Ελευθερίου Βενιζέλου 237, Γάζι Τηλ./Fax: 2810 823411 email: syxekp@gmail. com www.syekp.gr Βρέντζου Μαρία, Φιλόλογος ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2015 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΟ ΘΕΜΑ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Η ΑΛΛΗΓΟΡΙΑ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ (519D-520A) Α. ΚΕΙΜΕΝΟ Ἐπειτ, ἔφη, ἀδικήσομεν αὐτούς, καὶ ποιήσομεν χεῖρον ζῆν, δυνατὸν αὐτοῖς ὂν ἄμεινον; Ἐπελάθου, ἦν δ ἐγώ, πάλιν, ὦ φίλε, ὅτι νόμω οὐ τοῦτο μέλει, ὅπως ἐν τί γένος ἐν πόλει διαφερόντως εὖ πράττει, ἀλλ ἐν ὅλῃ τῇ πόλει τοῦτο μηχανᾶται ἐγγενέσθαι, συναρμόττων τοὺς πολίτας πειθοῖ τὲ καὶ ἀνάγκῃ ποιῶν μεταδιδόναι ἀλλήλοις τῆς ὠφελείας ἢν ἂν ἕκαστοι τὸ κοινὸν δυνατοὶ ὦσιν ὠφελεῖν καὶ αὐτὸς ἐμποιῶν τοιούτους ἄνδρας ἐν τῇ πόλει, οὒχ ἴνα ἀφιῆ τρέπεσθαι ὅπῃ ἕκαστος βούλεται, ἀλλ ἴνα καταχρῆται αὐτὸς αὐτοῖς ἐπὶ τὸν σύνδεσμον τῆς πόλεως. Ἀληθῆ, ἔφη ἐπελαθόμην γάρ.
Σκέψαι τοίνυν, εἰπον, ὦ Γλαύκων, ὅτι οὐδ ἀδικήσομεν τοὺς παρ ἡμῖν φιλοσόφους γιγνομένους, ἀλλὰ δίκαια πρὸς αὐτοὺς ἐροῦμεν, προσαναγκάζοντες τῶν ἄλλων ἐπιμελεῖσθαί τε καὶ φυλάττειν. Β. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ: 1. Να μεταφράσετε το κείμενο. (Μονάδες 10) 2. Ποιες απόψεις διατυπώνονται από το Σωκράτη και το Γλαύκωνα για το αν είναι δίκαιος ο ηθικός εξαναγκασμός των φιλοσόφων; Αξιολογήστε τη θέση του Σωκράτη. (Μονάδες 10) 3. Ποια είναι η λειτουργία του νόμου στην ιδεώδη πολιτεία του Πλάτωνα; Ποιος ο σκοπός και ποια τα μέσα του; Να αξιολογήσετε τη λειτουργία ενός τέτοιου νόμου, καθώς και το καθεστώς που καλλιεργείται με την εφαρμογή του. (Μονάδες 10) 4. Με βάση το μεταφρασμένο απόσπασμα που ακολουθεί, να συγκρίνετε τις απόψεις του Πλάτωνα και του Πρωταγόρα για το σκοπό και το χαρακτήρα του νόμου. (Μονάδες 10) «Και όταν πια φύγουν αυτοί (δηλ. οι νέοι άνδρες) από τους δασκάλους, η πόλη, με τη σειρά της, τους αναγκάζει να μάθουν τους νόμους και να ζουν σύμφωνα με αυτούς, ώστε να μην ενεργούν από μόνοι τους και όπως νομίζουν οι ίδιοι [ ]. Έτσι, και η πόλη, υπογραμμίζοντας τους νόμους, αυτά τα επινοήματα των καλών, παλαιών νομοθετών, αναγκάζει και όσους ασκούν ένα αξίωμα και όσους άρχονται να συμμορφώνονται με αυτούς. Εκείνος δε ο οποίος τους παραβαίνει, υφίσταται κυρώσεις και οι κυρώσεις αυτές ονομάζονται, και σε σας εδώ (δηλ. στην Αθήνα) και σε πολλά άλλα μέρη, ευθύνες, λες και η δικαιοσύνη ξαναβάζει (τον παραβάτη) στην ευθεία. Ενώ λοιπόν ειίναι τόσο μεγάλη η προσπάθεια που καταβάλλεται για την αρετή και στο ιδιωτικό και στο δημόσιο επίπεδο, εσύ Σωκράτη εκπλήττεσαι και απορείς αν η αρετή είναι διδακτή; Το εκπληκτικό όμως θα ήταν μάλλον το να μην μπορεί να διδαχθεί η αρετή.» 5. Ποια είναι τα μέρη της ψυχής κατά τον Πλάτωνα, πώς λειτουργούν και σε ποια περίπτωση ο άνθρωπος θεωρείται δίκαιος; (Μονάδες 10) 6. Να γράψετε συνώνυμα στην αρχαία ελληνική για καθεμιά από τις λέξεις που ακολουθούν: ἀδικήσομεν, χεῖρον, ποιῶν, ἀφιῇ, βούλεται (Μονάδες 10)
ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Δημοσθένης, Προς Λεπτίνην 64-66 Ἠκούσατε μὲν τῶν ψηφισμάτων, ὦ ἄνδρες δικασταί. Τούτων δ ἴσως ἔνιοι τῶν ἀνδρὼν οὐκετ εἰσίν. Ἀλλὰ τὰ ἔργα τὰ πραχθέντ ἐστίν, ἐπειδήπερ ἅπαξ ἐπράχθη. Προσήκει τοίνυν τάς στήλας ταύτας κυρίας ἐᾶν τὸν πάντα χρόνον, ἵν, ἕως μὲν ἄν τινες ζῶσι, μηδὲν ὑφ ὑμῶν ἀδικῶνται, ἐπειδὰν δὲ τελευτήσωσιν, ἐκείναι τοῦ τῆς πόλεως ἤθους μνημεῖον ὦσι, καὶ παραδείγμαθ ἑστῶσι τοῖς βουλομένοις τι ποιεῖν ὑμᾶς ἀγαθόν, ὅσους εὖ ποιήσαντας ἡ πόλις ἀντ εὖ πεποίηκεν. Καὶ μὴν μηδ ἐκεῖν ὑμᾶς, ὦ ἄνδρες Ἀθηναῖοι, λανθανέτω, ὅτι τῶν αἰσχίστων ἐστὶ πάντας ἀνθρώπους ἰδεῖν καὶ ἀκοῦσαι τάς μὲν συμφοράς, αἷς δι ὑμᾶς ἐχρήσανθ οἱ ἄνδρες οὗτοι, πάντα τὸν χρόνον κυρίας αὐτοῖς γεγενημένας, τάς δὲ δωρεάς, ἂς ἀντὶ τούτων ἔλαβον παρ ὑμῶν, καὶ δὴ λελυμένας. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Να μεταφραστεί το παραπάνω κείμενο. (Μονάδες 20) 2. Να γράψετε για καθένα από τους παρακάτω τύπους ό,τι ζητείται. (Μονάδες 10) τῶν ψηφισμάτων: δοτική πληθυντικού δικασταί: γενική ενικού ἤθους: δοτική ενικού τῶν αἰσχίστων: θετικός βαθμός, ονομαστική ενικού του θηλυκού αἷς: ονομαστική πληθυντικού του ουδετέρου ὑμῶν: αιτιατική πληθυντικού του γ προσώπου Ἠκούσατε: β ενικό οριστικής παρακειμένου ζῶσι: απαρέμφατο αορίστου β ἰδεῖν: β ενικό ευκτικής μέλλοντα στην ιδια φωνή γεγενημένας: β πληθυντικό προστακτικής ενεστώτα 3. Να αναγνωρίσετε συντακτικά τις παρακάτω λέξεις του κειμένου. (Μονάδες 6) τῶν ἀνδρὼν, ὑφ ὑμῶν, τοῦ τῆς πόλεως, ἐᾶν, πάντας, ἀνθρώπους
4. Να αναγνωριστούν οι παρακάτω δευτερευουσες προτάσεις, να προσδιοριστεί ο συντακτικός τους ρόλος και να δικαιολογηθεί η έγκλισή τους. (Μονάδες 4) ἵνα μηδὲν ὑφ ὑμῶν ἀδικῶνται ἕως μὲν ἄν τινες ζῶσι ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΔΙΔΑΓΜΕΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ 1. Μα πώς, είπε; Θα τους αδικήσουμε και θα τους κάνουμε να ζουν χειρότερα, ενώ τους είναι δυνατό να ζουν καλύτερα; Ξέχασες πάλι, φίλε μου, είπα εγώ, ότι μέλημα του νόμου δεν είναι αυτό, δηλαδή πώς θα ζει στην πόλη εξαιρετικά καλά μια συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα, αλλά να ζητάει μέσα για να πραγματοποιηθεί αυτό για ολόκληρη την πόλη γι αυτό το σκοπό συγκροτεί τους πολίτες σε αρμονικό σύνολο με την πειθώ και τον εξαναγκασμό, τους κάνει να μεταδίδουν ο ένας στον άλλο την ωφέλεια που μπορεί ο καθένας να συνεισφέρει στο κοινό και δημιουργεί ο ίδιος τέτοιους πολίτες μέσα στην πόλη, με σκοπό όχι να τους αφήνει να τραβάει ο καθένας όπου του αρέσει, αλλά να τους χρησιμοποιεί αυτός για να δένει μαζί σε μία ενότητα την πόλη. Έχεις δίκιο, είπα πραγματικά το είχα ξεχάσει. Σκέψου τώρα, Γλαύκωνα, είπα, ότι δε θα αδικήσουμε όσους γίνονται φιλόσοφοι στην πόλη μας, αλλά θα είναι δίκαιη η αξίωσή μας, αν τους υποχρεώνουμε να φροντίζουν και να φυλάνε τους άλλους. 2. Ο Γλαύκωνας αναρωτιέται με έντονη έκπληξη αν είναι δίκαιο για τους φιλοσόφους να εξαναγκαστούν να ασκήσουν την εξουσία στην πόλη, ενώ δεν το επιθυμούν. Κατά τη γνώμη του, αυτό δεν είναι δίκαιο, γιατί, αν απαρνηθούν τις φιλοσοφικές τους αναζητήσεις και τη γαλήνια ζωή τους για να ασχοληθούν με τα κοινά, θα γίνουν δυστυχισμένοι. Ο Γλαύκων, λοιπόν, βλέπει το δίκαιο από τη σκοπιά του ατομικού συμφέροντος και θεωρεί ότι είναι άδικο να παραγνωρίζεται η επιθυμία του ατόμου υπέρ της δικαιοσύνης. Άλλωστε, κατά τον Γλαύκωνα η δικαιοσύνη είναι μια υποκριτική κοινωνική
σύμβαση που επιβάλλεται από τους πολλούς για την αυτοπροστασία τους. Η ανάληψη λοιπόν πρακτικών πολιτικών καθηκόντων ισοδυναμεί με στέρηση της ευτυχίας των φιλοσόφων, αφού θα αναγκαστούν να εγκαταλείψουν με τη βία τη γαλήνη που τους προσφέρει ο θεωρητικός βίος. Η διατύπωση της θέσης του γίνεται εμφαντικά με τη μορφή ρητορικής ερώτησης και δεν αποτελεί στην ουσία απορία. Από την άλλη πλευρά, ο συνομιλητής του Σωκράτης προσπαθεί να του αποδείξει ότι αυτό δεν αποτελεί αδικία, απέναντίας θα είναι μια δικαιη αξίωση, αφού θα συμβάλλει στην ευδαιμονία του συνόλου της πολιτείας και όχι μιας μόνο κοινωνικής ταξης. Είναι φανερό ότι ο Σωκράτης βλέπει το δίκαιο από τη σκοπιά του καλού του συνόλου και υπό το πρίσμα της σκοπιμότητας. Μάλιστα, πιστεύει ότι ο νόμος μπορεί να το πετύχει αυτό, καθώς με την πειθώ και τον εξαναγκασμό, συγκροτεί τους πολίτες σε ένα αρμονκό σύνολο και όλοι συνεισφέρουν στο κοινό καλό και βοηθούν στη συνοχή της πόλης. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Σωκράτης δεν είναι ακαταμάχητο και πειστικό, γιατί δεν απορρέει από λογική αναγκαιότητα: δεν μπορούμε να θεωρήσουμε δίκαιο κάτι μόνο και μόνο επειδή αποβλέπει στο κοινό καλό, ενώ παράλληλα βλάπτει μια μερίδα πολιτών. Από τη μία δηλαδή ο Σωκράτης υποστηρίζει ότι το νόμο τον ενδιαφέρει η ευτυχία όλου του συνόλου, από την άλλη, όμως, αυτό δεν ισχύει αφού μια μερίδα πολιτών, οι φιλόσοφοι, στερούνται την ευτυχία τους. Ακριβώς σε αυτό το σημείο βρίσκεται η αντίφαση στα λόγια του φιλοσόφου. 3. Μέσα από τα λόγια του Σωκράτη, ο Πλάτωνας παρουσιάζει τη θεωρία του για τη λειτουργία που έχει ο νόμος μέσα στην πολιτεία, ανασκευάζοντας την άποψη του Γλαύκωνα ότι οι φιλόσοφοι θα αδικηθούν, αν εξαναγκαστούν να εγκαταλείψουν την ευδαιμονία που έχουν στο επάνω κόσμο και αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πόλης. Αυτό λοιπόν, κατά το φιλόσοφο, είναι δίκαιο, αφού ο νόμος αποβλέπει στην ευτυχία του συνόλου, στο κοινό καλό και όχι στην ευτυχία μιας μόνο κοινωνικής ομάδας και τη θέση του αυτή την τεκμηριώνει χρησιμοποιώντας επιχειρήματα που σχετίζονται με τη λειτουργία του. Τονίζει ότι ο νόμος συγκροτεί τους πολίτες σε ένα αρμονικό σύνολο (συναρμόττων τους πολίτας) και λειτουργεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να συνεισφέρουν όλοι στο κοινό όφελος (ποιων μεταδιδόναι ωφελειν), ενώ παράλληλα συμβάλλει στη διατήρηση της συνοχής
της πόλης (και αυτός εμποιων επί τον σύνδεσμον της πόλεως), αφού οι ίδιοι οι πολίτες χρησιμοποιούνται ως συνεκτικοί δεσμοί της πόλεως. Φαίνεται, επομένως, ότι ο νόμος πέρα από τη ρύθμιση της λειτουργίας της πόλης, καθορίζει και τις σχέσεις ανάμεσα στους πολίτες, αφού τους οδηγεί να μεταδίδουν ο ένας στον άλλο την ωφέλεια που μπορεί ο καθένας να συνεισφέρει στο σύνολο. Με βάση τα παραπάνω, αξιολογώντας τη λειτουργία του νόμου, μπορεί να διαπιστώσει κανείς ότι πρόκειται για έναν νόμο δημοκρατικού χαρακτήρα, που συμβάλλει στην αρμονική συμβίωση και στην ομαλή λειτουργία της πόλης. Από την άλλη, τα μέσα που χρησιμοποιεί ο νόμος προκειμένου να πραγματοποιήσει τα παραπάνω είναι η πειθώ και ο εξαναγκασμός (πειθοι τε και ανάγκη). Αυτό σημαίνει ότι προσπαθεί να πείσει τους φιλόσοφους ότι αυτό που επιβάλλει είναι το σωστό και παράλληλα τους εξαναγκάζει να στερηθούν την ευτυχία από τη στιγμή που τους υποχρεώνει να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πολιτείας για το κοινό όφελος. Ένας τέτοιος νόμος όμως που παρεμβαίνει στην ελευθερία μιας ομάδας και στερεί την ευδαιμονία της είναι απόλυτα αντιδημοκρατικός. Ουσιαστικά, πρόκειται για έναν νόμο που κατευθύνει τον πολίτη, τον αναγκάζει να θυσιάζει την ατομική του ευτυχία στο βωμό του κοινού συμφέροντος, χωρίς να αφήνει περιθώρια για ατομική ελευθερία. Επομένως, είναι φανερό ότι το καθεστώς που θεμελιώνεται σε τέτοιου είδους νόμους είναι αυταρχικό και παρεμβατικό. 4. Κοινός άξονας των δύο κειμένων αποτελεί η λειτουργία του νόμου, ο οποίος προσπαθεί να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των πολιτών με τέτοιο τρόπο, ώστε να εξασφαλιστεί η αρμονία και η ευτυχία όλων των κοινωνικών ομάδων. Σύμφωνα με το κείμενο της Πολιτείας, αυτό θα επιτευχθεί με την υποταγή της κατώτερης τάξης στην ανώτερη και με την ενσυνείδητη προσφορά της ανώτερης τάξης των φυλάκων αρχόντων στο κοινωνικό σύνολο. Για τον Πρωταγόρα, οι νόμοι είναι οι κατευθυντήριες γραμμές που χαράζει η πολιτεία για να διδάξει στους πολίτες της τα όρια μέσα στα οποία μπορούν να κινούνται. Ούτε ο νόμος ούτε οι πολιτικές αρετές υπάρχουν φύσει, οπότε για να αποκτηθούν χρειάζεται διδασκαλία και προσπάθεια. Από την άλλη πλευρά, βέβαια, είναι εμφανείς οι διαφορές ανάμεσα στα δύο κέιμενα που σχετίζονται με το χαρακτήρα του νόμου. Στην Πολιτεία του Πλάτωνα, ο νόμος φαίνεται να παρεμβαίνει έντονα στη ζωή των πολιτών, να εφαρμόζει βία και να στερεί κάποιες ελευθερίες από τους πολίτες προκειμένου να διατηρηθεί η
συνοχή της πόλης. Φαίνεται, λοιπόν, να έχει χαρακτήρα πιο αυταρχικό και τυραννικό. Αντίθετα, στον Πρωταγόρα ο νόμος φαίνεται να έχει χαρακτήρα περισσότερο παιδευτικό και καθοδηγητικό. Η υπακοή στους νόμους εντάσσεται, άλλωστε, μέσα στο πλαίσιο του εκπαιδευτικού συστήματος της Αθήνας. Όταν, βέβαια, σημειώνονται παρεκτροπές, επιβάλλονται και εδώ κυρώσεις. 5. Βλέπε σχολικό βιβλίο σελ. 100-101 («Εφόσον λοιπόν το όλον που του αρμόζει»). 6. ἀδικήσομεν = βλάψομεν χεῖρον = κάκιον ποιῶν = δρῶν ἀφιῇ = ἐπιτρέπῃ βούλεται = ἐπιθυμεῖ ΑΔΙΔΑΚΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ 1. Κύριοι δικαστές, ακούσατε βέβαια τις αποφάσεις. Ίσως μάλιστα μερικοί από αυτούς τους άντρες να μην υπάρχουν πια. Παραμένουν όμως τα έργα που έπραξαν, μια και τα έπραξαν μια φορά. Αρμόζει λοιπόν να αφήσετε να παραμένουν αιώνιες αυτές οι στήλες, ώστε έως ότου βέβαια ζουν μερικοί, να μην αδικούνται καθόλου από εσάς, όταν όμως πεθάνουν, να χρησιμεύουν εκείνες ως μνημεία του ήθους της πόλης και να σταθούν ως παραδείγματα γι αυτούς που θα θελήσουν να σας κάνουν κάποιο καλό, σε όσους δηλαδή ευεργέτες ανταπέδωσε η πόλη την ευεργεσία που έκαναν. Και ας μη σας διαφύγει την προσοχή, άνδρες Αθηναίοι, ούτε εκείνο, ότι δηλαδή είναι το πιο αισχρό απ όλα τα πράγματα το να δουν και να ακούσουν όλοι οι άνθρωποι ότι οι συμφορές από τη μια, στις οποίες περιέπεσαν οι άνθρωποι αυτοί για σας, έχουν αποβεί γι αυτούς αιώνιο κτήμα, απ την άλλη ότι έχουν καταργηθεί οι ανταμοιβές, που δέχτηκαν αυτοί από εσάς ως αντάλλαγμα των ευεργεσιών τους. 2. τῶν ψηφισμάτων: τοῖς ψηφίσμασι δικασταί: τοῦ δικαστοῦ
ἤθους: ἤθει τῶν αἰσχίστων: ἡ αἰσχρὰ αἷς: ἃ ὑμῶν: σφᾶς Ἠκούσατε: ἀκήκοας ζῶσι: βιῶναι ἰδεῖν: ὄψοιο γεγενημένας: γίγνεσθε 3. τῶν ἀνδρὼν: γενική διαιρετική στο ἔνιοι ὑφ ὑμῶν: εμπρόθετος προσδιορισμός του ποιητικού αιτίου στο ἀδικῶνται τοῦ τῆς πόλεως: επιθετικός προσδιορισμός στο ἤθους ἐᾶν: τελικό απαρέμφατο, υποκείμενο του απρόσωπου ρήματος προσήκει πάντας: κατηγορηματικός προσδιορισμός στο τοὺς ἀνθρώπους ἀνθρώπους: υποκείμενο στο ἀκοῦσαι και ἰδεῖν 4. ἵνα μηδὲν ὑφ ὑμῶν ἀδικῶνται: δευτερεύουσα τελική πρόταση εισάγεται με τον τελικό σύνδεσμο ἵνα, εκφέρεται με υποτακτική (ἀδικῶνται) και λειτουργεί ως επιρρηματικός προσδιορισμός του σκοπού στην κύρια πρόταση (Προσήκει χρόνον). 5. ἕως μὲν ἄν τινες ζῶσι: δευτερεύουσα χρονική πρόταση εισάγεται με το χρονικό σύνδεσμο ἕως, εκφέρεται με υποτακτική (ζῶσι), γιατί δηλώνει το προσδοκώμενο με απόδοση την τελική πρόταση (ἵνα ἀδικῶνται) και λειτουργεί ως επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου σε αυτή.