ΤΕΤΡΑΜΗΝΙΑΙΟ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ Τεύχος Ιανουάριος 2012 ΓΕΠ ΑΕ ΔΟΪΡΑΝΗΣ 181 & ΦΕΙΔΙΟΥ 18 / ΚΑΛΛΙΘΕΑ, Τ.Κ. 17673 ΤΗΛ.: 210 9405866, ΦΑΞ: 2109480508 www.exypp.gr - info@exypp.gr
Εισαγωγικό σημείωμα Αγαπητοί φίλοι και συνεργάτες, Σας ευχόμαστε Καλή Χρονιά, με Υγεία, Ασφάλεια και αισιοδοξία, ενάντια στις δυσκολίες των ημερών. βαρύτητα στην πρόληψη και εφαρμόζει πρωτόκολλο ιατρικών εξετάσεων με χρήση μηχανημάτων τελευταίας τεχνολογίας, είτε στο ιατρείο της, είτε σε κατάλληλο χώρο των επιχειρήσεων. Στόχος μας είναι και πάλι η ενημέρωσή σας και η υποστήριξη στην προσπάθειά σας να κατανοήσετε τα ζητήματα υγείας και ασφάλειας, να οργανώσετε σωστά την εργασία σας και να αποκτήσετε μια ολοκληρωμένη εικόνα για τις απαιτήσεις της νομοθεσίας, τους κινδύνους στην εργασία και τα μέτρα ελέγχου των κινδύνων. Ο επιστημονικός υπεύθυνος της ΓΕΠ σε θέματα ασφάλειας τηςεργασίας παρουσιάζει τις απαιτήσεις της νομοθεσίας αναφορικά με την ασφάλεια των ηλεκτρικών εγκαταστάσεων και ειδικότερα των απαιτούμενων ελέγχων και μετρήσεων που επιβάλλεται να διενεργούνται και να υποβάλλονται κατάλληλα στην εταιρία ηλεκτροδότησης. Στην παρούσα έκδοση θα βρείτε ποικιλία θεμάτων υγείας και ασφάλειας που απασχολούν τον σύγχρονο εργαζόμενο και επιχειρηματία, καθώς και νέα της ΓΕΠ σχετικά με την επιτυχία της να επιλεγεί, κατόπιν διαγωνισμού, από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την υλοποίηση ελέγχων υγείας και ασφάλειας στις αντιπροσωπείες της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε 82 χώρες ανά τον κόσμο. Σήμερα που περισσότερο από ποτέ, όλοι βιώνουμε τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης, η έννοια της ψυχικής υγείας αποκτά διαφορετικές διαστάσεις. Στον παρόν τεύχος θα βρείτε πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία σχετικά με τις ψυχικές διαταραχές που σχετίζονται με την εργασία και συμβουλές για την καλύτερη αντιμετώπιση της εργασιακής καθημερινότητας. Αρχικά, γίνεται μια αναλυτική παρουσίαση σχετικά με τις ραδιενεργές ακτινοβολίες, τις επιδράσεις στην υγεία, και τα όρια επαγγελματικής έκθεσης σε αυτές, ενώ παράλληλα περιγράφονται οι τρόποι με τους οποίους επιτυγχάνεται η παρακολούθηση της επαγγελματικής έκθεσης και οι τρόποι προστασίας. Στη συνέχεια, περιγράφονται οι έννοιες και τα περιεχόμενα του Σχεδίου και του Φακέλου Ασφάλειας και Υγείας, δύο όροι που απαντώνται συχνά και συνήθως συγχέονται δημιουργώντας ερωτήματα, ως προς τις αρμοδιότητες των εμπλεκομένων και τις υποχρεώσεις σύνταξης ή/και υποβολής εγγράφων στις αρμόδιες κρατικές υπηρεσίες. Ακολουθεί ένα θέμα που μας αφορά όλους, καθώς οι απαιτήσεις της εργασίας για τους περισσότερους πλέον εργαζομένους επιβάλουν τη χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή (Η/Υ). Παρουσιάζονται οι επιπτώσεις στην υγεία, τα συμπτώματα που παρατηρούνται καθώς και τα ενδεδειγμένα μέτρα για τον έλεγχο των κινδύνων που διαπιστώνονται κατά την εργασία σε Η/Υ, όπως αυτά αναλύονται στη σχετική νομοθεσία. Η ΓΕΠ δίνει ιδιαίτερη Όπως πάντα, σας ενημερώνουμε για τα τρέχοντα και αναμενόμενα προγράμματα χρηματοδότησης επιχειρήσεων. Και σε αυτό το τεύχος παρουσιάζονται οι ευκαιρίες χρηματοδότησης μέσα από 3 επιχειρησιακά προγράμματα. Τέλος, η Qualiment, θυγατρική εταιρία της ΓΕΠ, μας ενημερώνει για το γνωστό μικρόβιο E-coli, την παρουσία του στα τρόφιμα, την επίδρασή του στην δημόσια υγεία και τα μέτρα πρόληψης. Ευελπιστούμε και υποσχόμαστε από τεύχος σε τεύχος να γινόμαστε όλο και καλύτεροι, να σας ενημερώνουμε για θέματα που σας απασχολούν και να λύνουμε τυχόν απορίες σας. Σε κάθε περίπτωση, η ΓΕΠ ΑΕ είναι ανοιχτή στον καθένανσας για ερωτήσεις, διευκρινίσεις, συμβουλές και συνεργασία σε ζητήματα που απασχολούν εσάς και την επιχείρησή σας. Γιώργος Λαμπρινός Γενικός Διευθυντής
ραδιενεργεσ ακτινοβολιες και ακτινοπροστασια Η ραδιενεργή ακτινοβολία εκπέμπεται από μία ποικιλία φυσικών και τεχνητών πηγών (συσκευών) που χρησιμοποιούνται στη χημική βιομηχανία, στη βιομηχανία τροφίμων, στη φαρμακευτική, στην ιατρική και στη βασική έρευνα. Στη χώρα μας λειτουργεί πυρηνικός αντιδραστήρας με ουράνιο χαμηλού εμπλουτισμού, μικρής ισχύος (5 ΜW), τύπου ανοικτής δεξαμενής, ο οποίος χρησιμοποιείται για ερευνητικούς σκοπούς στο Ερευνητικό Κέντρο Δημόκριτος. Η ύλη αποτελείται από στοιχεία, όπως υδρογόνο, οξυγόνο, σίδηρο, κ.λ.π.. Η βασική μονάδα κάθε στοιχείου είναι το άτομο που αποτελεί μια διάταξη στο χώρο τριών τύπων μορίων: 1. Πρωτονίων, τα οποία έχουν μοναδιαία μάζα και φέρουν ένα θετικό φορτίο. 2. Νετρονίων, τα οποία έχουν μοναδιαία μάζα και μηδενικό φορτίο, είναι δηλαδή ηλεκτρικώς ουδέτερα. 3. Ηλεκτρόνια, τα οποία έχουν μάζα περίπου 2000 φορές μικρότερη από αυτή των πρωτονίων και των νετρονίων και φέρουν ένα αρνητικό φορτίο. Τα πρωτόνια και τα νετρόνια απαρτίζουν το κεντρικό τμήμα του πυρήνα του ατόμου. Τα ηλεκτρόνια καταλαμβάνουν τροχιές και περιστρέφονται γύρω από τον πυρήνα. Σε ένα ηλεκτρικώς ουδέτερο άτομο, ο αριθμός των ηλεκτρονίων ισούται με τον αριθμό των πρωτονίων. Σε ένα στοιχείο, ο αριθμός των πρωτονίων στον πυρήνα του είναι συγκεκριμένος, ωστόσο, ο αριθμός των νετρονίων μπορεί να μεταβάλλεται σχηματίζοντας διαφορετικά ισότοπα του στοιχείου αυτού (Εικ. 1). Ένα συγκεκριμένο ισότοπο ενός στοιχείου αναφέρεται ως νουκλεΐδιο ή νουκλίδιο (nuclide). Το νουκλεΐδιο ταυτοποιείται από το όνομα του στοιχείου και τη μάζα του, για παράδειγμα άνθρακας-14 (ραδιενεργός άνθρακας) ή κάλιο-40. Υπάρχουν ενενήντα στον αριθμό στοιχεία φυσικής προέλευσης, ενώ επιπρόσθετα στοιχεία όπως το πλουτώνιο και το αμερίκιο έχουν δημιουργηθεί από τον άνθρωπο προς χρήση για παράδειγμα σε πυρηνικούς αντιδραστήρες για την παραγωγή ενέργειας. Εάν ο αριθμός των ηλεκτρονίων δεν είναι ίσος με τον αριθμό των πρωτονίων, το άτομο έχει είτε θετική, είτε αρνητική φόρτιση και, όπως λέγεται, ιονίζεται. Έτσι, εάν ένα ουδέτερο άτομο χάσει ένα ηλεκτρόνιο, θα προκύψει ένα θετικά φορτισμένο ιόν. Η διαδικασία απώλειας ή πρόσληψης ηλεκτρονίων καλείται ιονισμός ή ιοντισμός (ionization) και συμβαίνει σε αρκετές φυσικοχημικές διεργασίες. Εικ.1 - Ισότοπα υδρογόνου Κάποια νουκλεΐδια είναι ασταθή και μεταβάλλονται αυθόρμητα σε άλλα μέσω διάσπασης εκπέμποντας ενέργεια υπό μορφή ακτινοβολίας, είτε σωματιδιακής (particulate) όπως για παράδειγμα α και β σωματιδίων, είτε ηλεκτρομαγνητικής (electromagnetic) όπως για παράδειγμα οι ακτίνες-γ. Η ιδιότητα αυτή καλείται ραδιενέργεια (radioactivity), ενώ το ασταθές νουκλεΐδιο ραδιενεργό (radioactive). Τα περισσότερα νουκλεΐδια που απαντώνται στη φύση είναι σταθερά, αλλά υπάρχουν και κάποια που είναι ραδιενεργά, όπως όλα τα ισότοπα του ουρανίου και του θορίου. Πολλά άλλα ραδιενεργά νουκλεΐδια (ή αλλιώς ραδιονουκλεΐδια, ή ραδιοϊσότοπα) έχουν παραχθεί τεχνητά, όπως το στρόντιο-90, το καίσιο-137 και τα ισότοπα των τεχνητών στοιχείων του πλουτωνίου και του αμερίκιου που αναφέρθηκαν παραπάνω. ΙΟΝΤΙΖΟΥΣΕΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΕΣ Η ακτινοβολία που εκπέμπεται κατά την ραδιενεργή αποσύνθεση ενός ασταθούς νουκλεϊδίου μπορεί να καταστήσει το μέσο δια του οποίου μεταδίδεται ιονισμένο, γι αυτό και ονομάζεται ιοντίζουσα (ή ιονίζουσα) (ionizing) ακτινοβολία (Εικ. 2). Ένα παράδειγμα ιοντίζουσας ακτινοβολίας είναι οι ακτίνες-χ. Ο ιοντισμός μπορεί να καταλήξει σε χημικά φορτία που μπορούν να οδηγήσουν σε μεταβολές και αλλοιώσεις των ζωντανών κυττάρων και τελικά ίσως και σε ανιχνεύσιμες βιολογικές επιδράσεις. α β Εικ.2 - Προειδοποιητική σήμανση για ραδιενεργή (ιοντίζουσα) ακτινοβολία (α) και σήμανση (λογότυπο) που χρησιμοποιείται σε χώρους μακροχρόνιας ταφής ραδιενεργών καταλοίπων που αποτελούν μεγάλες ραδιενεργές πηγές (β). Η τελευταία φέρει σύμβολα που πιστεύεται ότι, σε μεγάλο βάθος χρόνου, όπου η γνώση για την ερμηνεία των τωρινών συμβόλων κινδύνου μπορεί να χαθεί ενώ τα κατάλοιπα θα εξακολουθούν να παραμένουν ραδιενεργά, θα καταφέρουν να προειδοποιήσουν οποτεδήποτε και οποιονδήποτε για τον υπάρχων κίνδυνο. Οι ιοντίζουσες ακτινοβολίες που απαντώνται στη βιομηχανία, αλλά και σε εργαστηριακές, θεραπευτικές και ακτινοδιαγνωστικές εφαρμογές, είναι οι ακτίνες α, β, γ και Χ. Το προσωπικό μπορεί να ακτινοβοληθεί και άρα να προσβληθεί από πηγές που υφίστανται στον περιβάλλοντα χώρο (εξωτερική ακτινοβόληση) ή από ραδιονουκλεΐδια που έχουν με κάποιο τρόπο εισέλθει και εναποτεθεί μέσα στο σώμα (εσωτερική ακτινοβόληση). Η εξωτερική ακτινοβόληση έχει ενδιαφέρον να μελετηθεί όταν η ακτινοβολία είναι αρκετά διεισδυτική, ώστε να φτάσει στο βασικό στρώμα της επιδερμίδας (ζωντανά επιδερμικά κύτταρα). Η εσωτερική ακτινοβόληση προκύπτει ως αποτέλεσμα εισόδου ραδιενεργού υλικού στον οργανισμό μέσω κατάποσης, μέσω αναπνοής, ή ακόμα και μέσω διείσδυσης από το δέρμα ή ανοιχτές πληγές. Το σωματίδιο α αποτελείται από δύο πρωτόνια και δύο νετρόνια, οπότε είναι διπλά φορτισμένο. Η ακτινοβολία α έχει πολύ μικρό εύρος δράσης και σταματά από λίγα μόλις εκατοστά πάχους στρώματος αέρα, από ένα φύλλο χαρτιού, ή την εξωτερική στοιβάδα του δέρματος (κερατίνη στοιβάδα) που αποτελείται από νεκρά κύτταρα (Εικ. 3). Εκτός σώματος, λοιπόν, με εξωτερική ακτινοβόληση δεν αποτελεί σοβαρή απειλή. Ωστόσο, ραδιονουκλεΐδια που εκπέμπουν ακτινοβολία α στο εσωτερικό του σώματος είναι ιδιαιτέρως επικίνδυνα, διότι τα σωμάτια α χάνουν την ενέργειά τους στους ιστούς σε πολύ μικρές αποστάσεις, προκαλώντας τοπικά έντονο ιοντισμό. Το σωματίδιο β έχει μάζα και φορτίο ίσα με τα αντίστοιχα μεγέθη ενός ηλεκτρονίου. Η ακτίνα δράσης του στους ιστούς εξαρτάται έντονα απ την ενέργειά του. Ένα σωμάτιο β με ενέργεια κάτω από 0.07 MeV δεν διαπερνά την εξωτερική στοιβάδα του δέρματος, αλλά ένα σωμάτιο με ενέργεια 2.5 MeV θα την διαπερνούσε και θα έφτανε σε βάθος περίπου 1.25 cm. Η μονάδα ενέργειας που χρησιμοποιείται εδώ είναι το ηλεκτρονιο-volt [ev], η οποία είναι ένα μέτρο της ενέργειας που κερδίζει ένα ηλεκτρόνιο όταν Εικ.3 - Οι στιβάδες του δέρματος διέρχεται μέσω μιας διαφοράς δυναμικού ενός Volt. Συχνά χρησιμοποιούνται πολλαπλάσια του [ev], όπως το ΜeV που ισοδυναμεί με 1.000.000 V. Καθώς τα σωμάτια β επιβραδύνονται διαδιδόμενα στην ύλη, παράγεται ακτινοβολία πέδησης, ένας τύπος ακτίνας Χ όπου η μείωση της κινητικής ενέργειας εκπέμπεται με τη μορφή φωτονίων, η οποία με τη σειρά της διεισδύει σε μεγαλύτερες αποστάσεις. Έτσι, μια πηγή β-σωματιδίων έξω από το ανθρώπινο σώμα, μπορεί να προκαλέσει β-ακτινοβολία που θα διεισδύσει σε αυτό περισσότερο απ ότι θα αναμενόταν με βάση την ενέργεια της ακτινοβολίας. Ραδιονουκλεΐδια β-σωματιδίων στο εσωτερικό του σώματος θεωρούνται επίσης επικίνδυνα, αλλά ο συνολικός ιοντισμός που προκαλείται από τα σωματίδια β είναι λιγότερο έντονος από αυτόν που προκαλείται από τα σωματίδια α. Οι ακτίνες-γ, οι ακτίνες-χ και η ακτινοβολία πέδησης είναι όλες ηλεκτρομαγνητικές ακτινοβολίες παρόμοιες στη φύση τους με το κοινό φως και διαφοροποιούμενες ως προς αυτό εξαιτίας των πολύ υψηλότερων συχνοτήτων και ποσοτήτων ενέργειας που τις χαρακτηρίζουν. Ξεχωρίζουν μεταξύ τους ως προς τον τρόπο με τον οποίο παράγονται: η ακτινοβολία-γ εκπέμπεται κατά τη ραδιενεργή διάσπαση. Η πιο γνωστή πηγή ακτίνων Χ είναι ο τεχνικός εξοπλισμός (γραμμικός επιταχυντής), στον οποίο υπό την επίδραση πολύ υψηλής διαφοράς δυναμικού, παράγονται ηλεκτρόνια υψηλής ταχύτητας για να βομβαρδίσουν ένα μεταλλικό στόχο μεγάλου ατομικού αριθμού. Η δε ακτινοβολία πέδησης παράγεται από την επιβράδυνση σωματιδίων β.
Η διεισδυτικότητα της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας εξαρτάται από την ενέργειά της και τη φύση της ύλης μέσω της οποίας θα διέλθει και με ένα επαρκές ποσό ενέργειας μπορεί να διαπεράσει το ανθρώπινο σώμα. Επομένως πηγές τέτοιας ακτινοβολίας εκτός σώματος μπορούν να είναι ιδιαίτερα επιβλαβείς. Νετρόνια εκπέμπονται κατά τη διάρκεια πυρηνικών διεργασιών, όπως η πυρηνική σχάση, στην οποία ένας βαρύς πυρήνας διασπάται σε δύο νέα τεμάχια. Παράγονται επίσης, όταν σωμάτια α συγκρούονται με τον πυρήνα συγκεκριμένων νουκλεϊδίων. Τα νετρόνια, όντας ουδέτερα σε ηλεκτρικό φορτίο και άρα ανεπηρέαστα από τα ηλεκτρικά πεδία γύρω από τα άτομα, έχουν μεγάλη διεισδυτική ικανότητα, με αποτέλεσμα οι εξωτερικές πηγές ακτινοβόλησης νετρονίων να θεωρούνται ιδιαίτερα επικίνδυνες. Η ακτινοβολία νετρονίων δεν προκαλεί άμεσα ιονισμό στην ύλη, αλλά έμμεσα. Όταν ένα νετρόνιο υψηλής ενέργειας χτυπήσει έναν πυρήνα του υλικού στο οποίο διέρχεται, ένα μέρος αυτής της ενέργειας μεταφέρεται στον πυρήνα ο οποίος πάλλεται. Αφού ο πυρήνας είναι ηλεκτρικά φορτισμένος, η κίνησή του δημιουργεί έντονο ιοντισμό σε μικρή απόσταση. ΒΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ Η πληροφόρηση για τις βιολογικές επιδράσεις ιοντιζουσών ακτινοβολιών προέρχεται από πειράματα σε πειραματόζωα και από μελέτες σε ανθρώπους οι οποίοι συνέβη να εκτεθούν σε υψηλά επίπεδα ακτινοβολίας (π.χ. επιζώντες από τη ρίψη ατομικών βομβών, επιζώντες σε εγκαταστάσεις και περιοχές όπου συνέβησαν πυρηνικά ατυχήματα, όπως στο Τσερνομπίλ και τη Φουκουσίμα, ή ακόμα και σε ασθενείς που υπόκεινται σε ακτινοθεραπεία ή θεραπείες που περιλαμβάνουν την πρόσληψη με κατάποση, ή ενδοφλεβίως, ραδιοφαρμάκων). Στοιχεία βιολογικών επιδράσεων υπάρχουν, επίσης, από μελέτες σε μεταλλωρύχους που ανέπνεαν σε κλειστές ατμόσφαιρες υπογείων σηράγγων με αυξημένα επίπεδα του φυσικής προέλευσης ραδιενεργού αερίου ραδόνιου καθώς και προϊόντων διάσπασης αυτού. Η βασική δομική μονάδα ενός ιστού είναι το κύτταρο. Κάθε κύτταρο έχει έναν πυρήνα που μπορεί να θεωρηθεί ως το κέντρο ελέγχου του κυττάρου. Το DNA είναι το συστατικό εκείνο που φέρει τη γενετική πληροφορία και μέσω του οποίου φτιάχνονται τα χρωμοσώματα που περιέχονται στον πυρήνα. Παρόλο, λοιπόν, που οι τρόποι με τους οποίους προσβάλλει η ακτινοβολία τα κύτταρα δεν είναι πλήρως κατανοητός μέχρι σήμερα, αυτοί περιλαμβάνουν την προσβολή και αλλοίωση του DNA. Δύο είναι οι πιο πιθανοί τρόποι δράσης: ένα μόριο DNA ιονίζεται γεγονός που προκαλεί αλλαγή στο χημικό του μετασχηματισμό, ή αλλάζει η χημική του σύσταση μέσω αντίδρασης που συμβαίνει με κάποιο χημικό μέσο που προκύπτει από τον ιονισμό άλλων συστατικών του κυττάρου. Η χημική μεταβολή σημαίνει αυτόματα ότι το κύτταρο δεν μπορεί να διαιρεθεί περαιτέρω σε δύο νέα κύτταρα, οπότε πρακτικά θεωρείται νεκρό. Πολύ υψηλές δόσεις ακτινοβολίας μπορούν να σκοτώσουν μεγάλους αριθμούς κυττάρων. Εάν εκτεθεί ολόκληρο το ανθρώπινο σώμα σε ισχυρή ακτινοβολία, ο θάνατος μπορεί να επέλθει μέσα σε διάστημα λίγων εβδομάδων. Σε αυτές τις περιπτώσεις, μια δόση της τάξης των 5 gray απορροφούμενη στιγμιαία μπορεί να είναι αρκετή για να αποβεί μοιραία για το θύμα. Εάν εκτεθεί μια μικρή μόνο περιοχή του σώματος σε πολύ υψηλή δόση για σύντομο χρονικό διάστημα, μπορεί αυτή να μην επιφέρει το θάνατο, ωστόσο δύναται σε μικρό χρονικό διάστημα (της τάξης της μιας εβδομάδας) να προκαλέσει για παράδειγμα έντονο δερματικό ερεθισμό εάν πρόκειται για δόση περίπου στα 5 gray, βλάβες οργάνων του σώματος όπως τα μάτια, ή ακόμα και στειρότητα. Όσον αφορά την επιβλαβή επίδραση στα αναπαραγωγικά κύτταρα του ακτινοβολούμενου θύματος, αυτή εκφράζεται σε γενετικές ανωμαλίες που μπορούν να ποικίλλουν σε σοβαρότητα χαρακτηριζόμενες από μη ανιχνεύσιμες, έως και ικανές να προκαλέσουν τερατογεννέσεις ή και στειρότητα. Επίσης, η πρόκληση καρκίνου είναι δυνατή από την έκθεση σε ακτινοβολία ενός αριθμού διαφορετικών τύπων κυττάρων και συνήθως μεσολαβεί μια περίοδος μερικών χρόνων ή και δεκαετιών έως ότου εκδηλωθεί η ασθένεια. Σε ένα εργασιακό περιβάλλον όπου υφίσταται έκθεση εργαζομένων σε ραδιενεργές εκπομπές, η διακινδύνευση όσον αφορά τον καρκίνο και τις κληρονομικές ασθένειες θεωρείται ότι αυξάνεται ανάλογα με τη δόση σε ακτινοβολία. Επιστημονικά επίσης, θεωρείται ότι, δεν υπάρχει επίπεδο έκθεσης που να έχει μηδενική διακινδύνευση. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι, στην έκθεση σε ισοδύναμη δόση 6 Sv αντιστοιχίζεται ποσοστό επιβίωσης 20%, ενώ σε ισοδύναμη δόση 10 Sv το αντίστοιχο ποσοστό είναι σχεδόν μηδενικό. ΦΥΣΙΚΑ ΜΕΓΕΘΗ ΚΑΙ ΜΟΝΑΔΕΣ Οι πιο πρόσφατοι Διεθνείς κανονισμοί απαιτούν οι μονάδες για όλα τα εμπλεκόμενα φυσικά μεγέθη να ανήκουν στο σύστημα SI. Στον πίνακα. 1 δίνονται οι μονάδες μέτρησης για τα αντίστοιχα φυσικά μεγέθη και οι σχέσεις που τις συνδέουν με μονάδες που χρησιμοποιούνταν παλιότερα. Φυσικό μέγεθος Νέες μονάδες στο σύστημα SI Ισοδύναμη ποσότητα Παλαιότερες μονάδες Συντελεστές μετατροπής Απορροφούμενη δόση gray (Gy) J kg-1 rad (rad) 1 Gy = 100 rad Ισοδύναμη δόση sievert (Sv) J kg-1 rem (rem) 1 Sv = 100 rem Δραστικότητα becquerel (Bq) s-1 curie (Ci) 1 Bq = 2.7 10-11 Ci Η δραστικότητα μιας ποσότητας ραδιονουκλεϊδίων εκφράζεται από το ρυθμό με τον οποίο συμβαίνει η διάσπασή τους. Η αντίστοιχη μονάδα που είναι το 1 Bq αντιστοιχεί σε μία αυθόρμητη διάσπαση το δευτερόλεπτο. Η απορροφούμενη δόση είναι η μέση ενέργεια που μεταδίδεται από την ιοντίζουσα ακτινοβολία στη μάζα ενός στοιχείου όγκου της ύλης. Η βιολογική επίδραση δεν εξαρτάται μόνο από την απορροφούμενη δόση. Για παράδειγμα, 1 Gy ακτινοβολίας α σε ιστό είναι περισσότερο επιβλαβής απ ότι 1 Gy ακτινοβολίας β. Ως αποτέλεσμα, θεωρήθηκε σκόπιμο να εισαχθεί ένα νέο μέγεθος που να παρέχει βελτιωμένη συσχέτιση μεταξύ της δόσης και της ενδεχόμενης βλάβης. Αυτό το μέγεθος είναι η ισοδύναμη δόση και εκφράζει την απορροφούμενη δόση σταθμισμένη για έναν ιστό ή ένα συγκεκριμένο όργανο μέσω του πολλαπλασιασμού της με έναν συντελεστή βαρύτητας της ακτινοβολίας. Ο συντελεστής βαρύτητας ακτινοβολίας για την ακτινοβολία γ, τις ακτίνες-χ και τα σωματίδια β είναι 1, ενώ για τα σωματίδια α είναι 20. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ Αναφορικά με την Ελληνική πραγματικότητα, η πρώτη προσέγγιση στο ζήτημα της προστασίας από τις ιοντίζουσες ακτινοβολίες γίνεται με την Υ.Α. 1539 ΦΕΚ 280/Β/85, στην οποία αναφέρονται βασικοί κανόνες για την υγεία του πληθυσμού και των εργαζομένων από τους κινδύνους που προκύπτουν από ιοντίζουσες ακτινοβολίες. Σύμφωνα με αυτό, για την περίπτωση ολόσωμης έκθεσης, το όριο δόσεως καθορίζεται σε 5 msv (0,5 rem) κατά τη διάρκεια ενός έτους. Για την περίπτωση μερικής έκθεσης του σώματος, η μέση δόση σε καθένα από τα επιμέρους όργανα ή ιστούς (δέρμα, χέρια, βραχίονες, πόδια, κ.λ.π.) δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 50 msv (5 rem) ανά έτος. Την πιο πρόσφατη νομοθετική ρύθμιση, όμως, θεμάτων προστασίας από ιοντίζουσες ακτινοβολίες αποτελεί ο Κανονισμός Ακτινοπροστασίας (Υ.Α. 1014 ΦΕΚ 216/2001), στον οποίο τίθενται συγκεκριμένα ανώτατα όρια δόσεων για μία σειρά από ξεχωριστές περιπτώσεις. Σημειώνεται ότι, ιδιαιτέρως για τα ιατρικά εργαστήρια στα οποία χρησιμοποιούνται ιοντίζουσες ακτινοβολίες, ισχύουν οι διατάξεις του Νόμου 181/74 αναφορικά με την εισαγωγή, εγκατάσταση και λειτουργία εξοπλισμού παραγωγής ιοντιζουσών ακτινοβολιών. Παραδείγματα κατηγοριών εργαζομένων που εκτίθενται σε ιοντίζουσες ακτινοβολίες είναι το ερευνητικό προσωπικό σε εργαστήρια πυρηνικής φυσικής, οι ακτινολόγοι, πυρηνικοί, αλλά και ορθοπεδικοί ιατροί που διενεργούν ακτινογραφήσεις πριν και μετά από μια χειρουργική επέμβαση, καθώς και το βοηθητικό προσωπικό που ενδεχομένως απασχολείται σε τέτοιους χώρους εργασίας. Η νομοθεσία απαγορεύει την απασχόληση εργαζομένων κάτω των 18 ετών σε θέση εργασίας όπου σημειώνεται έκθεση σε ιοντίζουσες ακτινοβολίες, καθώς και εργαζομένων μητέρων που γαλουχούν σε θέσεις εργασίας που συνεπάγονται σημαντικό κίνδυνο ραδιενεργού ρύπανσης. Για ολόσωμη έκθεση επαγγελματικά εκτιθέμενων, το όριο της ενεργού δόσεως είναι 20 msν κατά τη διάρκεια ενός έτους και 100 msν κατά την περίοδο πέντε συνεχόμενων ετών. Είναι δυνατόν, σε εξαιρετικές περιπτώσεις, η ενεργός δόση κατά τη διάρκεια ενός μεμονωμένου έτους να φθάσει τα 50 msν, με την προϋπόθεση ότι τα πέντε προηγούμενα συνεχόμενα έτη, συμπεριλαμβανομένου και του τρέχοντος, η ενεργός δόση δεν έχει υπερβεί τα 100 msν. Εάν από κάποια γυναίκα εργαζόμενο δηλώνεται εγκυμοσύνη, πρέπει να λαμβάνονται μέτρα ώστε η έκθεση της γυναίκας στο επαγγελματικό περιβάλλον να είναι τόση, ώστε η προς το έμβρυο ισοδύναμη δόση που αθροίζεται κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ της δήλωσης της εγκυμοσύνης και του τοκετού να είναι τόσο χαμηλή, όσο είναι λογικά εφικτό και να μην υπερβαίνει σε οποιαδήποτε περίπτωση το 1mSν. Χωρίς να παραβιάζονται τα προηγούμενα όρια των 20 και 100 msν, το όριο της ισοδύναμης δόσης για το φακό των οφθαλμών καθορίζεται σε 150 msν ανά έτος, ενώ για το δέρμα σε 500 msν κατά τη διάρκεια ενός έτους. Το όριο ισοδύναμης δόσης για το δέρμα ισχύει για την κατά μέσο όρο δόση σε επιφάνεια 1 cm2 του δέρματος, ανεξαρτήτως της έκτασης της επιφάνειας του δέρματος που εκτίθεται. Το όριο ισοδύναμης δόσης για τα άνω και κάτω άκρα, τους πήχεις και το κάτω μέρος της κνήμης καθορίζεται σε 500 msν κατά τη διάρκεια ενός έτους.
Ως αναπόσπαστο μέρος της Μελέτης Εκτίμησης Επαγγελματικών Κινδύνων, η έκθεση των εργαζομένων σε ιοντίζουσες ακτινοβολίες (όταν υφίστανται) συνεκτιμάται σε ξεχωριστή κατηγορία που συμπεριλαμβάνει όλων των ειδών τις ακτινοβολίες (laser, μικροκυμάτων, υπεριώδεις, υπέρυθρες και ραδιενεργές). Η ΓΕΝΙΚΗ ΕΞΥΠΠ έχει εκπονήσει σημαντικό αριθμό μελετών Εκτίμησης Επαγγελματικών Κινδύνων σε επαγγελματικούς χώρους παροχής υπηρεσιών υγείας (διαγνωστικά κέντρα, γενικά νοσοκομεία) όπου σημειώνεται επαγγελματική έκθεση σε ιοντίζουσες ακτινοβολίες και έχει κατά περίπτωση προτείνει μέτρα για τον περιορισμό της έκθεσης των εργαζομένων, αλλά και επαληθεύσει με επιτόπιους ελέγχους συμβουλευτικού χαρακτήρα την εφαρμογή τους. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΕΝΑΝΤΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ Η προστασία από την έκθεση σε εξωτερική ακτινοβολία επιτυγχάνεται με τρεις τρόπους: τη θωράκιση, την αύξηση της απόστασης και την ελάττωση του χρόνου έκθεσης. Η θωράκιση περιλαμβάνει την παρεμβολή ενός υλικού μεταξύ της πηγής και του δέκτη, ώστε να απορροφήσει μερικώς ή εντελώς την εκπεμπόμενη ακτινοβολία. Τα πλαστικά αποδεικνύονται στην πράξη ιδιαίτερα αποτελεσματικά για τη θωράκιση πηγών ακτινοβολίας β διότι παράγουν αμελητέα ακτινοβολία πέδησης. Για ακτινοβολίες γ και X απαιτείται ένα παχύ στρώμα υλικού όπως ο μόλυβδος ή το τσιμέντο περιμετρικά της πηγής. Τα τοιχώματα για παράδειγμα ενός χώρου στον οποίο διενεργούνται ακτινοβολήσεις ασθενών, είναι επενδεδυμένα εσωτερικά με φύλλα μολύβδου, ενώ η προθήκη που μεσολαβεί μεταξύ του ακτινολόγου και του χώρου εκπομπής είναι κατασκευασμένη από μολυβδύαλο. Η ακτινοβολία από μία σημειακή πηγή είναι αντιστρόφως ανάλογη με το τετράγωνο της απόστασης από τον δέκτη, οπότε μειώνεται αντίστοιχα και η απορροφούμενη δόση. Ο εξ αποστάσεως χειρισμός ραδιενεργών υλικών (π.χ. με απομονωμένες μακριές τσιμπίδες) είναι ένας τρόπος αύξησης της απόστασης μεταξύ πηγής και δέκτη. Τέλος, όπως γίνεται αντιληπτό, η απορρόφηση είναι επίσης μικρότερη όταν ο χρόνος έκθεσης στο επικίνδυνο υλικό είναι μικρότερος. Στην πράξη επιδιώκεται κατά το δυνατόν να εφαρμόζονται ταυτόχρονα και οι τρεις παραπάνω τρόποι προστασίας. Επιπρόσθετα, εφόσον κρίνεται απαραίτητο, μπορούν να χρησιμοποιούνται από το προσωπικό κατάλληλα μέσα ατομικής προστασίας (Εικ. 4α, β) όπως σκάφανδρα με αυτόνομη τροφοδοσία αέρα, γυαλιά μολυβδύαλου, μπότες ενισχυμένου ελαστικού, γάντια μολύβδου-βινυλίου ή μολύβδου-νεοπρενίου, ποδιές με επένδυση μολύβδου και ολόσωμες φόρμες μολύβδου που απομονώνουν το σώμα από τον περιβάλλοντα χώρο. Εικ.4α - Προστατευτικά γυαλιά μολυβδύαλου. Εικ.4β - Προστατευτική ποδιά με επένδυση μολύβδου για ιοντίζουσες ακτινοβολίες. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΕΝΑΝΤΙ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ Η προστασία από την έκθεση σε εσωτερική ακτινοβολία επιτυγχάνεται προλαμβάνοντας την πρόσληψη ραδιενεργού υλικού με οποιονδήποτε πιθανό τρόπο (κατάποση, αναπνοή, δερματική απορρόφηση). Η κατανάλωση τροφών ή υγρών, το κάπνισμα και η χρήση καλλυντικών πρέπει να απαγορεύονται σε περιοχές όπου διαχειρίζονται ραδιενεργά υλικά. Επιπρόσθετα, ιδιαίτερη βαρύτητα πρέπει να δίνεται στη σχολαστική καθαριότητα του χώρου, ώστε να προλαμβάνεται η ενδεχόμενη εξάπλωση ραδιενεργού υλικού στην περίπτωση που κάποιες επιφάνειες έχουν μολυνθεί από αυτό, ή στην περίπτωση που το υλικό διαφεύγει από τη συσκευασία του. Σε τέτοιες περιπτώσεις το υλικό συλλέγεται με αναρρόφηση σε φορητές κυλινδρικές φιάλες ειδικής κατασκευής, ώστε να μην επιτρέπουν την εκπομπή ακτινοβολίας από το εσωτερικό τους στον περιβάλλοντα χώρο (Εικ. 5). Μετά το χειρισμό του υλικού, πρέπει να γίνεται εκτενής πλύση των χεριών πριν την απομάκρυνση από το χώρο και πριν την επαφή με οποιοδήποτε αντικείμενο καθημερινής χρήσης (π.χ. τηλέφωνο, τσάντες, γραφική ύλη, πληκτρολόγιο), ενώ σε περίπτωση που υπάρχει κάποια επιφανειακή πληγή πρέπει οπωσδήποτε να καλύπτεται, διότι αποτελεί πιθανή είσοδο ραδιενεργού υλικού στο αίμα. Εικ.5 - Περισυλλογή ραδιενεργών υπολειμμάτων με αναρρόφηση σε φορητή κυλινδρική φιάλη.
ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ Οι κύριοι στόχοι της παρακολούθησης της ακτινοβολίας είναι να εκτιμηθεί η επαγγελματική έκθεση, να αξιολογηθεί η συμφωνία ή η ασυμφωνία με τα πρότυπα και τους κανονισμούς που κατά καιρούς υϊοθετούνται και να αποκτηθούν δεδομένα που συνεισφέρουν στο συνεχή έλεγχο της έκθεσης και ενδεχομένως των επιπτώσεών της. Αναφορικά με τον έλεγχο της έκθεσης σε ακτινοβολία, τα δεδομένα που λαμβάνονται εξυπηρετούν στα εξής σημεία: Στην επισήμανση και αξιολόγηση των κύριων πηγών έκθεσης. Στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των μέτρων ελέγχου ακτινοβολίας. Στην επισήμανση απρόσμενων περιστατικών και εν γένει καταστάσεων που δεν έχουν προβλεφθεί αλλά περιλαμβάνουν έκθεση σε ακτινοβολία. Στην εκτίμηση της επίδρασης των αλλαγών που έγιναν σε λειτουργικές διαδικασίες. Στη δημιουργία βάσεως δεδομένων πάνω στην οποία μπορεί να βασιστεί η πρόβλεψη της επίδρασης της έκθεσης σε ακτινοβολία για μελλοντικές λειτουργικές διαδικασίες, ώστε να είναι δυνατή η εκ των προτέρων λήψη των κατάλληλων μέτρων ελέγχου. Η εκτίμηση της έκθεσης των εργαζομένων σε εξωτερικές ακτινοβολίες γίνεται με φορητά όργανα τα οποία φέρουν θερμοφωταυγή, ευαίσθητα στην ιοντίζουσα ακτινοβολία, υλικά. Οι δόσεις που προσλαμβάνονται μέσω της αναπνευστικής οδού, εκτιμώνται με φορητούς δειγματολήπτες αέρα (δοσίμετρα) που προσδένονται στο δέκτη, ή τοποθετούνται σε καίρια σημεία εντός του εργασιακού χώρου, όταν επιθυμείται ο έλεγχος των επιπέδων ραδιενέργειας σ αυτόν. Το ραδιενεργό υλικό που έχει εισέλθει στο ανθρώπινο σώμα μπορεί να προσδιοριστεί με αναλύσεις δειγμάτων βιολογικών υλικών (in vitro) ή και με μέτρηση ολόσωμης ακτινοβολίας (in vivo) για τον προσδιορισμό της συγκέντρωσης στο ανθρώπινο σώμα ραδιοϊσοτόπων που εκπέμπουν ακτινοβολία γ. Τα δοσίμετρα αποτελούν τον πιο διαδεδομένο τρόπο παρακολούθησης της έκθεσης των επαγγελματικά εκτιθέμενων σε ραδιενεργή ακτινοβολία. Για τη δοσιμέτρηση χρησιμοποιούνται πλέον τα δοσίμετρα τύπου θερμοφωταύγειας (Εικ. 6α, β). Η συλλογή και αποστολή των δοσιμέτρων για τον υπολογισμό της δόσης και τη βαθμονόμησή τους, γίνεται συνήθως από συνεργαζόμενο ακτινοφυσικό στο τμήμα δοσιμετρίας της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (ΕΕΑΕ), η οποία αποτελεί τον αρμόδιο δημόσιο φορέα για θέματα ακτινοπροστασίας και πυρηνικής ασφάλειας στη χώρα μας. Εικ.6 - Φορητά δοσίμετρα ιοντιζουσών ακτινοβολιών(α) και χρήση τους (β). Του Σπύρου Σκλαβούνου Δρα Χημικού Μηχανικού Επιστημονικού συμβούλου της ΓΕΠ.
Σχέδιο και Φάκελος Ασφάλειας & Υγείας (ΣΑΥ και ΦΑΥ) Το Π.Δ. 305/1996 ( Ελάχιστες προδιαγραφές ασφάλειας και υγείας που πρέπει να εφαρμόζονται στα προσωρινά ή κινητά εργοτάξια σε συμμόρφωση προς την οδηγία 92/57/EOK ) στο Άρθρο 3, 3, αναφέρει ότι: Πριν από την έναρξη λειτουργίας του εργοταξίου ο εργολάβος ολόκληρου του έργου και εάν δεν υπάρχει ο κύριος του έργου μεριμνά για την εκπόνηση Σχεδίου ασφάλειας και υγείας και για την κατάρτιση Φακέλου ασφάλειας και υγείας. Προκειμένου να διασαφηνίσουμε το τι είναι το κάθε ένα από αυτά, θα πρέπει να αναφέρουμε ότι, το ΣΑΥ (Σχέδιο Ασφάλειας & Υγείας), είναι ουσιαστικά ένα είδος μελέτης που περιλαμβάνει τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν καθώς και κάθε άλλο στοιχείο που πρέπει να εφαρμόζεται στο εργοτάξιο έτσι ώστε να βελτιωθούν οι συνθήκες εργασίας και να αποφευχθούν τα εργατικά ατυχήματα και οι επαγγελματικές ασθένειες. Αντίστοιχα το ΦΑΥ (δηλαδή ο Φάκελος Ασφάλειας & Υγείας), είναι η καταγραφή των στοιχείων του έργου, έτσι όπως αυτό τελικά κατασκευάσθηκε, ενώ επιπλέον περιλαμβάνει και μία σειρά οδηγιών και χρήσιμων στοιχείων τα οποία πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά τη μετέπειτα ζωή του έργου (όπως για παράδειγμα οι εργασίες συντήρησης/καθαρισμού, μετατροπών κλπ.) Η διαφορά μεταξύ των δύο είναι ότι, το ΣΑΥ αποσκοπεί στην πρόληψη των κινδύνων κατά την εκτέλεση του έργου, ενώ το ΦΑΥ στην πρόληψη των κινδύνων κατά τις ενδεχόμενες μεταγενέστερες εργασίες καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του έργου. Το ΣΑΥ συντάσσεται πριν την έναρξη των εργασιών του έργου και είναι ένα δυναμικό κείμενο, δηλαδή μπορεί (οφείλει) να αναπροσαρμόζεται ανάλογα με την εξέλιξη των εργασιών και τις ανάγκες του έργου. Το ΦΑΥ πρέπει να αναπροσαρμόζεται κατά την πορεία εκτέλεσης του έργου ανάλογα με τις τροποποιήσεις που επέρχονται σε αυτό, έτσι ώστε μετά την ολοκλήρωσή του, να είναι πλήρες και με όλα τα ως κατασκευάσθη (as build) στοιχεία και τις χρήσιμες οδηγίες. Σύμφωνα με την κείμενη νομοθεσία (Π.Δ. 305/96), η σύνταξη ΣΑΥ απαιτείται όταν υπάρχει έστω και μια από τις παρακάτω περιπτώσεις: όταν απαιτείται συντονιστής σε θέματα ασφάλειας και υγείας κατά την εκπόνηση της μελέτης του έργου, δηλαδή όταν στο έργο προβλέπεται να είναι παρόντα περισσότερα του ενός συνεργεία, όταν οι εργασίες που πρόκειται να εκτελεστούν ενέχουν ιδιαίτερους κινδύνους όπως αυτές απαριθμούνται στο προαναφερθέν Π.Δ. Όταν απαιτείται εκ των προτέρων γνωστοποίηση (ομοίως σύµφωνα µε σχετικό Π.Δ. 305/96). Εδώ θα πρέπει να τονίσουμε ότι, οι παραπάνω προϋποθέσεις υπάρχουν σχεδόν στο σύνολο των έργων (και σίγουρα πάντα σε έργα όπου απαιτείται έκδοση οικοδομικής άδειας), όπερ σημαίνει ότι σχεδόν για όλα τα έργα, πρέπει να συντάσσεται πάντα ΣΑΥ. Επιπλέον, η κατάρτιση ΦΑΥ είναι υποχρεωτική για όλα τα έργα. Την υποχρέωση (ευθύνη) για την κατάρτιση των ΣΑΥ και ΦΑΥ έχει ο εργολάβος ολόκληρου του έργου και εάν δεν υπάρχει, τότε ο κύριος του έργου. Αντίστοιχα, ο Συντονιστής Ασφάλειας & Υγείας κατά την εκτέλεση του έργου μεριμνά και είναι υπεύθυνος για την αναπροσαρμογή των ΣΑΥ & ΦΑΥ. Σε περίπτωση παράλειψη κατάρτισης ΣΑΥ και ΦΑΥ, την ευθύνη έχει το πρόσωπο που όρισε τον Συντονιστή Ασφάλειας & Υγείας. Όπως προαναφέρθηκε, τα ΣΑΥ και ΦΑΥ απαιτείται να έχουν συνταχθεί πριν την έναρξη λειτουργίας του εργοταξίου. Μετά την σύνταξή τους θα πρέπει να φυλάσσονται στο εργοτάξιο, έτσι ώστε να είναι στη διάθεση των ελεγκτικών αρχών (υπηρεσίες Επιθεώρησης Εργασίας). Για τα οικοδομικά έργα τα ΣΑΥ και ΦΑΥ συντάσσονται κατά τη μελέτη του και υποβάλλονται στις αρμόδιες πολεοδομικές υπηρεσίες σαν αναπόσπαστο τμήμα των δικαιολογητικών που απαιτούνται για την έκδοση της οικοδομικής άδειας. Για τα δημόσια έργα, όταν δεν απαιτείται έκδοση οικοδομικής άδειας, το ΣΑΥ και ΦΑΥ αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της τεχνικής μελέτης. Προκειμένου για την ορθή και πλήρη σύνταξη και κατάρτιση των ΣΑΥ και ΦΑΥ, υπάρχουν οδηγίες και υποδείγματα σε σχετικές εγκυκλίους που έχουν εκδοθεί από τις αρμόδιες Κρατικές Υπηρεσίες. Όλες οι νομοθετικές διατάξεις είναι ελεύθερα διαθέσιμες σε μορφή pdf στο website της ΓΕΝΙΚΗΣ ΕΞ.Υ.Π.Π. ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ Α.Ε., www.exypp.gr στο link ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ή απευθείας στο http://www.exypp.gr/searchlaw.html Του Γιώργου Ευθυμίου Διπλ. Μηχανικού Ορυκτών Πόρων Διευθυντής του τμήματος Τεχνικών και Βιομηχανικών Έργων της ΓΕΠ