Η γενέθλια γη και οι συγγραφείς του Ηπειρωτικού χώρου

1 Η γενέθλια γη και οι συγγραφείς του Ηπειρωτικού χώρου Απ. Μπενάτσης, Επίκουρος Καθηγητής Θεωρίας και Ερµηνείας της Λογοτεχνίας Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων Περίληψη Στην εργασία µας αυτή ασχολούµαστε µε το γενέθλιο χώρο όπως αυτός εµφανίζεται στην ποίηση των Ηπειρωτών λογοτεχνών. Ειδικότερα µας απασχολούν ποιήµατα του Κώστα Κρυστάλλη, του Γιώργου Κοτζιούλα, του Τάκη Σιωµόπουλου, του Γιοσέφ Ελιγιά, του Γιάννη άλλα και του Μιχάλη Γκανά. ιαπιστώνουµε αρχικά τον ιδιαίτερο δεσµό του Ηπειρώτη ποιητή µε τον τόπο του. Όταν ο αφηγητής είναι υποχρεωµένος να παραµένει µακριά από την πατρίδα του, ανατρέχει στην ιστορική µνήµη για να αντλήσει στοιχεία τα οποία συνδέει µε το χώρο. Η λίµνη των Ιωαννίνων είναι συνδεδεµένη µε κρίσιµες στιγµές της ιστορίας της πόλης. Η οικειότητα του αφηγητή µ αυτήν είναι µεγάλη και έτσι την εντάσσει στους ανώνυµους δηµιουργούς της Ηπειρωτικής παράδοσης. Προτείνουµε, τέλος, τα κείµενα των Ηπειρωτών λογοτεχνών να βρουν τη θέση τους στα σχολικά αναγνωστικά της πρωτοβάθµιας και της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Με τον τρόπο αυτό θα µπορέσει ο µαθητής να γνωρίσει όχι µόνο τις ιστορικές διαστάσεις του χώρου στον οποίο ζει, αλλά και να διαπιστώσει τη µετάπλασή τους σε ποιητική δηµιουργία. Εισαγωγή Η ανακοίνωση µας αυτή θα επικεντρωθεί στη διερεύνηση του γενέθλιου χώρου, όπως αυτός εµφανίζεται στη λογοτεχνία και ιδιαίτερα στην ποίηση των Ηπειρωτών λογοτεχνών. Ειδικότερα θα διακρίνουµε τρεις βασικούς άξονες όσον αφορά την αναπαράσταση του περιβάλλοντος χώρου: α) τον ιδιαίτερο δεσµό του ποιητικού υποκειµένου µε τον τόπο του ή το χώρο που έζησε το µεγαλύτερο µέρος της ζωής του β) τη συσχέτιση του περιβάλλοντος µε την ι- στορία και γ) την επικέντρωση σε τόπους και µνηµεία που εµφανίζονται µετασχηµατισµένα στον ποιητικό λόγο. Ασφαλώς τα παραδείγµατά µας θα είναι ενδεικτικά. Μεθοδολογία Ήδη ο A. J. Greimas (1979, 132-134) έχει επισηµάνει τη λειτουργικότητα του εννοιολογήµατος χώρος, ο οποίος αποκτάει νόηµα από τη δράση των ανθρώπων σ αυτόν. ιαπιστώνει α- κόµη ότι το ποιητικό υποκείµενο συχνά κάνει λόγο για το χώρο στον οποίο βρίσκεται και τον αντιδιαστέλλει µ έναν άλλο τόπο. Αυτή η αντιπαράθεση χώρου και αντι-χώρου είναι βασική στη λογοτεχνία. Θα αρχίσουµε µε το γνωστό ποίηµα του Κώστα Κρυστάλλη «Στο Σταυραετό»: Από µικρό κι απ' άφαντο πουλάκι, σταυραητέ µου, παίρνεις κορµί µε τον καιρό και δύναµη κι αγέρα κι απλώνεις πήχες τα φτερά και πιθαµές τα νύχια και µεσ' στα σύγνεφα πετάς, µεσ' στα βουνά ανεµίζεις φωλιάζεις µεσ' στα κράκουρα, συχνοµιλάς µε τάστρα, µε τη βροντή ερωτεύεσαι, κι απιδροµάς και παίζεις µε τάγρια αστροπέλεκα και βασιλιάν σε κράζουν του κάµπου τα πετούµενα και του βουνού οι πετρίτες. Έτσι εγεννήθηκε µικρός κι ο πόθος µου στα στήθη, κι απ' άφαντο, κι απ' άπλερο πουλάκι, σταυραητέ µου,

2 µεγάλωσε, πήρε φτερά, πήρε κορµί και νύχια και µου µατώνει την καρδιά, τα σωθικά µου σκίζει κι έγινε τώρα ο πόθος µου αητός, στοιχειό και δράκος κι εφώλιασε βαθιά-βαθιά µεσ' στ' άσαρκο κορµί µου, και τρώει κρυφά τα σπλάχνα µου, κουφοβοσκάει την νιότη. Μπεζέρισα να περπατώ στου κάµπου τα λιοβόρια. Θέλω τ' αψήλου ν' ανεβώ ν' αράξω θέλω, αητέ µου, µεσ' στην παλιά µου κατοικία, στην πρώτη τη φωλιά µου, θέλω ν' αράξω στα βουνά, θέλω να ζάω µ' εσένα. Θέλω τ' ανήµερο καπρί, τ' αρκούδι, το πλατόνι, καθηµερνή µου κι ακριβή να τάχω συντροφιά µου. Κάθε βραδούλα, κάθε αυγή, θέλω το κρύο τ' αγέρι νάρχεται από τη λαγκαδιά, σα µάνα, σαν αδέρφι να µου χαϊδεύη τα µαλλιά και τ' ανοιχτά µου στήθη. Θέλω η βρυσούλα, η ρεµατιά, παλιές γλυκές µου αγάπες να µου προσφέρουν γιατρικό τ' αθάνατα νερά τους. Θέλω του λόγγου τα πουλιά µε τον κελαϊδισµό τους να µε κοιµίζουν το βραδύ, να µε ξυπνούν το τάχυ. Και θέλω νάχω στρώµα µου νάχω και σκέπασµα µου το καλοκαίρι τα κλαδιά και το χειµώ τα χιόνια. Κλωνάρια απ' αγριοπρίναρα, φουρκάλες από ελάτια θέλω να στρώνω στοιβανιές κι απάνου να πλαγιάζω, ν' ακούω τον ήχο της βροχής και να γλυκοκοιµιέµαι. Από ηµερόδεντρον, αητέ, θέλω να τρώω βαλάνια, θέλω να τρώω τυρί αλαφιού και γάλα απ' άγριο γίδι. Θέλω ν' ακούω τριγύρω µου πεύκα και οξιές να σκούζουν, θέλω να περπατώ γκρεµούς, ραϊδιά, ψηλά, στεφάνια, θέλω κρεµάµενα νερά δεξιά ζερβιά να βλέπω. Θέλω ν' ακούω τα νύχια σου να τα τροχάς στα βράχια, ν' ακούω την άγρια σου κραυγή, τον ίσκιο σου να βλέπω. Θέλω, µα δεν έχω φτερά, δεν έχω κλαπατάρια, και τυραννιέµαι και πονώ, και σβυέµαι νύχτα µέρα. Παρακαλώ σε, σταυραητέ, για χαµηλώσου ολίγο, και δος µου τες φτερούγες σου και πάρε µε µαζί σου, πάρε µε απάνω στα βουνά, τι θα µε φάη ο κάµπος. Πρόκειται ασφαλώς για ένα θαυµάσιο ποίηµα που έχει όλα τα στοιχεία, τα οποία ένας αναλυτής ψάχνει για να συγκροτήσει το µοντέλο του. Έχουµε ένα αφηγηµατικό πρόγραµµα, που σηµασιοδοτεί την ενεργοποίηση του υποκειµένου για την απόκτηση ενός αγαθού, ενός πολύτιµου αντικειµένου. Η σχέση υποκειµένου-αντικειµένου είναι σχέση επιθυµίας. Την εκφράζουν τα λεξήµατα «πόθος» και «θέλω». Το τελευταίο επαναλαµβάνεται δεκαεπτά φορές στο κείµενο. εν πιστεύουµε ότι θα υποστήριζε κανείς ότι πρόκειται για πλεονασµό ή για ρητορική επανάληψη. Το «θέλω» εκφράζει τη βασανιστική λαχτάρα, τη σφοδρή επιθυµία, τη βούληση του υποκειµένου να γυρίσει σ' ένα περιβάλλον όπου άνθρωπος και φυσικά στοιχεία αποτελούν µια αξεχώριστη ενότητα. εν υπάρχουν εδώ αντιπαραθέσεις ούτε πολεµικές σχέσεις. Υπάρχει µόνο το στοιχείο της έλξης. Η κάθε λεπτοµέρεια σηµασιοδοτεί τη ζωή, που µιλάει µε «χίλιες» γλώσσες. Αυτή η επιθυµία ενότητας µόνο µέσα από το σώµα του υποκειµένου µπορεί να βιωθεί. Ο πόθος του «µατώνει την καρδιά», του σκίζει τα σωθικά. Ας µη ξεχνάµε όµως ότι δεν γίνεται αναφορά σε πραγµατικά γεγονότα. Πρόκειται για τα φαντασιακά

3 είδωλα που προβάλλει το υποκείµενο για να δηλώσει τη λαχτάρα επιστροφής. Έτσι µέσα από τους κώδικες της αφής, της όρασης, της γεύσης, της ακοής και της όσφρησης αποκαλύπτεται ένα πάθος ψυχής, το πάθος της επιστροφής στην ενότητα. (Βλ. Μπενάτσης 2004, 56-65). Αλλά αυτό το θέλω δε γίνεται ποτέ δύναµαι. (Bλ. Greimas, 1983, 67-91 και 93-102). Το υποκείµενο διαπιστώνει την αδυναµία του να ενταχθεί σ' αυτό το αρµονικό σύνολο. Έχει α- ποµακρυνθεί απ' αυτό το χώρο. Βρίσκεται στο κάτω, στον κάµπο όπου φθείρεται σωµατικά και υποφέρει. Όταν όµως λείπει η δύναµη δεν είναι δυνατή η πραγµατοποίηση του αφηγηµατικού προγράµµατος. Το υποκείµενο δε θα ενωθεί µε το αντικείµενο αξίας. Πρέπει, λοιπόν, να βρεθεί ο Συµπαραστάτης που τον αντιπροσωπεύει ο «σταυραητός», γιατί αυτός έχει τη δύναµη να τον πάρει επάνω. Μπαίνουµε όµως έτσι στο χώρο του παραµυθιού. Η προσφυγή στον «σταυραητό» σηµασιοδοτεί την έλλειψη ενός ανθρώπου-συµπαραστάτη. εν υπάρχει δηλαδή δυνατότητα, σε πραγµατικό επίπεδο, να επιστρέψει ο αφηγητής στο γενέθλιο χώρο. Μόνο ένα «θαύµα», µόνο ένας σταυραητός µπορεί να σώσει τον ήρωα. ηλώνεται µε τον τρόπο αυτό η απόγνωση του υποκειµένου που παραµένει στον κάµπο και λιώνει. Όλα αυτά σηµαίνουν, τελικά, ότι το αφηγηµατικό πρόγραµµα δε θα πραγµατοποιηθεί. Το θέλω δε θα γίνει δύναµαι. Στο γνωστό του ποίηµα «Πατρίδα», ένας άλλος Ηπειρώτης ποιητής, ο Γιώργος Κοτζιούλας, συσχετίζει το χώρο µε την ιστορία: Βουνά που γαλανίζετε στο βάθος είτε αχνά µόλις αέρινη γραµµή χωρίζετε απ' τα ουράνια, πλαγιές που γέρνετε απαλά κι' όλο γκρεµούς στεφάνια, µεµιάς ως πέρα γλήγορο το µάτι σάς περνά. Κι η λίµνη που στο γούβωµα λαµπρίζει πέρα εκεί (χρυσό γυαλί να κοιταχτεί µέσα η Κερά Φροσύνη) προς τ ακουσµένα Γιάννενα µε φέρνει και µου δίνει µια εικόνα της πατρίδας µου φαντασµαγορική. Ασηµοκλώθεσαι κι εσύ, ποτάµι σιγαλό, κρυφό θηρίο τριονούρικο π' όσο τραβάς αξαίνεις κι απ' τις καµάρες µουλωχτό περνάς της στοιχιωµένης όπου οι φωνές της αντηχούν ακόµα στο γιαλό. Πόσον καιρό θα τριγυρνάω ακόµα σε µεριές που δεν τις ήξερα µήδε τις έβανα στο νου µου µακριά απ' τα χώµατα, µακριά απ' τον κύκλο τ' ουρανού µου, δίχως φεγγάρι µάλαµα σ' έρµες ανηφοριές! Τα βουνά, οι πλαγιές το ποτάµι και η λίµνη των Ιωαννίνων είναι τα κυρίαρχα στοιχεία εδώ. Θα µπορούσαµε να υποστηρίξουµε ότι πρόκειται για µια ποιητική µεταγραφή ενός γνωστού τοπίου στο ποιητικό υποκείµενο. (Βλ. Μπάλτα (επιµ.) 1994, 16). Έχουµε εδώ µια σύζευξη του φυσικού χώρου µε την λαϊκή παράδοση και το θρύλο της «Κερά Φροσύνης». Έτσι η δράση των ανθρώπων είναι αυτή που δίνει νόηµα στο χώρο και τον κάνει κατοικήσιµο. Αυτό αποτελεί µάλιστα και το ιδιαίτερο στίγµα του χώρου που συγκεφαλαιώνει µέσα του όλη την ιστορία του τόπου. Γι αυτό και το ποιητικό υποκείµενο εκφράζει το παράπονό του, γιατί είναι υποχρεωµένο να ζει σε χώρους που δεν του είναι οικείοι και δεν έχουν την ιδιαίτερη συναισθηµατική απόχρωση της εντοπιότητας. Το δικό του φεγγάρι είναι «φεγγάρι µάλαµα». Ο αφηγητής συνοµιλεί εδώ µέσα από την ποιητική του λειτουργία µε τους ήχους και τα χρώµατα του τόπου του.

4 Ο Τάκης Σιωµόπουλος στη συλλογή µελετών του που επιγράφεται Ηπειρωτικά (1975) προτάσσει στην αρχή του βιβλίου του ένα ποίηµα µε τίτλο «Ωδή στην Παµβώτιδα». Οι στίχοι του µάλιστα που αναφέρονται στην ιστορία του τόπου και την πρόσληψή της από το ποιητικό υποκείµενο παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον: Να το κάστρο, των τίγριδων η φωλιά, που γνωρίζουν στα νερά σου τις όµορφες ανελέητα να πνίγουν, και στη βία, στον όλεθρο τις καρδιές τους ν' ανοίγουν. Όµως να, στο νησάκι σου το λιβάνι µυρίζει. Στο σχολειό του ο καλόγερος ταπεινά ψιθυρίζει λυτρωµού λόγια αθάνατα, που τ ακούν και δακρύζουν. Στη ψυχή µου στοιχειώθηκαν λυτρωµοί κι αλυσίδες, Πότε τούτοι µεσούρανα στα φτερά τους µε πάνε, πότ' εκείνες στα κάστρα τους φυλακή µε κρατάνε. Στην ψυχή µου κι ο φλοίσβος σου το τραγούδι ξυπνάει σαν φυγή και σαν όνειρο, που τα κάστρα ξεχνάει και των άστρων τις άχραντες ερωτεύεται αχτίδες... Στον αξύπνητον ύπνο τους άσε πια να κοιµούνται τους τυράννους, σ όποιο όνοµα κι αν ακούν. Τώρα εσένα, λυτρωµένα, χαρούµενα κυβερνούν πεπρωµένα. Τώρα εσένα οι Γιαννιώτισσες δίχως τρόµο αντικρύζουν, γιασεµιά και στα µνήµατα των πνιγµένων ανθίζουν, γελαστά και τα νούφαρα µε τ' αστέρια φιλιούνται. Πνέει απόψε απαλώτατη µια πνοή καλωσύνης στα νερά, στα πλεούµενα, στα φτερά και στα δάση. Αλυσίδες και κάτεργα σαν να τάχουν ξεχάσει τα σκληρά πεπρωµένα τους. Ποιος για κρίµα ρωτάει; Σαν τον ήσκιο, ένα τίποτα, χάθηκε, έσβυσε, πάει η οµορφιά σου το σύντριψε κ η ψυχή της γαλήνης. Έχουµε εδώ ένα χαρακτηριστικό σταµάτηµα του χρόνου: «Να το κάστρο, των τίγριδων η φωλιά, που γνωρίζουν /στα νερά σου τις όµορφες ανελέητα να πνίγουν», «Στο σχολειό του ο καλόγερος ταπεινά ψιθυρίζει /λυτρωµού λόγια αθάνατα, που τ ακούν και δακρύζουν». Τα ρή- µατα µπαίνουν σε οριστική, έτσι ο χρόνος γίνεται συνεχής. Το παρελθόν εισβάλλει στο παρόν και συνεχίζει να ενεργεί στο εδώ και τώρα. Γιατί άραγε συµβαίνει αυτό; Πώς η ιστορία του Αλή Πασά και της Κυρά-Φροσύνης και η παράδοση των ελληνικών γραµµάτων που άνθισαν στο νησάκι της λίµνης συνεχίζουν να είναι ένα αδιάλειπτο παρόν; Έχουµε µια κατάσταση που νοµιµοποιεί την υπέρβαση των διαχωριστικών ορίων. Πρόκειται για µια φαντασιακή α- ναπαράσταση που µετασχηµατίζει το παρελθόν σε όραµα ενεργό. Όλα αυτά συνδηλώνουν τη γοητεία του αντικειµένου για το οποίο γίνεται λόγος. Στην ψυχή ωστόσο του ποιητικού υποκειµένου υπάρχει µια αντιφατική κατάσταση: «Στη ψυχή µου στοιχειώθηκαν λυτρωµοί κι αλυσίδες». Οι λυτρωµοί και οι αλυσίδες, η σκλαβιά και η ελευθερία είναι οι δυο πόλοι στους οποίους εγκλωβίζεται το ποιητικό υποκείµενο. Πρόκειται για µια διακύµανση αισθηµάτων που οδηγεί σε µια τάση φυγής, την οποία εκφράζει η ποιητική έµπνευση που την προσφέρει η λίµνη: «Στην ψυχή µου κι ο φλοίσβος σου το τραγούδι ξυπνάει».

5 Η τάση όµως αυτή θα προσανατολιστεί προς θετική κατεύθυνση. Το ποιητικό υποκεί- µενο βλέπει πως ο κόσµος του παρελθόντος, η πονεµένη ιστορία της πόλης και η παράδοση των γραµµάτων ταυτίστηκαν στη συλλογική µνήµη. Ήταν διαφορετικές εκφάνσεις της ιστορίας της, στην οποία συνυπήρχαν η χαρά και τα βάσανα, οι εξάρσεις και οι πτώσεις, γιατί έτσι το θέλησε η µοίρα. Η υπέρβαση του παρελθόντος είναι λοιπόν το βαθύτερο νόηµα του ποιή- µατος: είναι µάλιστα χαρακτηριστικό πως το ποίηµα προτάσσεται µιας συλλογής µελετών που τυπώθηκε το 1975, µια χρονιά δηλαδή µετά τη µεταπολίτευση. Έτσι αποκτούν νόηµα οι στίχοι: Στον αξύπνητον ύπνο τους άσε πια να κοιµούνται τους τυράννους, σ όποιο όνοµα κι αν ακούν. Αυτές οι στιγµές του νέου κόσµου, που ανατέλλει, δίνονται µέσα από µια εικονοποιία που παραπέµπει στη λίµνη: «γιασεµιά και στα µνήµατα των πνιγµένων ανθίζουν,/ γελαστά και τα νούφαρα µε τ' αστέρια φιλιούνται.» Το παρελθόν εξαλείφθηκε. Τώρα κυριαρχεί η οµορφιά της λίµνης. «Ποιος για κρίµα ρωτάει;/σαν τον ήσκιο, ένα τίποτα, χάθηκε, έσβυσε, πάει /η ο- µορφιά σου το σύντριψε κ η ψυχή της γαλήνης.» Όλα αυτά δηλώνουν πως η Παµβώτιδα ε- ντάσσεται οργανικά «στους ανώνυµους δηµιουργούς της ηπειρωτικής παράδοσης» στους ο- ποίους είναι αφιερωµένο το βιβλίο του Τάκη Σιωµόπουλου. Ταυτόχρονα είναι εµφανής, σε επίπεδο βάθους, η αίσθηση της οικειότητας του ποιητικού υποκειµένου µε τη λίµνη. Στη λίµνη αναφέρεται συχνά και ο Γιοσέφ Ελιγιά. Ενδεικτικό είναι από την άποψη αυτή το ποίηµα «Παµβώτιδα»: Ω λίµνη, στα γλαυκά σου τα νερά Πόσα όνειρα παιδιάτικα λουσµένα Αχ πώς ροδογελούν τα Περασµένα Στης µνήµης τα γιγάντια τα φτερά. Απ το γαλάζιο κόρφο σου, η Χαρά Η παιδική χαρά µου ξεπροβάλλει Σεµνή, µε τα σεµνά τρελλά της κάλλη Με δυο µατάκια αθώα κι' αστραφτερά. Αχ πλάι σου, τα παλιά ζωντανεµένα Ροδόπλαστα, φωτοπερεχυµένα Στον πόνο µου βοτάνι µαγικό. Μα όταν γροικώ νεκρά τα περασµένα Πώς νοιώθω να δακρύζη ω Λίµνη, ωΐµένα, Της φαντασίας το βλέµµα εκστατικό! Ο στίχος «Στης µνήµης τα γιγάντια τα φτερά» παραπέµπει ασφαλώς στο πολύ γνωστό ποίηµα του Βaudelaire, «L Albatros και ειδικότερα στο στίχο Ses ailes de géant l empêchent de marcher [Τα γιγάντια φτερά του τον εµποδίζουν να περπατά]. Έχουµε εδώ το γνωστό φαινόµενο της διακειµενικότητας, όπου ένα νεότερο κείµενο συνοµιλεί µ ένα παλιότερο. (Βλ. Riffaterre, 1980, 109-110). Το πρώτο µάλιστα κείµενο µας βοηθάει να καταλάβουµε το δεύτερο. Θα πρέπει όµως να τονίσουµε ότι οι κώδικες είναι αντίστροφοι. Αν στον Βaudelaire τα «γιγάντια φτερά» αποτελούν εµπόδιο, στο Γιοσέφ Ελιγιά αντιπροσωπεύουν τη λειτουργία της µνήµης. Η λογοτεχνία εποµένως δεν αντλεί την έµπνευσή της µόνο από ένα

6 τόπο. Ταξιδεύει σε άλλες εποχές και σε διαφορετικά πολιτισµικά περιβάλλοντα για να βρει τις πηγές της. Όλο το ποίηµα κινείται πάνω στους χρονικούς άξονες του παρελθόντος και του παρόντος. Το ποιητικό υποκείµενο απευθύνεται στη λίµνη για να της πει, µέσα από το σχήµα της αποστροφής, το πόσο ευτυχισµένο ήταν στο παρελθόν. Θα θέλαµε να µείνουµε για λίγο στο χαρακτηριστικό στίχο «Πόσα όνειρα παιδιάτικα λουσµένα». Πρόκειται για µια µεταφορά της οποίας το πρώτο επίθετο «παιδιάτικα» ταιριάζει στα «όνειρα» γιατί προσδιορίζει χρονικά µια ηλικία. Το επίθετο «λουσµένα» όµως δεν έχει καµιά νοηµατική συνάφεια µε το ουσιαστικό που προσδιορίζει. Έχουµε εδώ ένα χαρακτηριστικό γνώρισµα της λογοτεχνίας. Ο τόπος είναι αυτός που επηρεάζει το λεξιλόγιο του δηµιουργού και υπεισέρχεται στις µεταφορές και τις µετωνυµίες του. Στη λίµνη των Ιωαννίνων τα όνειρα δεν µπορεί παρά να είναι και αυτά λουσµένα. Στην ποιητική ενότητα Γυρισµοί ο Γιοσέφ Ελιγιά ασχολείται πάλι µε τη λίµνη. Συγκεκριµένα στο πρώτο ποίηµα η ευχαρίστηση του ποιητικού υποκειµένου είναι µεγάλη όταν α- ντικρίζει το υγρό στοιχείο: Σε ξαναβλέπω λιόκαλη Παµβώτιδα και πάλι Αχ! βλογηµένο ριζικό Κι' η γαλανή ψυχούλα σου µου ξαναλέει αγάλι Τ' αγνό κι' ωραίο της µυστικό. Λιγόηµερος ο χωρισµός γλυκύτατη λιµνούλα Μα ωστόσο τι µαράζι, τι καϋµός! Κι' όσες στιγµούλες διάβηκα µακρυά σου, ποια τρεµούλα Στα σπλάχνα, και τι σπαραγµός! Σε ξαναβλέπω λιόκαλη Παµβώτιδα και πάλι Ω αντιφεγγιά του Ιδανικού Κι' αναγαλλιάζει µου η ψυχή στο πέτρινο ακρογιάλι και στο καθάριο πνέµα του γλαυκού. Εύκολα θα µπορούσαµε να διακρίνουµε εδώ δυο ισοτοπίες: από τη µια µεριά η θλίψη για το χωρισµό από τη λίµνη και από την άλλη η χαρά και ο ενθουσιασµός για το γυρισµό. Θα θέλαµε ωστόσο να µείνουµε σ ένα επίθετο που προσδιορίζει τη λίµνη. Ο αφηγητής την αποκαλεί «γλυκύτατη». Μια πρώτη ανάγνωση θα µας οδηγούσε στο συµπέρασµα πως οι λί- µνες δεν έχουν αλάτι και εποµένως το νερό τους είναι γλυκό. Μια τέτοια ερµηνεία όµως θα µας έβγαζε έξω από το χώρο της λογοτεχνίας. Έχουµε επισηµάνει ότι η αντίληψη του χώρου γίνεται µέσα από τις αισθήσεις. Εδώ µάλιστα χρησιµοποιείται η γεύση. Η γεύση πράγµατι εντοπίζεται στο σύνολο των προσεγγίσεων του κόσµου. Ας θυµηθούµε το οµηρικό «νόστιµον ήµαρ». Εποµένως το ποιητικό υποκείµενο αντιλαµβάνεται τον κόσµο µέσα από το σώµα του, όπως έχει επισηµάνει ο Fontanille (1999, 70-71) Ταυτόχρονα η αφήγηση επανέρχεται σε θέµατα που συναντήσαµε και σε προηγούµενο ποίηµα. Η Παµβώτιδα είναι η «αντιφεγγιά του Ιδανικού». Οι κοινωνικές και κατά συνέπεια οι σοσιαλιστικές συνδηλώσεις του εκφωνήµατος γίνονται σαφέστερες, αν θυµηθούµε ότι στα χρόνια της κατοχής ένας άλλος ποιητής, ο Άγγελος Σικελιανός θα χρησιµοποιήσει µια παρό- µοια διατύπωση για να δηλώσει ότι τίποτε δε χάθηκε και υπάρχει ακόµη ελπίδα: Κοιτάχτε πώς λάµπουνε τα δόντια αυτού του σκύλου στον ήλιο ως το χαλάζι, ωσάν το κρίνο,

7 πέρα από τη σάψη, υπόσκεση µεγάλη, αντιφεγγιά του Αιώνιου, µα κι ακόµα σκληρή του ίκαιου αστραπή κι ελπίδα. («Άγραφον») Ο σηµειωτικός χαίρεται που ανακαλύπτει εδώ µια διακειµενική σχέση. Ο Γιοσέφ Ελιγιά δεν προστρέχει µόνο στους µεγάλους οµοτέχνους του, αποτελεί και το αντικείµενο µελέτης άλλων. Ταυτόχρονα αρχίζει να εµφανίζεται ένα κοινωνιόλεκτο που µιλάει για έναν κόσµο τελειότητας µε έµµεσο και υπαινικτικό τρόπο. Η ποίηση δε διαλαλεί, απλώς υποβάλλει. Ο Γιάννης άλλας εστιάζει και αυτός την προσοχή του στα Γιάννενα όπου έζησε µεγάλο µέρος της ζωής του. Χαρακτηριστικό είναι από την άποψη αυτή το ποίηµα «Σηµεία και τέρατα» από τη συλλογή Το τίµηµα (1981): Ανάµεσα σ' αύτη την Παµβώτιδα και τη λίµνη του Μαραθώνα χρυσοφόροι Μήδοι παντού Από 'ναν φεγγίτη του µιναρέ είδα σηµεία και τέρατα την έκρηξη του Κανάβεραλ τις εφηµερίδες σφαγεία είδα στ' αλώνι του φεγγαριού τον καρκινοπαθή και το τέρας του αυτόν να χρίεται πρόεδρος τον άλλον που φόρεσε βέρα είδα τον Χάρη του Κόµµατος να µοιράζει συγχωροχάρτια Είδα τη χώρα µου ανάστροφη τα βουνά µου κυνηγηµένα τη γυναίκα µου πετροπέρδικα Ο Κωνσταντίνος ο µικρός κι ο Αλέξης αντρειωµένος κι ο πρόεδρος τη ροκάνα του ο ποιητής τη ροκάνα του Ίος Νάξος Σίκινος Φολέγανδρος κι άλλα χρυσόψαραπαρά πόδα Λαυρίου η νήσος κ' η Λέρος απαραµύθητη Από 'ναν φεγγίτη του µιναρέ είδα τον µιναρέ και τον Παρθενώνα Το ποίηµα αυτό µε τις διακειµενικές του αναφορές στον Εγγονόπουλο και το ηµοτικό τραγούδι: Ο Κωνσταντίνος ο µικρός κι ο Αλέξης αντρειωµένος κι ο πρόεδρος τη ροκάνα του ο ποιητής τη ροκάνα του

8 επεξηγεί θαυµάσια το ρόλο των αισθήσεων στην ποίηση του Γιάννη άλλα. Το ποιητικό υ- ποκείµενο βλέπει τον κόσµο µέσα από ένα φεγγίτη. Κατά το M. Riffaterre (1980, 43) το λέξη- µα φεγγίτης είναι µόνιµα ποιητικό στο λογοτεχνικό λόγο. Έχουµε εδώ την αντίθεση ανάµεσα στη στενότητα του ανοίγµατος - δεν µπορείς να το διασχίσεις - και του πειρασµού που προκαλεί. Συµβολίζει την απελπισία, τη διάψευση και τη λαχτάρα. Όλα αυτά ασφαλώς αποτελούν το υλικό της λυρικής ποίησης. Υπάρχει ακόµη η αντίθεση ανάµεσα στη στενότητα της τρύπας και την απεραντοσύνη στην οποία ανοίγεται - µια απεραντοσύνη προς τα πάνω ή προς τα κάτω: οι ανοιχτοί ουρανοί ή τα απύθµενα βάθη. ιαπιστώνουµε ακόµη ότι στο ποίηµα αυτό κυριαρχεί το ρήµα βλέπω, που παραπέµπει σε µια όραση των αισθητών πραγµάτων («Παµβώτιδα», «Κανάβεραλ»). Ταυτόχρονα το ποιητικό υποκείµενο τονίζει: «είδα τον µιναρέ και τον Παρθενώνα». Με τον τρόπο αυτό «συνδέεται η ιστορική αναφορά µε το προσωπικό βίωµα, το συλλογικό µε το ατοµικό, το παρελθόν µε το παρόν» όπως τονίζει ο Καψωµένος (2006, 188). Ο φεγγίτης λοιπόν δεν ορίζει ένα αντικείµενο αναφοράς, αλλά παραπέµπει σε µια διαλεκτική ανάµεσα σ ένα εδώ και σ ένα πέραν, ανάµεσα σε ένα εδώ που ενέχει το στοιχείο της εντοπιότητας και σε µια φαντασιακή απελευθέρωση αλλού. Με τον τρόπο αυτό το ποιητικό υποκείµενο αρχίζει ένα ταξίδι στο χώρο ξεκινώντας από τον οικείο χώρο των Ιωαννίνων για να διασχίσει όλο τον ιστορικό χώρο και να µεταβεί τελικά στην ποιητική ουτοπία. Το ποίηµα του Μιχάλη Γκανά που ακολουθεί προέρχεται από τη συλλογή του Παραλογή: Χλωρίδα µου πατρίδα µου γέννηµα θρέµµα σου βορά των ψυχανθών βασιλικός πλατύφυλλης αποδηµίας σγουρό µελισσοβότανο της µνήµης που το φυσώ κι έρχονται σµήνος οι σκιές στη βουερή κυψέλη του κορµιού µου κάνοντας το πικρό-γλυκό τον κόσµο µέλι. Πανίδα µου πατρίδα µου αειθαλή αγρίµια και φυλλοβόλα χρώµατα της νύχτας ισόβια παραµυθία µου σταθήκατε Πατρίδα µου ασπίδα µου και δόρυ αιχµηρό στο στήθος παίρνω το αίµα-αίµα µου και σε γυρεύω στον κάτω κόσµο στον απάνω -άφαντη στις πολιτείες στα χωριά σου- άχνα και λέω δεν υπάρχεις σ' ονειρεύτηκα κι αχειροποίητη σε χτίζω µε το ράµφος µου. Το ενδιαφέρον στοιχείο εδώ είναι η αναφορά του ποιητικού υποκειµένου στην πατρίδα του που ταυτίζεται µε τη «Χλωρίδα» και την «Πανίδα», µε όλα δηλαδή τα φυτικά και ζωικά είδη. Με τον τρόπο αυτό ο αφηγητής µπορεί µέσα από ένα λεξιλόγιο στο οποίο κυριαρχεί ο βοτανικός κώδικας, να µιλήσει για το σύνδεσµό του µε το χώρο. Κυρίαρχα στοιχεία είναι εδώ η µνήµη και η αναζήτηση. Το ποιητικό υποκείµενο δεν µπορεί να βρει πουθενά την πατρίδα του γι αυτό και µετασχηµατίζεται σε πουλί και τη χτίζει µε το ράµφος του. Με τον τρόπο

9 αυτό εντάσσεται στο φυσικό περιβάλλον, γίνεται και αυτό ένα στοιχείο της φύσης, διατηρώντας παράλληλα τη µετασχηµατιστική δύναµη του καλλιτέχνη. Το ράµφος του αποτελεί µια έµµεση αναφορά στη γραφίδα του δηµιουργού. Ασχοληθήκαµε στην ανακοίνωση µας αυτή µε το γενέθλιο χώρο, όπως αυτός εµφανίζεται στην ποίηση των Ηπειρωτών λογοτεχνών. ιαπιστώσαµε τον ιδιαίτερο δεσµό του ποιητικού υποκειµένου µε το χώρο που γεννήθηκε. Έντονη είναι από την άποψη αυτή η επιθυµία επιστροφής πίσω, σ ένα χώρο δηλαδή παραδείσιας ευτυχίας όπου άνθρωπος και φύση αποτελούν µια αξεχώριστη ενότητα. Οι κοινωνικές όµως συνθήκες και οι καταναγκασµοί που επιβάλλουν οι δεδοµένες ιστορικές συνθήκες εµποδίζουν την επιστροφή στο γενέθλιο χώρο. Έτσι ο αφηγητής κάνει τον καηµό του παραµύθι και τραγούδι για να µπορέσει να ξεπεράσει τη θλίψη της ξενιτιάς. Η διάθεση επιστροφής όµως δηµιουργεί και άλλες καταστάσεις. Όταν ο αφηγητής είναι υποχρεωµένος να παραµένει µακριά από την πατρίδα του, ανατρέχει στην ιστορική µνήµη για να αντλήσει στοιχεία τα οποία προβάλλει στο χώρο. Μετασχηµατίζει µάλιστα τους ήχους και τα χρώµατα του τόπου του σε λογοτεχνία. Από µια τέτοια προσέγγιση δε θα µπορούσε να λείψει η λίµνη των Ιωαννίνων, που είναι συνδεδεµένη µε κρίσιµες στιγµές της ιστορίας της πόλης. Φυσικά τώρα οι συνθήκες έχουν αλλάξει, αλλά ο αφηγητής δε χάνει την ευκαιρία να συγκρίνει το ευφορικό παρόν µε το δυσφορικό παρελθόν. Είναι µάλιστα τόση η οικειότητά του µε τη λίµνη που δε διστάζει να την εντάξει στους ανώνυµους δηµιουργούς της Ηπειρωτικής παράδοσης. Η λίµνη ακόµη επηρεάζει το λεξιλόγιο του αφηγητή και υπεισέρχεται στις µεταφορές και τις µετωνυµίες του. Είναι χαρακτηριστικό µάλιστα ότι το ποιητικό υποκείµενο αντιλαµβάνεται το χώρο µέσα από τις αισθήσεις του. Ο χώρος επίσης αποτελεί την αφετηρία για την αναζήτηση της ποιητικής ουτοπίας, για ένα ταξίδι στον κόσµο και για το σχολιασµό της ιστορικής πραγµατικότητας. Ο αφηγητής βλέπει τα πάντα µέσα από τη σκοπιά του τόπου του και συνδέει το ατοµικό βίωµα µε το παρόν και το παρελθόν. Τέλος η ταύτιση του αφηγητή µε τη φύση, η αφθονία ενός φυτικού λεξιλογίου και τελικά ο µετασχηµατισµός σε µια φυσική οντότητα αποτελούν µια αφορµή για να δοθεί µε παραστατικό τρόπο το πώς ένα δηµιουργός µετατρέπει το χώρο σε λογοτεχνία. Σε ένα συνέδριο που αναφέρεται στην Παιδεία και τις προοπτικές του Αύριο, νοµίζουµε ότι µπορούµε να κάνουµε την παρακάτω πρόταση. Τα κείµενα των Ηπειρωτών λογοτεχνών που έχουν το στοιχείο της εντοπιότητας µαζί µε ποιήµατα από άλλες περιοχές πρέπει να βρουν τη θέση τους στα σχολικά αναγνωστικά της πρωτοβάθµιας και της δευτεροβάθµιας εκπαίδευσης. Με τον τρόπο αυτό θα µπορέσει ο µαθητής να γνωρίσει όχι µόνο τις ιστορικές διαστάσεις του χώρου στον οποίο ζει, αλλά και να διαπιστώσει τη µετάπλασή τους σε ποιητική δηµιουργία. Η λογοτεχνία µπορεί να προϋποθέτει την εξωτερική πραγµατικότητα, αλλά δεν την αντιγράφει. Τη µετασχηµατίζει σε έργο τέχνης. εν αναφέρεται σε κάτι, αλλά το υ- ποδηλώνει. Μας καλεί ακόµη, σε επίπεδο βάθους, πέρα από τις προσωπικές ερµηνείες και τις αναρίθµητες υποθέσεις, να χαρούµε την οµορφιά του κειµένου, που µπορεί να στηθεί δίπλα στην οµορφιά του χώρου. Εκείνο που χρειάζεται είναι το κατάλληλο µεθοδολογικό εργαλείο για την προσέγγιση και όχι τη µέτρηση της οµορφιάς. Η τέχνη οδηγεί τελικά σε µια πραγµατική αυτογνωσία. Βιβλιογραφία Fontanille, J., Sémiotique et littérature. Essais de méthode, PUF, Paris, 1999. Greimas, A. J., Sémiotique et sciences sociales, Seuil, Paris, 1976. Du sens II, Seuil, Paris, 1983. Καψωµένος, Ερ., «Αφετηρίες της ποιητικής του Γιάννη άλλα», Πόρφυρας, τόµ. ΚΖ, τχ. 119, Κέρκυρα, 2006.

10 Μουλλάς, Π., «Εύρος και ευρωστία: µικρή εισαγωγή στο έργο του Γιάννη άλλα,, Πόρφυρας, τόµ. ΚΖ, τχ. 119, Κέρκυρα, 2006. Μπάλτα, Ν., (επιµ.)., Αγαπητέ Κοτζιούλα. Η αλληλογραφία του ποιητή Γιώργου Κοτζιούλα (1927-1955), Πρόλογος Γιάννης Παπακώστας, Οδυσσέας, Αθήνα, 1994. Μπενάτσης, Απ., «Τι νέοι που φτάσαµεν εδώ». Κώστας Καρυωτάκης. Από τα πρώτα ως τα τελευταία ποιήµατα, Μεταίχµιο, Αθήνα, 2004. Riffaterre, M., Semiotics of Poetry, Methuen, London, 1980. The homeland and the poets from Epirus Ap. Benatsis, Assistant Professor of Theory and Interpretation of Literature University of Ioannina Abstract In this paper we deal with the notion of homeland as this is presented in the poetry of poets from Epirus. More specifically the focus of our study gives attention on poems by Kostas Krystallis, Giorgos Kotzioulas, Takis Siomopoulos, Josef Eligia, Yannis Dallas and Michalis Ganas. We initially understand the particular bond of poets from Epirus with their land. When the narrator is compelled to remain far from his homeland, he looks back in the historical memory in order to draw elements which he connects with it. The lake of Ioannina is connected with critical moments of the city s history. The narrator is familiar with it, thus he includes it in the anonymous creators of Greek tradition. Finally, we propose that these poems should find their place in reading textbooks of primary and secondary education. This way the students might not only become aware of the historical dimensions of space in which they live, but also realise their transformation in poetic creation.