παρτίδα από το 1992. Οι ισχύοντες κανόνες δεν προβλέπουν την ανάγκη να καταγράφεται στα έγγραφα οποιαδήποτε αναφορά στην αναπαραγωγική τεχνολογία. Θέµατα που σχετίζονται µε τα νέα τρόφιµα Τα τρόφιµα που προέρχονται από κλώνους καλύπτονται από τον κανονισµό (ΕΚ) αριθ. 258/97 για τα νέα τρόφιµα, διότι τα εν λόγω τρόφιµα προέρχονται από ζώα που παράγονται µε µη παραδοσιακές τεχνικές αναπαραγωγής. Αυτό σηµαίνει ότι τα εν λόγω τρόφιµα δεν µπορούν να διατεθούν στην αγορά χωρίς αξιολόγηση της ασφάλειάς τους και χωρίς ειδική νοµική πράξη έγκρισης. Έως σήµερα, δεν έχει υποβληθεί καµία αίτηση από εταιρεία που να ζητά να διαθέσει στην αγορά τρόφιµα από κλώνους. Νοµοθεσία σχετικά µε τη βιολογική καλλιέργεια Από το 1991 η ΕΕ έχει θεσπίσει νοµοθετικό πλαίσιο σχετικά τη βιολογική καλλιέργεια.. Αρχικά ο σχετικός κανονισµός αφορούσε µόνον τα φυτικά προϊόντα. Αργότερα εισήχθησαν συµπληρωµατικές διατάξεις για την παραγωγή ζωικών προϊόντων. Οι κανόνες αυτοί περιλαµβάνουν τις ζωοτροφές, την πρόληψη των EL 13 EL

ασθενειών, την κτηνιατρική αγωγή, την προστασία των ζώων, την αναπαραγωγή του ζωικού κεφαλαίου γενικά και τη χρήση της κόπρου 14. Όσον φορά την αναπαραγωγή, ο κανονισµός ορίζει ότι πρέπει να γίνεται µε τη χρήση φυσικών µεθόδων. Ωστόσο, επιτρέπεται η τεχνητή γονιµοποίηση, αλλά καµία άλλη µορφή τεχνητής αναπαραγωγής, όπως η κλωνοποίηση ή η µεταφορά εµβρύου, δεν πρέπει να χρησιµοποιείται. Η χρήση µεθόδων θεραπείας υποβοήθησης µε ορµόνες ή άλλες παρόµοιες ουσίες απαγορεύεται, εκτός εάν πρόκειται για θεραπευτική αγωγή ενός µεµονωµένου ζώου. Το πλαίσιο της ΕΕ για την βιολογική καλλιέργεια παρέχει την εγγύηση ότι τα τρόφιµα προέρχονται από ζώα που έχουν αναπαραχθεί χωρίς τη χρήση καµίας «µη παραδοσιακής µεθόδου αναπαραγωγής», όπως η κλωνοποίηση ή η µεταφορά εµβρύων. Το 9. ΕΠΙΛΟΓΕΣ Από την εκτίµηση της κατάστασης προκύπτει ότι είναι επιστηµονικά αποδεκτό πως δεν υπάρχουν λόγοι ανησυχίας σχετικά µε την ασφάλεια των τροφίµων όσον αφορά τα τρόφιµα που παράγονται από κλώνους ή από τους απογόνους τους. Ωστόσο, οι κίνδυνοι για την καλή µεταχείριση των ζώων αποτελούν µια ισχυρή βάση για να εκκινήσει η Επιτροπή µια νοµοθετική διαδικασία. Η ανησυχία που απορρέει από την αντίληψη της κοινής γνώµης ότι η κλωνοποίηση των ζώων είναι κατακριτέα από ηθική άποψη θα µπορούσε να αποτελέσει έναν ακόµα παράγοντα που θα πρέπει να λαµβάνεται υπόψη από τη νοµοθεσία της ΕΕ. Συνεπώς, οι επιλογές είναι οι εξής: (1) Νοµικό status quo Η κλωνοποίηση θα εξακολουθούσε να µην υπόκειται σε ειδική ρύθµιση στο επίπεδο της ΕΕ. Οι κλώνοι και το αναπαραγωγικό υλικό τους (σπέρµα, ωάρια και έµβρυα) θα εξακολουθούσαν να διατίθενται στην αγορά της ΕΕ βάσει των γενικών κανόνων. Τα τρόφιµα που προέρχονται από τους κλώνους θα εξακολουθούσαν να υπόκεινται σε έγκριση πριν από τη διάθεσή τους στην αγορά βάσει του κανονισµού για τα νέα τρόφιµα. Τα τρόφιµα που προέρχονται από απογόνους των κλώνων θα εξακολουθήσουν να καλύπτονται από γενικούς κανόνες, οι οποίοι διασφαλίζουν την ασφάλεια των εν λόγω προϊόντων και τη λειτουργία της ενιαίας αγοράς 15. 14 15 Κανονισµός (ΕΚ) αριθ. 834/2007 του Συµβουλίου της 28ης Ιουνίου 2007 για τη βιολογική παραγωγή και την επισήµανση των βιολογικών προϊόντων και την κατάργηση του κανονισµού (ΕΟΚ) αριθ. 2092/91. Συνθήκη για τη λειτουργία της ΕΕ, άρθρα 34-36, κανονισµός που αφορά τη γενική νοµοθεσία για τα τρόφιµα (ΕΚ) αριθ. 178/2002 για τον καθορισµό των γενικών αρχών και απαιτήσεων της νοµοθεσίας για τα τρόφιµα, κανονισµός (ΕΚ) αριθ. 852/2004 για την υγιεινή των τροφίµων, κανονισµός (ΕΚ) αριθ. 853/2004 για τον καθορισµό ειδικών κανόνων υγιεινής για τα τρόφιµα ζωικής προέλευσης. EL 14 EL

(2) Ολική απαγόρευση Απαγόρευση της κλωνοποίησης ζώων εκτροφής για την παραγωγή τροφίµων: Η απαγόρευση αυτή θα αντιµετώπιζε το βασικό πρόβληµα που συνδέεται µε την κλωνοποίηση, δηλαδή τις ανησυχίες για την καλή µεταχείριση των ζώων. εν θα επιτρεπόταν η κλωνοποίηση στην επικράτεια της ΕΕ για σκοπούς παραγωγής τροφίµων. Απαγόρευση στην ΕΕ της χρήσης κλώνων και της διάθεσης στην αγορά τροφίµων που προέρχονται από κλώνους: Το µέτρο αυτό, το οποίο θα εφαρµοζόταν επίσης στις εισαγωγές, θα διασφάλιζε τη συνεκτικότητα µε την απαγόρευση της κλωνοποίησης στην ΕΕ. Απαγόρευση της διάθεσης στην αγορά των απογόνων κλώνων και των τροφίµων που προέρχονται από απόγονους κλώνων: Το µέτρο αυτό δεν θα µπορούσε να αιτιολογηθεί µε το επιχείρηµα της διασφάλισης της καλής µεταχείρισης των ζώων, της υγείας των ζώων ή της δηµόσιας υγείας, καθώς δεν υπάρχουν ανησυχίες όσον αφορά την καλή µεταχείριση των απογόνων των κλώνων, διότι παράγονται µε τις συνήθεις τεχνικές αναπαραγωγής, ούτε ανησυχίες ως προς την ασφάλεια των τροφίµων που προέρχονται από απογόνους κλώνων, όπως επεσήµανε η ΕΑΑΤ. Επειδή τα τρόφιµα που προέρχονται από απογόνους κλώνων δεν µπορούν να διακριθούν από τα τρόφιµα που προέρχονται από άλλα ζώα, θα χρειαζόταν ένα πλήρες σύστηµα ιχνηλασιµότητας. Η θέσπιση ενός τέτοιου συστήµατος θα ήταν εξαιρετικά επαχθής διότι θα απαιτούσε τον λεπτοµερή εντοπισµό όλων των γενεών των απογόνων, όσον αφορά τα είδη που χρησιµοποιούνται για την παραγωγή τροφίµων. Επιπλέον, µια τέτοια απαγόρευση θα οδηγούσε σε απαγόρευση των εισαγωγών κάθε τροφίµου ζωικής προέλευσης (κρέατος, γάλακτος και µεταποιηµένων προϊόντων) από τρίτες χώρες, οι οποίες µπορεί να έχουν εισαγάγει αναπαραγωγικό υλικό από κλώνους. Μια ολική απαγόρευση των εισαγωγών τροφίµων τα οποία προέρχονται από απογόνους κλώνων θα είχε σοβαρό και δυσανάλογο οικονοµικό αντίκτυπο στην γεωργική παραγωγή και το εµπόριο της ΕΕ. Επιπλέον, δεν υπάρχουν ανησυχίες όσον αφορά την καλή µεταχείριση των ζώων, την υγεία ή την ασφάλεια των τροφίµων που να δικαιολογούν µια τέτοια ενέργεια. Απαγόρευση της χρήσης αναπαραγωγικού υλικού από κλώνους: εν υπάρχουν ανησυχίες όσον αφορά την υγεία ή την ασφάλεια των τροφίµων που συνδέονται µε τη χρήση συµβατικών τεχνικών αναπαραγωγής κατά συνέπεια, η απαγόρευση των εισαγωγών αναπαραγωγικού υλικού από κλώνους είναι δύσκολο να αιτιολογηθεί. (3) Μείγµα µέτρων Η Επιτροπή θεωρεί ότι ένα µείγµα µέτρων θα αντιµετώπιζε τις ανησυχίες που εγείρει το θέµα της κλωνοποίησης. Τα µέτρα αυτά θα µπορούσαν να περιλαµβάνουν τα εξής: Προσωρινή αναστολή της τεχνικής της κλωνοποίησης των εκτρεφόµενων ζώων για σκοπούς παραγωγής τροφίµων: Η επιλογή EL 15 EL

αυτή αντιµετωπίζει τα θέµατα που αφορούν την καλή µεταχείριση των ζώων όσον αφορά την χρήση της τεχνικής της κλωνοποίησης για την παραγωγή τροφίµων στην ΕΕ. Καθώς η τεχνική αυτή µπορεί να εξελιχθεί και να αµβλυνθούν εν µέρει ή εξολοκλήρου οι ανησυχίες αυτές, η απαγόρευση πρέπει να επανεξεταστεί ύστερα από µια ορισµένη περίοδο. Προσωρινή αναστολή της χρήσης κλωνοποιηµένων ζώων εκτροφής: Πρόκειται για ένα περιορισµένο µέτρο, αφού είναι σπάνιες οι εισαγωγές ζωντανών κλώνων και δεν πραγµατοποιείται κλωνοποίηση για εµπορικούς σκοπούς στην ΕΕ. Το µέτρο αυτό θα διασφάλιζε τη συνεκτικότητα µε την αναστολή της τεχνικής της κλωνοποίησης. Προσωρινή αναστολή της διάθεσης στην αγορά τροφίµων που προέρχονται από κλώνους: Η αναστολή αυτή, που θα εφαρµοζόταν επίσης στις εισαγωγές, θα διασφάλισε τη συνεκτικότητα µε την απαγόρευση της κλωνοποίησης στην ΕΕ. Ιχνηλασιµότητα αναπαραγωγικού υλικού: Το µέτρο αυτό θα επιτρέψει στους κτηνοτρόφους και στη βιοµηχανία τροφίµων να αναπτύξουν συστήµατα πληροφόρησης. Για να γίνεται διάκριση µεταξύ του (i) σπέρµατος και των εµβρύων από κλώνους και (ii) του σπέρµατος και των εµβρύων που προέρχονται από ζώα που αναπαράγονται µε συµβατικές τεχνικές, θα ήταν αναγκαίο να τροποποιηθούν ορισµένες απαιτήσεις πιστοποίησης που προβλέπονται στη ζωοτεχνική νοµοθεσία και στη νοµοθεσία σχετικά µε την υγεία των ζώων. Καθώς οι οικονοµικοί φορείς θα υποχρεούνται να αναφέρουν στα υπάρχουσα πιστοποιητικά εάν ή όχι το αναπαραγωγικό υλικό προέρχεται από κλώνο, η διοικητική επιβάρυνση είναι περιορισµένη. Η πληροφορία αυτή δεν είναι δύσκολο να ανακτηθεί καθώς ο αγοραστής ζητά συχνά τη γενετική αξία του ζώου. Επιπλέον, ορισµένοι εµπορικοί εταίροι που χρησιµοποιούν την τεχνική της κλωνοποίησης για την παραγωγή τροφίµων έχουν ήδη θεσπίσει - ή σκοπεύουν να θεσπίσουν - ειδικό σύστηµα υποχρεωτικής καταγραφής των κλώνων, το οποίο διευκολύνει περαιτέρω την ιχνηλασιµότητα του αναπαραγωγικού υλικού. 10. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Με βάσει τα ζητήµατα που περιγράφονται παραπάνω, και ιδίως την ανάγκη να αντιµετωπιστούν οι ανησυχίες περί καλής µεταχείρισης των ζώων σε σχέση µε την χρήση της κλωνοποίησης και τη σκοπιµότητα της πληροφόρησης σχετικά µε την αγορά, η Επιτροπή θα προτείνει τα εξής: (i) (ii) να ανασταλεί προσωρινά η χρήση της εν λόγω τεχνικής στην ΕΕ όσον αφορά τη αναπαραγωγή κάθε ζώου που προορίζεται για την παραγωγή τροφίµων η χρήση των κλώνων τέτοιων ζώων και η εµπορία των τροφίµων που προέρχονται από κλώνους. να καθιερωθεί η ιχνηλασιµότητα των εισαγωγών σπέρµατος και εµβρύων για να επιτραπεί στους κτηνοτρόφους και στη βιοµηχανία να καταρτίσουν τράπεζες δεδοµένων σχετικά µε τους απογόνους των ζώων στην ΕΕ. EL 16 EL

Με µια ρήτρα αναθεώρησης ύστερα από 5 έτη, το προτεινόµενο νοµοθετικό µέτρο θα βασίζεται στην κατάλληλη νοµική βάση που θα λαµβάνει υπόψη το περιεχόµενο και τον στόχο της. Η κλωνοποίηση θα παρέµενε, ωστόσο, δυνατή για όλους τους άλλους σκοπούς, εκτός της παραγωγής τροφίµων, όπως η έρευνα 16, η παραγωγή φαρµάκων ή η διατήρηση των ειδών ή φυλών που απειλούνται µε εξαφάνιση. Κατά την πενταετή περίοδο, η Επιτροπή θα παρακολουθεί τις επιστηµονικές και τεχνολογικές εξελίξεις της κλωνοποίησης για να αξιολογήσει εάν, πότε και κάτω από ποιες συνθήκες θα µπορούσαν να αρθούν τα εν λόγω προσωρινά µέτρα. εν προτείνονται νοµικά µέτρα σε σχέση µε τα τρόφιµα που προέρχονται από απογόνους κλώνων. Ωστόσο, η καθιέρωση ενός συστήµατος ιχνηλασιµότητας όπως προβλέπεται στο παραπάνω σηµείο (ii) καθιστά δυνατή την ύπαρξη συστηµάτων ενηµέρωσης. Τα µελλοντικά σενάρια µπορούν να συνοψιστούν ως εξής: Κλώνοι Απόγονοι Ο ίδιος ο κλώνος Έµβρυο/σπέρµα Είδη διατροφής Ο ίδιος ο απόγονος Έµβρυο/σπέρµα Είδη διατροφής Παράγονται στην ΕΕ Προσωρινή αναστολή της κλωνοποίησης για την παραγωγή τροφίµων Κανένα µέτρο Εφόσον η κλωνοποίηση αναστέλλεται, δεν θα υπάρχουν προϊόντα (έµβρυα, σπέρµα, τρόφιµα) από κλώνους που θα παράγονται στην ΕΕ ούτε από απογόνους τους. Εισάγονται στην ΕΕ Προσωρινή αναστολή των εισαγωγών κλώνων Απαιτήσεις ιχνηλασιµότητας για τους εξαγωγείς στην ΕΕ Προσωρινή αναστολή της διάθεσης στην αγορά Κανένα µέτρο Η Επιτροπή καλεί το Κοινοβούλιο και το Συµβούλιο να εξετάσουν το περιεχόµενο και τα συµπεράσµατα της παρούσας έκθεσης και να διατυπώσουν σε εύθετο χρόνο τις απόψεις τους. 16 Η χρήση κλώνων στην έρευνα πρέπει να συµµορφώνεται µε την οδηγία 86/609/ΕΟΚ για την προστασία των ζώων που χρησιµοποιούνται για πειραµατικούς και άλλους επιστηµονικούς σκοπούς. EL 17 EL