ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ Α1. Από το παραπάνω κείμενο να γράψετε στο τετράδιό σας τη μετάφραση του αποσπάσματος: «Ἐν γὰρ ταῖς ἄλλαις ἀρεταῖς...ἢ μὴ εἶναι ἐν ἀνθρώποις». Μονάδες 10 Δηλαδή στις άλλες ικανότητες, όπως εσύ λες, εάν κάποιος ισχυρίζεται ότι είναι ικανός αυλητής ή (ικανός) σε κάποια άλλη τέχνη, στην οποία όμως δεν είναι, τον περιγελούν ή οργίζονται (εναντίον του), και οι συγγενείς του τον πλησιάζουν και τον συμβουλεύουν με την ιδέα ότι είναι τρελός στη δικαιοσύνη όμως και στην άλλη πολιτική αρετή, αν και γνωρίζουν ότι κάποιος είναι άδικος, εάν αυτός ο ίδιος ομολογεί την αλήθεια εις βάρος του μπροστά σε πολλούς, αυτό που σε εκείνη την περίπτωση θεωρούσαν ότι είναι σύνεση, δηλαδή το να λέει την αλήθεια, σ αυτή την περίπτωση (το θεωρούν) τρέλα, και λένε ότι όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι, είτε είναι, είτε όχι, αλλιώς ότι είναι τρελός αυτός που δεν υποκρίνεται το δίκαιο, με την ιδέα ότι ο καθένας είναι ανάγκη να μετέχει σ αυτή μ αυτόν τον τρόπο, αλλιώς να μη ζει ανάμεσα σε ανθρώπους. Β1. Με βάση ποια αποδεικτικά στοιχεία ο Πρωταγόρας προσπαθεί στη β παράγραφο του διδαγμένου κειμένου να θεμελιώσει τη θέση του ότι
«ἡγοῦνται πάντες ἄνθρωποι πάντα ἄνδρα μετέχειν δικαιοσύνης τε καὶ τῆς ἄλλης πολιτικῆς ἀρετῆς». Μονάδες 10 Απάντηση : Ο Πρωταγόρας στηρίζει την άποψή του για το διδακτό της αρετής σε μία εμπειρική απόδειξη χωρίς να την θεμελιώνει λογικά. Άλλωστε η λέξη «τεκμήριον» που χρησιμοποιεί έχει ακριβώς αυτή τη σημασία. Ο συλλογισμός που διατυπώνεται βασίζεται στην κοινή αντίληψη και εμπειρία χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έχει ουσιαστική αντικειμενική βάση. Αξιοποιεί, τέλος, το σχήμα της αντίθεσης μεταξύ των όσων ισχύουν στο χώρο των τεχνών και των όσων ισχύουν στον τομέα της δικαιοσύνης. Αναλυτικότερα, ο Πρωταγόρας καταλήγει στο συμπέρασμα ότι όλοι οι άνθρωποι πιστεύουν πως ο καθένας συμμετέχει στην πολιτική αρετή, γιατί όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι και γιατί είναι αναγκαίο ο καθένας να έχει μερίδιο στην πολιτική αρετή, προκειμένου να υπάρχουν οι πολιτικά οργανωμένες κοινότητες. Την αντίληψη αυτή αποδεικνύει κατά τον σοφιστή η στάση των μελών ενός πολιτικά οργανωμένου συνόλου προς όσους υποστηρίζουν ότι είναι καλοί σε μία τεχνική δεξιότητα σε αντίθεση με τη στάση τους σε όσους υποστηρίζουν ότι είναι άδικοι. Στην πρώτη περίπτωση, θεωρείται τρελός όποιος ισχυρίζεται ότι είναι καλός σε μία τέχνη, ενώ δεν είναι, και προκαλεί τον χλευασμό ή την αγανάκτηση των ξένων και τις νουθεσίες των συγγενών του. Στη δεύτερη περίπτωση, αν κάποιος αναγνωρίζει ότι είναι άδικος και είναι όντως άδικος, θεωρείται τρελός, αφού ως άδικος δεν είναι δυνατό να αποτελεί μέλος της πόλης. Αυτά τα «τεκμήρια» που παρουσιάζει εδώ ο
Πρωταγόρας, βέβαια, στηρίζονται στο διαφορετικό τρόπο διανομής των ικανοτήτων στους ανθρώπους. Οι τεχνικές δεξιότητες μοιράστηκαν έτσι ώστε, ένας να είναι αρκετός για πολλούς, ενώ η πολιτική αρετή μοιράστηκε δυνάμει σε όλους ως προϋπόθεση συγκρότησης και διατήρησης των πολιτικά οργανωμένων κοινωνιών. Κλείνοντας, τα αποδεικτικά στοιχεία που χρησιμοποιεί ο Πρωταγόρας, για να θεμελιώσει τη θέση του, προβάλλουν τη σημασία της δικαιοσύνης ως συστατικού στοιχείου της πολιτικής αρετής για την ύπαρξη της πόλης- κράτους, αλλά αν αξιολογηθούν με βάση τους κανόνες της τυπικής λογικής δε μπορούν να γίνουν αποδεκτά. Β2. «ἐν δὲ δικαιοσύνῃ...ἐνταῦθα μανίαν»: Γιατί θεωρείται «τρελός», κατά τον Πρωταγόρα, όποιος δέχεται ότι δεν κατέχει τη δικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετή; Μονάδες 10 Κατά τον Πρωταγόρα όποιος ισχυρίζεται για τον εαυτό του ότι δεν κατέχει τη δικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετή θεωρείται «τρελός». Η άποψη του σοφιστή στηρίζεται στην παραδοχή της θέσης ότι η πολιτική αρετή είναι δυνάμει κτήμα όλων. Στο μύθο του Προμηθέα ο σοφιστής παρουσιάζει τον Δία να μοιράζει την αιδώ και τη δίκη σε όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους, για να καταστεί εφικτή η συγκρότηση και διατήρηση των πολιτικά οργανωμένων κοινωνιών. Όποιος δεν είναι δίκαιος δεν μπορεί να ανήκει στο σύνολο της πόλης κράτους, γιατί λειτουργεί υπονομευτικά για αυτή. Χαρακτηριστικά στη δεύτερη παράγραφο του δοθέντος αποσπάσματος ο Πρωταγόρας τεκμηριώνει την άποψη ότι θεωρείται τρελός όποιος παραδέχεται ότι είναι άδικος με δύο δεοντολογικού τύπου διατυπώσεις που υπογραμμίζουν την καθολικότητα της πολιτικής αρετής για τους ανθρώπους. Ο σοφιστής επισημαίνει ότι όλοι πρέπει να ισχυρίζονται ότι είναι δίκαιοι είτε είναι είτε δεν είναι και ότι είναι αναγκαίο ο καθένας να έχει μερίδιο στην πολιτική αρετή. Επομένως, ακόμα και αν κάποιος είναι άδικος είναι υποχρεωμένος να προσποιείται ότι είναι δίκαιος, για να μπορεί να ζει μέσα στις πόλεις, αφού χωρίς τη δικαιοσύνη και την άλλη πολιτική αρετή δεν είναι δυνατό να υπάρχουν πόλεις. (Κατά τον Taylor η δικαιοσύνη είναι ο φόρος της κακίας προς την αρετή.)
Β3. Αφού μελετήσετε το απόσπασμα «Οὕτω δή, ὦ Σώκρατες, καὶ διὰ ταῦτα...τούτου αἰτία» και το παρακάτω μεταφρασμένο κείμενο, να απαντήσετε στο ερώτημα: πώς συσχετίζει την πολιτική αρετή ο Πρωταγόρας και πώς ο Σωκράτης με τις αντιλήψεις και τη συμπεριφορά των Αθηναίων στον δημόσιο βίο τους; Και οι δύο διανοητές με βάση τα αποσπάσματα στηρίζονται στην πολιτική πρακτική των αρχαίων Αθηναίων και συγκεκριμένα στον τρόπο λειτουργίας της εκκλησίας του δήμου. Αξιοσημείωτο είναι ότι, αν και ξεκινούν από την ίδια αφετηρία, ο καθένας τους αξιοποιεί τον τρόπο συμμετοχής των Αθηναίων πολιτών στη συνέλευση του λαού έτσι, ώστε να καταλήξει στα δικά του συμπεράσματα. Ο Σωκράτης στην προσπάθειά του να αμφισβητήσει την επαγγελία του Πρωταγόρα ότι διδάσκει την πολιτική αρετή ισχυρίζεται πως οι σοφοί συμπολίτες του δε θεωρούν ότι η πολιτική αρετή διδάσκεται σε αντίθεση με τις τεχνικές δεξιότητες. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο, οι σοφοί Αθηναίοι για τα τεχνικά ζητήματα που προϋποθέτουν κατάρτιση αποδέχονται μόνο τη γνώμη των ειδικών, ενώ για τα πολιτικά ζητήματα αποδέχονται τη γνώμη του οποιουδήποτε πολίτη. Αυτό σημαίνει για τον Σωκράτη ότι οι σοφοί Αθηναίοι δε θεωρούν πως η πολιτική αρετή προϋποθέτει κάποια διδασκαλία, για να την αποκτήσει κανείς. Ωστόσο, για τον Πρωταγόρα η στάση αυτή των Αθηναίων πολιτών στην εκκλησία του δήμου αποδεικνύει ότι η πολιτική αρετή είναι διδακτή. Στο απόσπασμα με το επίρρημα «Οὕτω» γίνεται η μετάβαση από το μύθο στο λόγο, δηλαδή στην ερμηνεία του μύθου, προκειμένου ο σοφιστής να απαντήσει στην πρώτη αντίρρηση του Σωκράτη σχετικά με το διδακτό της αρετής. Σύμφωνα με τον Πρωταγόρα, το δικαίωμα να εκφέρουν όλοι άποψη είναι νόμιμο, αφού η αἰδώς και η δίκη είναι (δυνάμει) κτήμα όλων. Στο αμέσως προηγούμενο απόσπασμα έχει αποδειχτεί μέσω του μύθου η καθολικότητα της πολιτικής αρετής, αφού ο Δίας μοίρασε την αιδώ και τη δίκη σε όλους τους ανθρώπους. Όλοι έχουν τη δυνατότητα να γίνουν πολιτικά ενάρετοι, αρκεί να έχουν τη διάθεση και την κατάλληλη καθοδήγηση. Ο Πρωταγόρας εκφράζει μια
αντιτεχνοκρατική αντίληψη για την πολιτική, επιδοκιμάζει το αθηναϊκό πολίτευμα και ιδίως το δικαίωμα ισηγορίας. Β4 α. Σ β. Λ (Δε συμμετέχει ο Γοργίας στη συζήτηση) γ. Σ δ. Σ ε. Λ (Η επαγωγική μέθοδος ακολουθεί την πορεία : από παραδείγματα σε εξαγωγή καθολικών συμπερασμάτων) Β5 α. ἴωσιν : εισιτήριο δεῖ : ένδεια ἀνέχονται : έξη εἰδῶσιν : συνείδηση β. Η κυριαρχία του υλικοτεχνικού πολιτισμού λειτουργεί υπονομευτικά για την καλλιέργεια των ηθικών και πνευματικών αρετών. Ο λόγος της απόλυσης των εργαζομένων ήταν η αδυναμία συνεργασίας με τον εργοδότη. Οι ευσυνείδητοι δάσκαλοι στοχεύουν στην καλλιέργεια της δημιουργικής σκέψης των μαθητών και όχι στη στείρα απομνημόνευση. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΔΙΔΑΚΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Γ1: Μετάφραση Γιατί, όταν ο λόγος χάσει τη γνώμη του ομιλητή και τη φωνή (τη χροιά της φωνής) και τις διακυμάνσεις που συμβαίνουν στους ρητορικούς λόγους και επιπλέον, την περίσταση και την πρακτική φροντίδα (ή τη μέριμνα σχετικά με την πράξη) και καθόλου δεν υπάρχει ο λόγος που συναγωνίζεται και ο οποίος παράλληλα πείθει, αλλά ερημώνεται και απογυμνώνεται από όλα όσα έχουν λεχθεί προηγουμένως, κανείς τον διαβάζει χωρίς να τον πιστεύει και χωρίς να δηλώνει τον χαρακτήρα του (το ύφος του), αλλά σα να κάνει
απαρίθμηση, εύλογα, νομίζω, δίνει την εντύπωση ότι είναι κακός κατά τη γνώμη των ακροατών (ή σε αυτούς που τον ακούνε). Αυτά ακριβώς θα έβλαπταν πολύ περισσότερο το λόγο που παρουσιάζεται τώρα και θα τον έκαναν, ώστε να φαίνεται κάπως ασήμαντος/κακός. Γ2 α. ἀναγιγνώσκῃ : το δεύτερο πρόσωπο ενικού αριθμού προστακτικής αορίστου β ἀνάγνωθι ἀπαριθμῶν : το τρίτο πρόσωπο πληθυντικού αριθμού ευκτικής ενεστώτα ἀπαριθμοῑεν τοῖς ἀκούουσιν : το απαρέμφατο μέλλοντα ἀκούσεσθαι μάλιστ : τον θετικό βαθμό μάλα φαίνεσθαι : το δεύτερο πρόσωπο πληθυντικού αριθμού υποτακτικής παθητικού αορίστου β φανῆτε Γ2β. «τῶν μὲν προειρημένων ἁπάντων ἔρημος γένηται»: Να μεταφέρετε όλους τους κλιτούς τύπους της πρότασης στον άλλον αριθμό. «τοῡ μὲν προειρημένου ἅπαντος ἔρημοι γένωνται» Γ3α. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω τύπων: τῶν μεταβολῶν, τῶν προειρημένων, γυμνός, εἰκότως, τοῖς ἀκούουσιν. τῶν μεταβολῶν : Αντικείμενο του ρήματος «ἀποστερηθῇ» τῶν προειρημένων : επιθετική μετοχή που λειτουργεί ως γενική αντικειμενική στα επίθετα «ἔρημος» και «γυμνός» γυμνός: κατηγορούμενο του υποκειμένου «λόγος» εἰκότως : επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στο ρήμα «δοκεῖ»
τοῖς ἀκούουσιν : δοτική προσωπική του κρίνοντος προσώπου στο ρήμα «δοκεῖ» Γ3β. «Ἅπερ καὶ τὸν [...] ἐπιδεικνύμενον μάλιστ ἂν βλάψειε καὶ φαυλότερον φαίνεσθαι ποιήσειεν»: Να αναγνωρίσετε το είδος της πρώτης πρότασης (μονάδα 1) και να κάνετε συντακτική αναγνώριση των υπογραμμισμένων όρων (μονάδες 4). Η πρόταση είναι κύρια πρόταση κρίσεως. (Η αναφορική αντωνυμία στην αρχή περιόδου εισάγει κύρια πρόταση, αν δεν υπάρχει άλλη κύρια) Ἅπερ : Υποκείμενο στα ρήματα ἂν βλάψειε και ποιήσειεν (αττική σύνταξη) ἐπιδεικνύμενον : επιθετική μετοχή που λειτουργεί ως αντικείμενο στο ρήμα ἂν βλάψειε φαυλότερον : κατηγορούμενο του αντικειμένου ἐπιδεικνύμενον φαίνεσθαι : απαρέμφατο του σκοπού ή του αποτελέσματος από το ρήμα ποιήσειεν Επιμέλεια απαντήσεων : Φιλίππου Κατερίνα