Το πρώτο κείμενο του αγώνα, είναι η προκήρυξη που εστάλη προς τις ξένες δυνάμεις από τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη.

Το πρώτο κείμενο του αγώνα, είναι η προκήρυξη που εστάλη προς τις ξένες δυνάμεις από τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη.

λείσαν οι στράτες του Μοριά Κ λείσαν οι στράτες του Μοριά Σελίδες: 4-9 θανάσιος ιάκος Α Σελίδες: 10-15 Μ άρκος Μπότσαρης Σελίδες: 16-21 ένω Λ Μπότσαρη Σελίδες: 22-27 θ εόδωρος Κολοκοτρώνης Σελίδες: 28-33 Ο ι κλέφτες του Ολύµπου Σελίδες: 34-41 Τ ζαβέλαινα Σελίδες: 42-47 Κ ατσαντώνης Σελίδες: 48-55 Γ εώργιος Καραϊσκάκης Σελίδες: 56-63 Ο δυσσέας Ανδρούτσος Σελίδες: 64-69 Χρονοµηχανή: Επετειακό θεµατικό λεύκωµα - Μάρτιος 2012 Παραγωγή: Ελληνικό Κέντρο Τεχνολογικού Πολιτισµού (ΕΛΚΕΤΕΠ) Επιµέλεια ύλης: Κώστας Μπορδόκας - Κείµενα: Κώστας Τρίγκος ART director: Νίκος Παπαρρόδου

«Ο Νικηταράς στα ερβενάκια». Εθνικ. βιβλ., Παρίσι.

Κλείσαν οι στράτες του Μοριά Κλείσαν οι στράτες του Μοριά κλείσαν και τα Δερβένια κλαίνε τα χάνια για άλογα και τα τζαµιά για αγάδες κλαίει και µια χανούµισσα κλαίει για τον γιo της το γιo της τον Αλή Μπέη 5

Ο δεύτερος χρόνος της Επανάστασης ήταν ιδιαίτερα κρίσι- µος για την εδραίωση της ελληνικής εξουσίας στον Μοριά. «Ολες οι στρατιωτικές επιχειρήσεις των Τούρκων κατά το 1822 αποτύχανε και έτσι διαψεύστηκαν ο Μέτερνιχ και οι άλλοι αντιδραστικοί που πρόλεγαν την καταστροφή και τον εξολοθρεµό των ανταρτών Ελλήνων 1. Μεγάλης σηµασίας σταθµός σ αυτή την πορεία ήταν η απόκρουση της τουρκικής εκστρατείας στην Πελοπόννησο, που σηµειώθηκε στα τέλη του Ιουλίου. Μετά τη νίκη των σουλτανικών στρατευµάτων στα Ιωάννινα και το θάνατο του Αλή πασά, ο οθωµανικός στρατός στράφηκε στο Νότο, ώστε να καταπνίξει την Ελληνική Επανάσταση στην πηγή της. Η αρχιστρατηγία αυτής της σηµαντικής επίθεσης ανατέθηκε στον Μαχµούτ πασά της Λάρισας ή ράµαλη, γνωστό από τη συµµετοχή του στην καταστολή των εξεγέρσεων της Θεσσαλίας, των Αγράφων του Ασπροποτάµου κ.λπ. Αντιθέτως, ο «νικητής των χιλίων µαχών», Χουρσίτ πασάς, αφού συνέτριψε τον Αλή, έπεσε σε δυσµένεια 2 και περιορίστηκε στην επίβλεψη της τροφοδοσίας τού -µέχρι τότε εντολοδόχου του- ράµαλη. Σύµφωνα µε τον Φωτιάδη, «η αλλαγή της αρχιστρατηγίας [...] στάθηκε ευνοϊκή για µας όπως ο νέος σερασκέρης δεν είχε ούτε την επιβολή ούτε τις ικανότητες του άλλου» 3. Κατά την άποψη του Τρικούπη, «επέκεινα των 30.000 ήταν οι συνεκστρατεύσαντες, άλλ 24.000 οι πολεµισταί, εξ ων τα τρία τέταρτα έφιπποι, οι πλείστοι δε των πεζών Αλβανοί» 4. Με αυτόν τον κολοσσιαίο, για τα δεδοµένα της εποχής, στρατό ο ράµαλης έφτασε ανεµπόδιστος στη Θήβα, την 1η Ιουλίου. 1 Γ. Κορδάτος, Μεγάλη Ιστορία της Ελλάδος, τόμος Χ, εκδ. 20ός αιώνας, σ. 389 2 Κατά πολλούς Ελληνες ιστορικούς, ο Χουρσίτ περιθωριοποιήθηκε από το Σουλτάνο, αφού καταχράσθηκε σημαντικό μέρος του πλούτου του Αλή. 3 Δ. Φωτιάδης, Η Επανάσταση του 21, εκδ. Ν. Βότση, τ. ΙΙ, σ.229 4 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΒ, σ. 249 6

Αφού πυρπόλησε την πόλη, κατευθύνθηκε άµεσα προς τον Ισθµό, ενώ έστειλε απόσπασµα 500 ανδρών, ώστε να σταθεροποιηθεί η τουρκική κυριαρχία στην Εύβοια. Αξίζει να σηµειωθεί πως η είδηση της καθόδου του ράµαλη είχε σκορπίσει πανικό στον πληθυσµό. Ολόκληρα χωριά και πόλεις εκκενώνονταν, καθώς εξαπλωνόταν η φήµη πως ο τροµερός Τούρκος πλησίαζε µε αµέτρητο και πανίσχυρο στρατό.οι Οθωµανοί πέρασαν ταχύτατα από το στενό των Μεγάλων ερβενίων, χωρίς να συναντήσουν καµία αντίσταση, καθώς οι 600 Τριπολιτσιώτες, υπό τους τελείως άπειρους Παλαµήδη και Σέκερη, είχαν τραπεί σε φυγή. Ο µοίως, αφού πάτησαν την Κόρινθο, οι Τούρκοι κατέλαβαν αµαχητί τον Ακροκόρινθο, τον οποίο είχε εγκαταλείψει ο φρούραρχος Αχιλλέας Θεοδωρίδης 5. Επειτα από πολεµικό συµβούλιο και παρά την αντίθετη άποψη του Γιουσούφ πασά, ο ενθουσιώδης ράµαλης αποφάσισε να συνεχίσει προς την Αργολίδα µε το σύνολο των δυνάµεών του.πράγµατι, το οθωµανικό στράτευµα µπήκε στην έρηµη πόλη του Αργους στις 13 Ιουλίου. Λίγες ώρες πριν, τα περισσότερα µέλη της κυβέρνησης επιβιβάζονταν σε πλοία, ενώ υπό καθεστώς πανικού προσπαθούσαν να περισώσουν τα κυβερνητικά αρχεία. Κατά τον Φωτάκο, οι κυβερνητικοί έλεγαν «ας χαθούν οι Ελληνες, τα αρχεία να γλυτώσουν» 6. Τη σωτηρία της Πελοποννήσου και ολόκληρης της Επανάστασης ανέλαβε για µία ακόµη φορά ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Βασικό του µέληµα ήταν να εµψυχώσει τους αγωνιστές. Την αυγή της µεγάλης µάχης των ερβενακίων «έµπηξε τη βροντερή του φωνή κι όλοι κάρφωσαν τα µάτια τους πάνω του: Ελληνες, τους είπε, σήµερα γεννηθήκαµε και σήµερα θα πεθάνουµε!» 7. 5 Κατά τον Τρικούπη, ήταν αισχρή η παράδοση του κάστρου, ενώ ο Κορδάτος χαρακτηρίζει τον Θεοδωρίδη ψευτοπαλικαρά. 6 Ιστορία του Ελληνικού Εθνους, ό. π., σ. 250 7 Φωτιάδης, ό. π., σ. 254 7

«Ο Κολοκοτρώνης µε παλικάρια του». Λεύκωµα Peytier. Το σχέδιό του στηριζόταν, κυρίως, σε τρία σηµεία: 1) αποµόνωση του ράµαλη στην Αργολίδα, 2) καθυστέρηση των Τούρκων µέσω της κατάληψης του κάστρου του Αργους, 3) διακοπή τροφοδοσίας του τουρκικού στρατού. Και τα τρία σκέλη λειτούργησαν περίφηµα. Ο ράµαλης, πράγµατι, έχασε πολύ χρόνο πολιορκώντας το φρούριο του Αργους, το οποίο υπερασπίζονταν ηρωικά ο. Υψηλάντης και άλλοι, ενώ το στράτευµά του άρχισε να πλήττεται σηµαντικά από έλλειψη τροφής. 8

Παρά τις προσπάθειες παραπλάνησης από τον ράµαλη, ο Γέρος του Μοριά αντιλήφθηκε πως οι Οθωµανοί θα κατευθύνονταν πίσω, προς την Κόρινθο, µέσω του στενού των ερβενακίων. Ετσι, τους περικύκλωσε και εξαπέλυσε γενική επίθεση το απόγευµα της 26ης Ιουλίου. Οι Τούρκοι αιφνιδιάστηκαν και, πριν ακόµα φτάσει στο σηµείο ο Νικηταράς, δεν κατάφεραν να συστήσουν µια αποτελεσµατική άµυνα. Αφού υπέστησαν βαρύτατες απώλειες, κατευθύνθηκαν προς το πέρασµα του Αγίου Σώστη. Οταν έφθασαν και οι δυνάµεις του Νικηταρά, η στρατιά του ράµαλη σφαγιάστηκε, µη µπορώντας καν να αντεπιτεθεί: «Μη δυνάµενοι να οπισθοδροµήσωσι πλέον, τον δεξιόν βραχίονα προ των οφθαλµών θέτοντες, ώρµων δροµαίοι εις τα εµπρός κατάντη, χωρίς τινός αυθυπερασπίσεως» 8. Στις 28 Ιουλίου, ο ράµαλης επιχείρησε να σπάσει τον κλοιό και να κινηθεί εκ νέου µε κατεύθυνση τον Βορρά. Η ισχυρότερη αντίσταση που αντιµετώπισε έλαβε χώρα στο Αγιονόρι, όπου ανάµεσα στα πυρά του Νικηταρά και του Φλέσσα έχασε πάνω από 600 άνδρες. Τελικά, έφθασε στην Κόρινθο, µε σοβαρότατες απώλειες σε άνδρες και πολεµοφόδια, ενώ το υπόλοιπο στράτευµα ήταν βαρύτατα καταπονηµένο. Κατά τον Αύγουστο, ο ράµαλης επιχείρησε, ανεπιτυχώς, να κινηθεί προς το Κιάτο, ενώ ένα µήνα αργότερα έκανε µια τελευταία προσπάθεια να επικοινωνήσει µε τη Στερεά. Αφού δεν κατάφερε να σπάσει την πολιορκία των Ελλήνων, πέθανε τον Οκτώβριο στην Κόρινθο, σε καθεστώς βαθιάς απελπισίας. 8 Διήγηση Οικονόμου στο Φωτιάδης, ό. π., σ. 262 9

Αθανάσιος Διάκος τι καπετάνιος είσαι εσύ δε ρίχνεις δυο ντουφέκια να συναχτεί τ ασκέρι σου να δεις και ποιος σου λείπει σου λείπει ο Διάκος απ τα χθες πάει στην Αλαµάνα κι οι Τούρκοι τον επιάσανε 11

Ο Αθανάσιος ιάκος υπήρξε ένας από τους σηµαντικότερους αγωνιστές της Επανάστασης και αποτέλεσε ισχυρό σύµβολο θυσίας και ηρωισµού. Γεννήθηκε στην Ανω Μουσουνίτσα Φωκίδας (κατ άλλους, στην Αρτοτίνα) το 1788. Σε νεαρή ηλικία, οι γονείς του τον έστειλαν στο µοναστήρι του Αγίου Ιωάννου Προδρόµου στην Αρτοτίνα Φωκίδας, καθώς αδυνατούσαν να συντηρήσουν την πολυµελή τους οικογένεια. Εκεί, πέντε χρόνια µετά την άφιξή του, σε ηλικία δεκαεπτά ετών, χειροτονήθηκε διάκος, αφού είχε δείξει συνέπεια και αφοσίωση στο µοναστικό βίο. Ωστόσο, δεν άργησε να εγκαταλείψει την καλογερική όταν σκότωσε έναν Τούρκο αγά, ο οποίος, εντυπωσιασµένος από την οµορφιά του, τον προσέβαλε. Κατά µία άλλη εκδοχή, ο ιάκος διέφυγε από το µοναστήρι µετά την ενοχοποίησή του για το φονικό που συνέβη σε ένα γάµο στην Αρτοτίνα, όταν κατά τους συνηθισµένους πυροβολισµούς του γλεντιού µια αδέσποτη σφαίρα τραυµάτισε θανάσιµα έναν παριστάµενο. Ο ιάκος έγινε τότε πρωτοπαλίκαρο στην οµάδα του Γούλα Σκαλτσά, συνεχίζοντας την παράδοση του παππού του, Αθανασίου Γραµµατικού, και δύο θείων του, οι οποίοι ήταν κλέφτες. Κατά την περίοδο που ακολούθησε, διακρίθηκε για τη γενναιότητα και τη µαχητικότητά του. Εκείνη την εποχή, οι Τούρκοι σκότωσαν τον πατέρα του κι έναν από τους δύο αδερφούς, οι οποίοι ήταν τσοπάνηδες, όταν τους έπιασαν να βοηθούν µε τρόφιµα τους κλέφτες της περιοχής. Ο ιάκος ορκίστηκε εκδίκηση, εξαπολύοντας πολλές επιθέσεις σε τουρκικά αποσπάσµατα. Το 1814, εντάχθηκε στην προσωπική φρουρά του Αλή πασά, υπό τον Οδυσσέα Ανδρούτσο. Αργότερα, στη Λιβαδειά, µετά την αποχώρηση του τελευταίου από το αρµατολίκι, έγινε καπετάνιος, ενώ παράλληλα µυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. 12

Οι µέρες του εθνικού ξεσηκωµού θα βρουν τον Αθανάσιο προετοιµασµένο. Τον Μάρτιο του 1821, έπειτα από συνεννόηση µε τον απεσταλµένο των Φιλικών, επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα, τον Πανουργιά και τον υοβουνιώτη, επιχείρησε να επικοινωνήσει µε τους επαναστάτες της Πελοποννήσου. Για το σκοπό αυτό, έστειλε στην Πάτρα τον καπετάνιο Βασίλη Μπούσγο. Ωστόσο, το ξέσπασµα της Επανάστασης βρήκε τον Μπούσγο καθ οδόν και επέστρεψε γρήγορα στον ιάκο. Αµέσως µετά, αποφασίζεται να αρχίσει άµεσα η Επανάσταση και στην Ανατολική Στερεά. Ο ιάκος, αφού παραπλάνησε τον Χασάν αγά, ισχυριζόµενος ότι επίκειται σύγκρουση µε τις δυνάµεις του Ανδρούτσου, κατάφερε να εντάξει στο στράτευµά του 5.000 χωρικούς και σήκωσε τη σηµαία της επανάστασης στη Λιβαδειά. Η πόλη πέρασε σε ελληνικά χέρια, έπειτα από σκληρή µάχη τριών ηµερών και στις 4 Απριλίου σηκώθηκε η ελληνική σηµαία. Μετά την ανακήρυξή του σε αρχηγό των επαναστατών της Λιβαδειάς, ο ιάκος οδήγησε τους εξεγερµένους στην κατάληψη της Αταλάντης, της Θήβας και του φρουρίου της Μπουδουνίτσας. Παρά την αποτυχία της µάχης της Λαµίας οι στρατιωτικές νίκες που πέτυχε συνέβαλαν αποφασιστικά στη πρόοδο της Επανάστασης. Ωστόσο, ο Χουρσίτ πασάς, κατ εντολή του Σουλτάνου, δεν άργησε να εξαπολύσει επίθεση µε στόχο την κατάπνιξη της εξέγερσης στην Ανατολική Στερεά και την αποσόβηση της άλωσης της Τριπολιτσάς. Για το λόγο αυτό, ο Χουρσίτ απέστειλε στράτευµα µε 8.000 πεζούς και 1.000 ιππείς, υπό την ηγεσία των Οµέρ Βρυώνη και Κιοσέ Μεχµέτ. Στις 20 Απριλίου, οι Ελληνες οπλαρχηγοί συσκέφθηκαν στις Κοµποτάδες, ώστε να σχεδιάσουν την άµυνα της περιοχής. 13

Σύµφωνα µε την απόφαση, οι 2.000 άνδρες των ελληνικών δυνάµεων θα διαιρούνταν σε τρεις οµάδες ώστε να αποκλειστούν όλες οι δίοδοι προς τη Λιβαδειά. Συγκεκριµένα, ο Πανουργιάς θα υπερασπιζόταν τα ύψη της Χαλκοµάτας, ο υοβουνιώτης τη γέφυρα του Γοργοποτάµου, ενώ ο ιάκος θα πολεµούσε τους Τούρκους µε 500 άνδρες στη γέφυρα της Αλαµάνας. Οι Τούρκοι είχαν στρατοπεδεύσει κοντά στη Λαµία από τις 17 Απριλίου, ετοιµάζοντας τις δυνάµεις τους για τη µάχη. Πέντε µέρες αργότερα, εξαπέλυσαν ταυτόχρονη επίθεση στις 3 αµυντικές θέσεις των επαναστατών. Οι Τούρκοι, οι οποίοι υπερτερούσαν αριθµητικά, ανάγκασαν τον υοβουνιώτη να οπισθοχωρήσει, ενώ ο Πανουργιάς, τραυµατισµένος, επίσης υποχώρησε. Μετά τη σύµπτυξη των δύο µετώπων, ο ιάκος αντιµετώπιζε το κύριο βάρος της τουρκικής επίθεσης. Ηταν ζήτηµα χρόνου να καµφθεί η ηρωική αντίσταση των επαναστατών. Ωστόσο, ο Αθανάσιος, παρά τις προτροπές των συντρόφων του, δεν εγκατέλειψε τη γέφυρα της Αλαµάνας. Στις 24 Απριλίου, έπειτα από τραυµατισµό στο δεξί χέρι, αιχµαλωτίσθηκε από τις δυνάµεις του εχθρού. Ανάµεσα στους 200 νεκρούς Ελληνες της σύγκρουσης ήταν και οι Κώστας Μασαβέτας (αδελφός του ιάκου) και επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας. Μετά τη µοιραία µάχη, ο ιάκος οδηγήθηκε στη Λαµία, όπου του προτάθηκε η θέση του αξιωµατικού στον οθωµανικό στρατό και, παράλληλα, του ζητήθηκε να προσκυνήσει. Η φηµισµένη φράση «Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θε να πεθάνω» συµπυκνώνει την αφοσίωση του Αθανασίου στο σκοπό της Επανάστασης. 14

Παρά τις αντιρρήσεις του Οµέρ Βρυώνη, ο οποίος τον γνώριζε από τη θητεία του στη σωµατοφυλακή του Αλή πασά, ο Χαλήλ µπέης έπεισε τον Κιοσέ Μεχµέτ να θανατώσει τον Ελληνα οπλαρχηγό. Στις 24 Απριλίου, βρήκε µαρτυρικό θάνατο µε ανασκολοπισµό. Σύµφωνα µε την παράδοση, τις τελευταίες του ώρες στοχαζόταν: «Για δες καιρό που διάλεξε ο Χάρος να µε πάρει, τώρα που ανθίζουν τα κλαδιά και βγάζει η γης χορτάρι». Ο Αθανάσιος ιάκος υµνήθηκε από τη λαϊκή µούσα και ενέπνευσε, µε το ηρωικό του παράδειγµα, τους Ελληνες επαναστάτες. 15

16

Μάρκος Μπότσαρης Θρήνος µεγάλος γίνεται µέσα στο Μεσολόγγι το Μάρκο πάν στην εκκλησιά το Μάρκο πάν στο µνήµα ξήντα παπάδες παν µπροστά και δέκα δεσποτάδες κι από κοντά Σουλιώτισσες 17

Ο Μάρκος Μπότσαρης ήταν γόνος µιας από τις πιο παλιές και ξακουστές οικογένειες του Σουλίου. Αρβανίτες, µε καταγωγή από το ράγανη της Παραµυθιάς, οι Μποτσαραίοι συνέβαλαν αποφασιστικά στην πρόοδο της Επανάστασης. Ο νεαρός Μάρκος πέρασε τα πρώτα του χρόνια στο Βουργαρέλι των Τζουµέρκων και στην αυλή του Αλή πασά των Ιωαννίνων. Μετά την πολιορκία του Σουλίου από τα στρατεύµατα του τελευταίου, διέφυγε µε τον πατέρα του κι άλλους Σουλιώτες, που δεν είχαν γίνει δεκτοί στην Πάργα, στην Κέρκυρα. Εκεί, υπηρέτησε στα στρατεύµατα κατοχής των Γάλλων, φθάνοντας µέχρι το βαθµό του εκατόνταρχου. Η οικογένεια Μπότσαρη πολέµησε αρχικά στο πλευρό του Σουλτάνου, εναντίον του Αλή πασά, ελπίζοντας πως ο πρώτος θα επέτρεπε την επιστροφή τους στο Σούλι. Αφού διαπίστωσαν πως ήλπιζαν µάταια, ήρθαν σε επαφή µε τον Αλή πασά ώστε να διαπραγµατευθούν τον επαναπατρισµό των Σουλιωτών µε αντάλλαγµα τη βοήθειά τους στις µάχες µε το Σουλτάνο. Μετά τη συµφωνία του Αλή, οι Σουλιώτες, υπό την ηγεσία του Μάρκου, έδωσαν πολλές νικηφόρες µάχες εναντίον των δυνάµεων του Χουρσίτ, οι οποίες είχαν σταλεί στην περιοχή κατ εντολή του Σουλτάνου. Με την έκρηξη της Επανάστασης, ο Μπότσαρης, ήδη µυηµένος στη Φιλική Εταιρεία από το 1814, πρωτοστάτησε σε κρίσιµες µάχες. Αφού βοήθησε αποφασιστικά στην κατάληψη του φρουρίου των Βαριάδων, κατέλαβε τα Πέντε Πηγάδια και το φρούριο της Ριγάσας ενώ συµµετείχε στη µάχη της Αρτας τον Νοέµβριο του 1821. Αυτές οι νίκες απέφεραν πολλά λάφυρα στους Σουλιώτες, ενώ η φήµη του γενναίου και ευφυούς Μπότσαρη µεγάλωνε. Την ίδια εποχή ανταλλάσσει την αιχµάλωτη από τους Τούρκους οικογένειά του και τη µεταφέρει στην ιταλική Ανκόνα. 18

Α µέσως µετά, συµµετέχει στην εκστρατεία της Ηπείρου και της Ακαρνανίας, υπό το σχεδιασµό του Μαυροκορδάτου. Τον Ιούνιο του 1822, µε δύναµη περίπου 1.200 ανδρών, ο Μάρκος κατευθύνθηκε προς το Σούλι. Η ανεπιτυχής µάχη στο Πέτα µε τον Κιουταχή και οι καταστροφικές ήττες των ελληνικών δυνάµεων εκείνη την περίοδο οδηγούν στην τραγική απώλεια του Σουλίου. Ξακουστοί είναι οι χειρισµοί του κατά την πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου, τον Οκτώβριο του 1822. Χρησιµοποιώντας διάφορα προσχήµατα, καθυστερεί τις διαπραγµατεύσεις, µε αποτέλεσµα να φθάσει σηµαντική βοήθεια στους πολιορκηµένους. Οταν οι Μεσολογγίτες ενισχύθηκαν µε επιπλέον αγωνιστές και πολεµοφόδια, διεµήνυσαν στους Τούρκους πως «αν θέλουν την πόλη, να έρθουν να την πάρουν». Η µάχη της 24ης εκεµβρίου κατέληξε σε θρίαµβο των ελληνικών δυνάµεων. Παράλληλα, εκείνες τις µέρες, η κυβέρνηση έδωσε στον Μπότσαρη το βαθµό του στρατηγού, γεγονός που προκάλεσε διαµαρτυρίες και διχόνοια µεταξύ των οπλαρχηγών. Προσπαθώντας να αµβλύνει τις αντιθέσεις, η κυβέρνηση παραχώρησε τον ίδιο βαθµό σε πολλούς Σουλιώτες και Ρουµελιώτες αγωνιστές, γεγονός που οδηγεί τον πικραµένο Μάρκο να σχίσει το διάταγµα στο οποίο πιστοποιούνταν ο βαθµός του, δηλώνοντας πως «όποιος είναι άξιος παίρνει το δίπλωµα µεθαύριο µπροστά στον εχθρό». 19

20 «Ο Θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη» Eθνική βιβλιοθήκη Παρισίων

Μετά την αποτυχία της πρώτης πολιορκίας του Μεσολογγίου, ο Σουλτάνος απέστειλε τον Μουσταή πασά της Σκόδρας µε 10.000 Αλβανoύς στρατιώτες στη υτική Στερεά. Η δύναµη του Μάρκου ήταν 1.250 άνδρες, όταν αποχώρησε από το Μεσολόγγι για να επιτεθεί στο στρατόπεδο του Μουσταή, στο Καρπενήσι. Σύµφωνα µε το σχέδιο, ο Μπότσαρης θα πραγµατοποιούσε αιφνιδιαστική έφοδο στο τουρκικό στρατόπεδο µε 450 Σουλιώτες στο πλευρό του ενώ, ταυτόχρονα, οι υπόλοιποι 800 θα έκαναν αντιπερισπασµό. Κατά την επιτυχηµένη επίθεση, ο Μάρκος τραυµατίστηκε στην κοιλιακή χώρα, αλλά δεν αποσύρθηκε από τη µάχη και κατευθυνόµενος προς τη σκηνή του πασά, αναζητώντας τον, έπεσε νεκρός από σφαίρα στο κεφάλι. Οι Σουλιώτες διέκοψαν την επιτυχηµένη έφοδο για να παραλάβουν τη σορό του Σουλιώτη στρατηγού. Κατά τη µεταφορά του στο Μεσολόγγι όπου ετάφη, οι Σουλιώτες σύντροφοί του σταµάτησαν στη Μονή Προυσού, όπου βρισκόταν άρρωστος ο Καραϊσκάκης. Ο τελευταίος ασπάστηκε το νεκρό, λέγοντας: «Αµποτε ήρωα Μάρκο, κι εγώ από τέτοιο θάνατο να πάω». 21

Λένω Μπότσαρη Ολες οι καπετάνισσες των καπεταναραίων όλες πάησαν, προσκύνησαν στ Αλή πασά την πόρτα κι αυτήν η Λέν του Μπότσαρη δεν πά να προσκυνήσει Δεν προσκυνώ, παιδιά µ, Αλή πασά 22

«Σουλιώτισσες» Εθνική Πινακοθήκη ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ Μ έρος 1 1ο 23

Η µνηµειώδης συνεισφορά των Σουλιωτισσών στον Αγώνα είναι καταγεγραµµένη σε πλήθος δηµοτικών τραγουδιών. Από αυτά δεν θα µπορούσε να λείπει η ξακουστή αγωνίστρια Ελένη Μπότσαρη, κόρη του Κίτσου και αδερφή του Νότη, η οποία µετά τη µάχη του Σέλτσου έπεσε και πνίγηκε στον Αχελώο, για να µην πέσει στα χέρια των Τούρκων. Ηηρωική πράξη της 19χρονης Σουλιώτισσας τραγουδήθηκε από όλους τους Ελληνες. Κατά µία εκδοχή, οι διώκτες της νεαρής ήταν τρεις, κατά µία άλλη επτά. Οποια κι αν είναι η αλήθεια, η διήγηση της Κ. Παρρέν, αρκετά χρόνια µετά, απηχεί τις σκέψεις πολλών Ελλήνων της εποχής: «Μια γυνή, µια κόρη κατά επτά. Μια γυνή φέρουσα προ του θανάτου υψηλά το µέτωπον και ωσεί λάβαρον της θρησκείας και του πατριωτισµού της το µέγα όνοµα, το οποίον οι αδελφοί της απηθανάτισαν. Εγώ είµ η Λέν του Μπότσαρη, η αδελφή του Νότη. Τι δεν περιλαµβάνουν, τι δεν λέγουν αι λέξεις αυταί. εν ηξεύρω, εάν αι των µεγάλων και κραταιοτάτων του κόσµου κατακτητών κόραι και σύζυγοι ηδύναντο να αναµετρηθούν προς την αγρίαν εκείνην παρθένον του Σουλίου, την γνωρίζουσαν τόσον να τιµά το όνοµα, το οποίον η ανδρεία και ο πατριωτισµός κατέστησαν µέγα. Είµαι η Λέν του Μπότσαρη, δηλαδή η κόρη της τιµής, του παλληκαρισµού, της ξακουσµένης ανδρείας. Η κόρη γενεάς, η οποία ουδέποτε έσκυψε το µέτωπον προ τυρράνων, η οποία αψηφεί τας µυριάδας των εχθρών, η οποία ουδένα άλλον ανεγνώρισεν αρχηγόν, εις ουδενός άλλου τα διατάγµατα υπήκουσε ή εις αυτού του Θεού 1». 1 Κ. Παρρέν, Ιστορία της γυναικός, Εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή, Αθήνα, σ. 59 24

Εξίσου σηµαντικές µορφές του Σουλίου ήταν οι Χάιδω Γιαννάκη Σέχου, η έσπω Μπότση και η Χρυσούλα Μπότσαρη. Από τις σκόρπιες πληροφορίες που έχουµε για τις γυναίκες του Σουλίου, κάποιες αφορούν στην καθηµερινότητά τους ή ακόµα και στα πρότυπα οµορφιάς της εποχής. Ο Σ. Τζίπης στα αποµνηµονεύµατά του διηγείται: «Είχα, ως σου είπα, φίλο πολύ αγαπηµένο τον ξάδελφό µου, Νικολό Κωστάκη, και τη γυναίκα του την έλεγαν Χρύσω! Πλάσµα. Ψηλή, γιοµάτη, καλά καµωµένη. Το προβάτηµά της ήταν ωσάν της πέρδικας. Ητον άσπρη, ωσάν το γάλα. Τα µάγουλά της κόκκινα ωσάν τα ρόδα... Τα µάτια της µαύρα, µεγάλα, ήταν τόσο ωραία, τόσο ζωηρά, ώστε ελάβωνε την καρδιά του ανθρώπου. Είχε µαλλιά ξανθά, ωσάν το χρυσάφι, φωνή γλυκιά και όµορφη, ωσάν του αηδονιού. Καλύτερη γυναίκα από κείνη πουθενά δεν είδα 2». Ωστόσο, οι Σουλιώτισσες δεν ήταν οι µόνες που αντιστάθηκαν στον οθωµανικό ζυγό. Ξακουστή είναι η στάση των γυναικών του Μεσολογγίου, οι οποίες, κατά τη µεγάλη Εξοδο, πολεµούσαν κρατώντας από το ένα χέρι το σπαθί και από το άλλο το µωρό τους 3, ενώ µετά τη φοβερή σφαγή των κατοίκων της Χίου, το 1822, οι αιχµάλωτες γυναίκες δεν δέχονταν τροφή, ώστε πεθαίνοντας από την πείνα να µην εξευτελιστούν στα σκλαβοπάζαρα. Μόνο ενδεικτικές είναι αυτές οι αναφορές για τον ηρωισµό της Ελληνίδας του 21, τον οποίο συναντούµε σε όλες τις εστίες της Επανάστασης. 2 Καίτη Ντόγκα, Γυναίκες. 3 Α. Πράσσα, Οι ηρωίδες της Επανάστασης του Εικοσιένα, Ε Ιστορικά, τ. 175, σ. 35 25

ύο κορυφαία σύµβολα της γυναικείας µαχητικότητας µε αναµφίβολο κύρος είναι η Λασκαρίνα Μπουµπουλίνα (1776-1825) και η Μαντώ Μαυρογένους (1796-1840). Η πρώτη, ενθουσιώδης και δυναµική, ρίχτηκε στον Αγώνα προσφέροντας µέρος της περιουσίας της και διαθέτοντας τα πλοία της, ενώ η δεύτερη έκανε γνωστούς τους σκοπούς της Επανάστασης, απευθυνόµενη σε Αγγλίδες και Γαλλίδες Φιλέλληνες. Αξίζει να σηµειωθεί πως η περίφηµη Μαυρογένους, που ηγήθηκε σε σηµαντικές εκστρατείες, όπως αυτές της Καρύστου, του Πηλίου, της Φθιώτιδας και της Βοιωτίας, πέθανε σε καθεστώς απόλυτης ένδειας, αφού διέθεσε ολόκληρη την περιουσία της στην Επανάσταση. Η γυναίκα, που ο Καποδίστριας ονόµασε επίτιµο αντιστράτηγο, κατά τη διήγηση του φιλέλληνα Περιβιάνο Τζεκίνι, «περιέπεσεν εις εσχάτην πενίαν - σκληρώς λησµονηθείσα και εγκαταλειφθείσα υπό πάντων... 4». Η Μανιάτισσα αγωνίστρια Σταυριάνα Σάββαινα, η οποία είχε πάρει µέρος σε πλήθος σηµαντικών µαχών, αιτούµενη κοινωνική πρόνοια από τον Καποδίστρια, αναφέρει, µεταξύ άλλων: «Το στάδιον της πολεµικής δόξας είναι βέβαια διά τους άνδρας, όταν όµως είναι λόγος περί σωτηρίας της πατρίδος, όταν όλη σχεδόν η φύσις συντρέχει προς υπεράσπισίν της, αι γυναίκες της Ελλάδος έδειξαν πάντοτε ότι έχουν καρδίαν να κινδυνεύσουν συναγωνιζόµεναι ως οι άνδρες, ηµπορούν να ωφελήσουν µεγάλως εις τας πλέον δεινάς περιστάσεις». 4 Καίτη Ντόγκα, ό. π. 5 Κ. Ξηραδάκη, Ηρωίδες στα... αζήτητα της Ιστορίας!, εφημ. Αυγή, 24/03/2011 26

«Ηπειρώτισσα» Eθνική βιβλιοθήκη Παρισίων

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Κολοκοτρώνης κάθεται στης Ζακύνθου το κάστρο βλέπει τα πέλαγα πλατιά και το Μοριά καµένο τον πήρε το παράπονο και σαν παιδάκι κλαίει Δικαίος τον παρηγορεί 29

O Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, µια από τις κορυφαίες µορφές της Ελληνικής Επανάστασης, γεννήθηκε στο Ραµαβούνι της Μεσσηνίας το 1770. Μόλις δέκα χρόνια µετά τη γέννησή του, έχασε τον πατέρα του, Κωνσταντή, κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Μοριά, την περίοδο των Ορλωφικών. Αφού τα στρατεύµατα του Χασάν πασά Τζεζαερλή σκότωσαν τον ξακουστό αρµατολό Κωνσταντή και δεκάδες συντρόφους του (µεταξύ των οποίων και δύο αδέρφια του), ο νεαρός Θεόδωρος κατάφερε να διαφύγει, µαζί µε µία αδερφή του. Μετά τα τραγικά γεγονότα, τα εναποµείναντα µέλη της οικογένειας κατέφυγαν στη Μηλιά της Μάνης, αργότερα στην Αλωνίσταινα Μαντινείας, έπειτα στα Σαµπάζικα και τέλος στο Ακοβο Μεγαλόπολης. Εκεί, ο Θεόδωρος, σε ηλικία 15 ετών, έγινε οπλαρχηγός της περιοχής και στα 20 χρόνια του παντρεύτηκε την κόρη του προεστού Καρούτσου. Οταν, το 1806, εκδόθηκε διάταγµα δίωξής του, ο Κολοκοτρώνης, έπειτα από πολλές δυσκολίες, κατάφερε να διαφύγει στα Επτάνησα. Στη Ζάκυνθο, οι Ρώσοι τού πρότειναν να ενταχθεί στο στράτευµά τους και έλαβαν την εξής απάντηση: «εν εµβαίνω εις την δούλευσιν, διότι έχω σκοπόν να υπάγω πάλιν εις τον Μωρέα, για να εκδικηθώ διά τον θάνατον των συγγενών µου και διά τας ζηµίας όπου έλαβα». Αργότερα, όµως, κατατάσσεται στο ελληνικό στρατιωτικό σώµα, που είχαν δηµιουργήσει οι Αγγλοι κατακτητές, και λαµβάνει το βαθµό του ταγµατάρχη. Μετά το 1817, και την αποχώρησή του από το αγγλικό σώµα, µυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, ενώ είχε συναντήσεις µε σηµαντικές προσωπικότητες της εποχής, όπως ο Ι. Καποδίστριας. Παράλληλα, στη Ζάκυνθο του δόθηκε η ευκαιρία να µελετήσει ελληνική και ευρωπαϊκή Ιστορία: 30

«Η Γαλλική Επανάστασις και ο Ναπολέων έκαµε, κατά την γνώµην µου, να ανοίξη τα µάτια του κόσµου. Πρωτύτερα τα έθνη δεν εγνωρίζοντο, τους βασιλείς τούς ενόµιζαν ως θεούς της γης, και ό,τι και αν έκαµναν, το έλεγαν καλά καµωµένο». Από τις αρχές του 1821, ο Γέρος του Μοριά άρχισε την προετοιµασία του αγώνα. Στα αποµνηµονεύµατά του, θυµάται τη συγκινητική οµοθυµία και τον ενθουσιασµό της πρώτης ηµέρας: «Μου ήρχετο πότε να κλαύσω... από την προθυµίαν που έβλεπα». Αλλού, περιγράφει την αποφασιστικότητα των επαναστατών: «Μία φορά εβαπτισθήκαµεν µε το λάδι, βαπτιζόµεθα και µίαν µε το αίµα και άλλη µίαν διά την ελευθερίαν της πατρίδος µας». Παράλληλα, γνωστή ήταν και η ικανότητά του να σαγηνεύει τα, κάποιες φορές διστακτικά, πλήθη και να διασπείρει τον επαναστατικό ενθουσιασµό. Ηδη από την απελευθέρωση της Καλαµάτας (23 Μαρτίου) και τις πρώτες νίκες, εδραιώθηκε η ηγετική φυσιογνωµία του Κολοκοτρώνη και διακρίθηκε η στρατηγική του ικανότητα. Οδήγησε τους Ελληνες σε µερικές από τις πλέον κρίσιµες µάχες της Επανάστασης όπως εκείνες του Βαλτετσίου, των ερβενακίων και της Τριπολιτσάς. Λόγω της σπουδαίας συµβολής του, έλαβε το βαθµό του αρχιστρατήγου της Πελοποννήσου. Παράλληλα, εντάσσεται στην πολιτική ζωή της χώρας, µετά την αποδοχή της αντιπροεδρίας του εκτελεστικού (πρόεδρος ήταν ο Πετρόµπεης Μαυροµιχάλης). Ωστόσο, οι οξυµµένες αντιθέσεις ανάµεσα στους στρατιωτικούς και τους κοτζαµπάσηδες δεν άργησαν να οδηγήσουν σε εµφύλιο πόλεµο, όπου έπεσε νεκρός ο γιος του Κολοκοτρώνη, Πάνος. Ο Γέρος του Μοριά, συντετριµµένος και πικραµένος, φυλακίσθηκε στο Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία της Υδρας. 31

Στο µεταξύ, τον Φεβρουάριο του 1825, καταφθάνει στη Μεθώνη ο Ιµπραήµ πασάς, γιος του πασά της Αιγύπτου, µε στόχο να καταστείλει την Επανάσταση. Μετά από κάποιες σηµαντικές νίκες των Τουρκοαιγυπτίων, η κυβέρνηση έδωσε αµνηστία στον Κολοκοτρώνη για να συντονίσει την άµυνα της Πελοποννήσου, µαζί µε τον Πετρόµπεη Μαυροµιχάλη. Ο Γέρος του Μοριά, µε 6.000 άνδρες και τη συνεργασία σηµαντικών οπλαρχηγών, αγωνίστηκε απέναντι σε έναν εχθρό, ο οποίος υπερτερούσε αριθµητικά. Ωστόσο, µε την τακτική του κλεφτοπολέµου και προσπαθώντας µε κάθε µέσο να αποτρέψει το προσκύνηµα, κατάφερε να κρατήσει ζωντανό τον Αγώνα. ΟΟ Κολοκοτρώνης δεν παύει να συµµετέχει ενεργά στα πολιτικά πράγµατα, µε έντονη παρουσία στην Τρίτη Εθνοσυνέλευση και υποστηρίζοντας θερµά την εκλογή του Ι. Καποδίστρια. Επίσης, αξίζει να αναφερθεί πως ασκώντας κριτική στις πρακτικές της αντιβασιλείας, οδηγήθηκε στις φυλακές του Ιτς-Καλέ, στο Ναύπλιο. Παρά την απουσία ενοχοποιητικών στοιχείων, κρίθηκε ένοχος, µε την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας και καταδικάσθηκε σε θάνατο. Οπως σηµείωνε ο ίδιος στα Αποµνηµονεύµατά του: «Ισως η Κυβέρνησις βλέποντας την υπόληψιν όπου έχει ο λαός προς εµένα, µε φυλακώνουν διά να µου κόψουν την επιρροήν». 32

«Θε οδωρος Κολοκοτρώνης» Eθνολογικό Ιστορικό Μουσείο Η λαϊκή κατακραυγή που ακολούθησε ανάγκασε το παλάτι να µετατρέψει την ποινή σε ισόβια κάθειρξη. Μετά την ενηλικίωση του Οθωνα, ο Γέρος του Μοριά έλαβε χάρη, ονοµάστηκε αντιστράτηγος και διορίστηκε σύµβουλος της Επικρατείας. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην Αθήνα, όπου πέθανε στις 4 Φεβρουαρίου του 1843. 33

Οι κλέφτες του Ολύµπου Βγήκα ψηλά στον Όλυµπο κ αγνάντεψα τριγύρω τριγύρω µάνα µου θάλασσα στη µέση πεδιάδες κ από µεριά κλεφτόπουλα 35

Το φαινόµενο των κλεφτών έχει ιδιαίτερη σηµασία για τη µελέτη της οθωµανικής κατοχής. Από πολύ νωρίς, οι σκλαβωµένοι Ελληνες µετοίκησαν προς ορεινότερες περιοχές, µε στόχο να αποφύγουν τη γειτνίαση µε τις τουρκικές Αρχές. Από αυτά τα χωριά προήλθαν οι περισσότεροι κλέφτες, οι οποίοι, συνηθισµένοι στη σκληρή ζωή του βουνού, επιδίωκαν να ζήσουν ελεύθεροι. Οι κλέφτες της πρώτης περιόδου είχαν κατά βάση οικονοµικά εφαλτήρια, ενώ παράλληλα απέφευγαν τους συχνούς εξευτελισµούς που υφίσταντο οι τοπικές κοινωνίες από τον κατακτητή. Ωστόσο, αξίζει να σηµειώσουµε ότι η εικόνα του ηρωικού κλεφταρµατολού των αρχών του 19ου αιώνα θα αργήσει να σχηµατισθεί. Κατά την πρώτη περίοδο της οθωµανικής κατοχής, έχουµε να κάνουµε περισσότερο µε σποραδικές επιχειρήσεις µικρών οµάδων, τοπικού χαρακτήρα, που αποσκοπούσαν σε προσωπικά οφέλη. Παράλληλα µε τους κλέφτες δηµιουργείται ο συναφής θεσµός των αρµατολών, ο οποίος παγιοποιείται το 16ο αιώνα. Οι αρµατολοί στελεχώνονταν από ντόπιο πληθυσµό και επιφορτίζονταν µε τη φύλαξη σηµαντικών οδών, αλλά και γενικότερα µε τη διασφάλιση της οθωµανικής τάξης. Λογικά υποθέτει κανείς πως κλέφτες και αρµατολοί ανήκαν σε αντίπαλα «στρατόπεδα». Ωστόσο, αν και πράγµατι συγκρούονταν συχνά, ιδιαίτερα κατά το 16ο και το 17ο αιώνα, οι δύο πλευρές ανέπτυσσαν µια όλο και στενότερη «συγγένεια». Ετσι, η εικόνα του 18ου αιώνα είναι σαφώς διαφορετική. Ξακουστοί κλέφτες γίνονται συχνά αρµατολοί, ενώ δεν σπανίζουν οι στασιάσεις ολόκληρων οικογενειών αρµατολών απέναντι στις τουρκικές Αρχές. 38

Πρόκειται, ακριβώς, για την εποχή της σύνδεσης του Αγώνα για την ελευθερία µε την κλεφτουριά. Παρατηρώντας την Ελλάδα του 1782, ο Choiseul Gouffier γράφει: «Οχι στην πρωτεύουσα, αλλά στις επαρχίες και µακριά από την έδρα της αυτοκρατορίας πρέπει να ιδή κανείς τους Ελληνες. Ο έρωτας της ελευθερίας ποτέ δεν έσβησε από τις καρδιές τους. Στους ορεσίβιους διατηρείται το πνεύµα της ελευθερίας που ζωογόνησε τους αρχαίους Ελληνες 1». ΑΟι κλεφταρµατολοί της προεπαναστικής περιόδου δεν βοήθησαν µόνο στην εµψύχωση των αγωνιστών του 21, αλλά επίσης τους µετέδωσαν πολύτιµη στρατιωτική γνώση. Αρκεί να αναλογισθούµε πόσες κρίσιµες νίκες του Αγώνα οφείλονται στην τακτική του κλεφτοπόλεµου, για να σταθµίσουµε την κλέφτικη συµβολή. υστυχώς, δεν σώζονται πολλά στοιχεία για τη ζωή και τη δράση των κλεφτών. Οι βασικές πηγές που διαθέτουµε σήµερα αφορούν σε σκόρπιες αναφορές καπεταναίων του 21 και δηµοτικά τραγούδια. Τα περίφηµα κλέφτικα, τα πιο λιτά τραγούδια της δηµοτικής µας παράδοσης, µας θυµίζουν µε σύντοµο και απέριττο τρόπο ηρωικά κατορθώµατα, συµφορές, αλλά και καθηµερινές εικόνες από τη ζωή των κλεφτών. Κατά την Κ. Παρρέν, «τα δηµώδη άσµατα είναι διά τους πολέµους των αρµατολών ό,τι είναι σήµερον τα δελτία των µαχών 2». 1 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τ. ΙΑ, σ. 147 2 Κ. Παρρέν, Ιστορία της γυναικός, Εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή, Αθήνα, σ. 60 39

Από τους πλέον παλυτραγουδισµένους είναι οι κλέφτες του Ολύµπου. Το µυθικό βουνό αποτέλεσε το σπίτι πολλών απείθαρχων Ελλήνων, που προσπάθησαν να διάγουν έναν πιο ελεύθερο βίο. Πολλές είναι οι αναφορές σε κλέφτες της περιοχής, αρχίζοντας ήδη από το 15ο αιώνα, µε τα κατορθώµατα του Καρά Μιχάλη. Ωστόσο, όπως προαναφέραµε, όσο πλησιάζουµε στην εποχή της Επανάστασης, πληθαίνουν οι αρµατολοί που µνηµονεύονται στα δηµοτικά τραγούδια για τις ηρωικές τους πράξεις εναντίον του κατακτητή. Ενας απ αυτούς είναι ο περίφηµος Πάνος Ζήδρος ή Ζιούδρος, ο οποίος ανέλαβε το αρµατολίκι του Ολύµπου, µετά από σουλτανική διαταγή, το 1700. Σαράντα χρόνια αργότερα, υποκίνησε, µαζί µε άλλους, µεγάλη επίθεση σε τσιφλίκι, στα Σέρβια Κοζάνης, που απέφερε σηµαντική λεία στους Ελληνες. Ο καπετάν Ζήδρος, που πέθανε σε ασυνήθιστα µεγάλη ηλικία για κλεφταρµατολό, προσέβαλε για δεύτερη φορά τη «συµφωνία» του µε τους Τούρκους, πολεµώντας τους σκληρά στα Ορλωφικά. 40

Μια επίσης γνωστή οικογένεια που έδρασε στον προεπαναστατικό Ολυµπο, συχνά σε συνεργασία µε τον Ζήδρο, είναι οι Λαζαίοι. Με πιθανολογούµενο γενάρχη τον Τόλιο Λάζο, η ξακουστή οικογένεια ανέλαβε για ένα διάστηµα το αρµατολίκι του Ολύµπου, ενώ αργότερα κυνηγήθηκε άγρια από τον Αλή πασά και το γιο του, Βελή. Οι µαρτυρικοί θάνατοι δεκάδων Λαζαίων υµνούνται από τη λαϊκή µούσα: Τι ναι τούτο το κακό, που πάθαµε οι Λαζαίοι; Μας χάλασε ο Βελή πασάς, µας έκαψε τα σπίτια, µας πήρε τις γυναίκες µας, µας πήρε τα παιδιά µας. Στην εν λόγω οικογένεια βρίσκουµε και τον Νικοτσάρα -επίσης ξακουστό καπετάνιο του βουνού- µετά το θάνατο του πατέρα του. 41

Τζαβέλαινα Κορίτσια από τα Γιάννενα νυφάδες απ το Σούλι το Σούλι θα χαρατσωθεί χαράτσι θα πληρώσει Τζαβέλαινα σαν τ άκουσε πολύ της κακοφάνη πιάνει και ζώνει τ άρµατα 42

«Σουλιώτισσες» Μουσείο Βούρου ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ Μ έρος 2 2ο 43

Στον εθνικό ξεσηκωµό του 1821 δεν έλειψε η ενθουσιώδης και ηρωική συµµετοχή των γυναικών. Αγωνίστριες από κάθε κοινωνική τάξη και κάθε τόπο έσπευσαν να συµβάλουν στην εξέγερση, αψηφώντας τον πανίσχυρο οθωµανικό στρατό. Για πολύ µεγάλο διάστηµα, η παρουσία των γυναικών στον Αγώνα είχε υποτιµηθεί. Οι περισσότεροι ιστορικοί και ερευνητές του 19ου αιώνα επικέντρωναν το ενδιαφέρον τους στο στρατηγικό νου και τη µαχητικότητα των ανδρών, αδικώντας το γυναικείο παράγοντα. Οι λόγοι πρέπει να αναζητηθούν στο ανδροκρατικό πλαίσιο σκέψης της εποχής. Παράλληλα, η κατώτερη θέση της γυναίκας ήταν και η κοινωνική πραγµατικότητα της εποχής. Ο Τζούλιους Μίλινγκεν, γιατρός του Καραϊσκάκη, αναφερόµενος στο ταξίδι τους από το Αργοστόλι στο Μεσολόγγι, θυµάται: «Μόλις φάγαµε µας στείλανε για χαµάληδες γυναίκες να µας κουβαλήσουν τα µπαγκάζια µας 1». Επίσης, είναι γνωστό ότι οι γυναίκες ήταν ο πρώτος στόχος των εχθρών αφού αυτό θεωρείται η µεγαλύτερη ατίµωση για τους ηττηµένους 2, ενώ, όταν απέφευγαν την αιχµαλωσία, κατέφευγαν σε ορεινές περιοχές για να σώσουν τα παιδιά τους, ζώντας σε σπηλιές και άλλες κρυψώνες, υπό ιδιαίτερα σκληρές συνθήκες. Στο πλαίσιο της συζυγικής ζωής, οι γυναίκες ήταν σαφώς κατώτερες, περιοριζόµενες συχνά στο ρόλο του εντολοδόχου. Ενας από τους δολοφόνους του Καποδίστρια, ο Γιώργης Μαυροµιχάλης, την παραµονή της εκτέλεσής του αναφέρει στη διαθήκη του: 1 Καίτη Ντόγκα, Γυναίκες 2 Ό. π. 44

«Σε εξορκίζω πάλι εις την χάριν της να µην υπανδρευτείς Ιδού, λοιπόν, τώρα όπου αποθνήσκω και σε παρακαλώ θερµώς και σε εξορκίζω εκ τρίτον εις την κυρίαν µας Θεοτόκον, να µην υπανδρευτείς, αλλά να σταθείς χήρα µε σωφροσύνη και τιµιότητα, νηστεία και προσευχή, αγαπητή µου γυναίκα, διότι τούτου του κόσµου όλα είναι πρόσκαιρα και µάταια. Και συ, ω αγαπητή µου γυναίκα, να φυλάξεις σε παρακαλώ θερµώς τα όσα σας παραγγέλλω, δηλαδή να µην υπανδρευτείς, να µε ενθυµείσαι και να µε λειτουργείς... Εάν κάµεις διαφορετικά, να γίνω βάτος να σε πιάσω και να σε κρίνω εις άλλον κόσµον». Ωστόσο, αψηφώντας την απειλή της βάτου, η σύζυγος του Μαυροµιχάλη πανδρεύτηκε άλλες δύο φορές. Παρά τη δεινή κοινωνική θέση της γυναίκας, η λαϊκή µούσα εξύµνησε τη φιλοπατρία, την αγωνιστικότητα και τον ηρωισµό της, είτε όταν πρωταγωνιστούσε στα πεδία των µαχών είτε όταν περίµενε τα τέκνα ή το σύζυγό της να επιστρέψουν απ τις συγκρούσεις. Το πλήθος των ηρωίδων που συναντούµε στη δηµοτική µας παράδοση µας αφήνει ίχνη της µεγάλης συµβολής της γυναίκας στην Επανάσταση. 3 Ό. π. 45

Οι γυναίκες δεν έπαιξαν σηµαντικό ρόλο µόνο κατά τον επταετή ξεσηκωµό, αλλά και κατά την προηγούµενη περίοδο: «Τι ήθελε γίνει το ελληνικόν έθνος υπό τον βαρύν των κατακτητών ζυγόν, εάν δεν είχε την ιεράν αιγίδα των γυναικών εκείνων, αι οποίαι το εβάστασαν; 4». Γαλουχηµένες στη σκληρή εποχή της οθωµανικής κατοχής, αγωνίστηκαν ισάξια µε τους άντρες, όταν έφθασε η ώρα της Επανάστασης. Κατά την Καλλιρρόη Παρρέν, οι Σουλιώτισσες έλυσαν µε τα ξίφη τους το ζήτηµα της ισότητας των δύο φύλων 5. Πράγµατι, όπως µας θυµίζει και η δηµοτική µας παράδοση, ο ηρωισµός τους είναι µνηµειώδης: «Οι Σουλιώτισσες δε ζούνε µες στη µαύρη τη σκλαβιά». Ο χορός του Ζαλόγγου, τις παραµονές των Χριστουγέννων του 1803, αποτελεί ένα γεγονός που συγκλόνισε την Ελλάδα, αλλά και την Ευρώπη της εποχής. Στο Σούλι, «η γυνή δεν εκλείετο εις γυναικωνίτην, αλλ ούτε εθεωρείτο ασθενεστέρα του ανδρός ύπαρξις. Ητο η σύντροφος, η συνεργάτις, η σύµµαχος του ήρωος ανδρός. Ο της ελευθερίας τον θρόνον εις τα απρόσιτα όρη της πατρίδος του υψώσας Σουλιώτης έδωκε µόνος το όπλον εις την χείρα της συζύγου και της θυγατρός του και την έταξεν ως άγγελον φύλακα προ του θρόνου αυτής 6». Πολλά ήταν τα παραδείγµατα ατρόµητων γυναικών. Η Μόσχω Τζαβέλα, σύζυγος του Λάµπρου, αντιστάθηκε γενναία, τον Ιούλιο του 1792, όταν ο Αλή πασάς έστειλε ισχυρό απόσπασµα για να καταλάβει το Σούλι. 4 Σ. Αλιμπέρτη, Μαντώ Μαυρογένους, Τύποις Στεφ. Ταρουσόπουλου, Αθήναι, 1931, σ. 66 5 Κ. Παρρέν, Ιστορία της γυναικός, Εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή, Αθήνα, σ. 32 6 Ό. π., σ. 35 46

Μάλιστα, κατά τη διάρκεια της µάχης, τα όπλα των ανδρών περιήλθαν σε αχρηστία λόγω υψηλής θερµοκρασίας, µε αποτέλεσµα οι δύο πλευρές να κηρύξουν προσωρινή ανακωχή. Η Τζαβέλα, η οποία µέχρι τότε κρατούσε απόσταση από το σηµείο της µάχης, παρατηρώντας τη διακοπή των πυροβολισµών, υπέθεσε πως οι Οθωµανοί σκότωσαν τους Σουλιώτες. Τότε, επικεφαλής 400 γυναικών, επιτέθηκε στους Τουρκαλβανούς του Αλή, αναγκάζοντάς τους να υποχωρήσουν. Το µέγα επίτευγµά της γέµισε δέος τους Οθωµανούς, ενώ ενέπνευσε τη λαϊκή µούσα. «Ορεινή Μωραΐτισσα». Νίκος Εγγονόπουλος. Μετά την καταστροφή του Σουλίου κατέφυγε στα Επτάνησα και πέθανε το 1803. 47

48 «Μάχη Κατσαντώνη µε Τούρκους». Πολεµικό Μουσείο.

49

Κατσαντώνης έχετε γεια ψηλά βουνά και σεις κοντοραχούλες γεια σου Κατσαντώνη µου γεια σου καπετάνιε µου κ εσείς Τζουµέρκα κ άγραφα παλικαριών ληµέρια γεια σου Κατσαντώνη µου γεια σου καπετάνιε µου µην πείτε πως µε πιάσανε µε προδοσία και δόλο γεια σου Κατσαντώνη µου γεια σου καπετάνιε µου αρρωστηµένο µ ήβρανε ξαρµάτωτο στο στρώµα γεια σου Κατσαντώνη µου γεια σου καπετάνιε µου 50

Ο θρυλικός καπετάνιος Κατσαντώνης γεννήθηκε πιθανότατα στα µέσα της δεκαετίας του 1770 στο Μάραθο Αγράφων, τόπο καταγωγής της µητέρας του. Ο πατέρας του καταγόταν από το Βασταβέτσι της Ηπείρου, ενώ και οι δύο γονείς του ήταν Σαρακατσαναίοι. Αν και το βαπτιστικό του όνοµα ήταν Αντώνης, «ονοµάσθη ούτω (σ.σ.: Κατσαντώνης) διότι ότε προπαρεσκευάζετο να τραπή εις τον των αρµατολών βίον, τον παρεκάλει η µήτηρ του να ησυχάση λέγουσα αυτώ, Κάτζε Αντώνη µου, κάτζε, και εντεύθεν επονοµάσθη Κατζαντώνης 1». Ωστόσο, παρά την αντίθετη επιθυµία της µητέρας του, δεν άργησε να ακολουθήσει το βίο των κλεφτών, όταν ένας µπουλούκµπασης Αλβανός τον κατηγόρησε για ζωοκλοπή και, αφού τον φυλάκισε, τον υπέβαλε σε βασανιστήρια. Τότε, η οικογένειά του υποχρεώθηκε να πληρώσει αδρά τον Αλβανό, ώστε να ελευθερωθεί ο νεαρός Κατσαντώνης. Μετά την αποφυλάκισή του, σε ηλικία 25 ετών, πήρε εκδίκηση σκοτώνοντας τον µπουλούκµπαση και, φλεγόµενος υπ αγνού προς την ελευθερίαν έρωτος 2, εντάχθηκε στο κλέφτικο του καπετάνιου Βασίλη ίπλα, µαζί µε τα τρία του αδέρφια. Οταν ο Αλή πασάς έµαθε για τη δολοφονία του Αλβανού, συνέλαβε τους γονείς του και, αφού τους µετέφερε στις φυλακές των Ιωαννίνων, τους σκότωσε µε βασανιστήρια. 1 Επ. Φραγγίστας, Βίος Κατζαντώνη, Τύποις Π. Σούτσα και Α. Κτενά, Αθήνα 1862, σ. 12 2 Οπως παραπάνω, σ. 12 51

Ο ίπλας, αναγνωρίζοντας τις ικανότητες του Κατσαντώνη, σύντοµα τον έχρισε επικεφαλής της οµάδας. Ο νεαρός καπετάνιος µαχόταν µε µεγάλο ενθουσιασµό, ενώ ξακουστοί έγιναν οι στρατιωτικοί του χειρισµοί. Οταν έµαθε την τραγική τύχη των γονέων του, ορκίστηκε να πάρει εκδίκηση από τον Αλή. Πράγµατι, την άνοιξη του 1803 αντιµετώπισε µε επιτυχία τους άνδρες του Ελιάζ Μπέη, σκοτώνοντας και τον ίδιο τον αρχηγό τους. Ο πρώτος θρίαµβος του Κατσαντώνη επέφερε την οργή του Αλή και τον πολλαπλασιασµό των αποστολών εναντίον του. Ωστόσο, κατά τις επόµενες µάχες, οι Τούρκοι δεν είχαν καλύτερη τύχη. Ο τροµερός Γιουσούφ Αράπης εστάλη στην περιοχή όπου δρούσε η οµάδα του Κατσαντώνη και τιµωρούσε ανηλεώς όποιον υποπτευόταν πως βοηθούσε τους κλέφτες: «τους συνέτριβεν τα σκέλη και τους απηγχόνιζεν άνευ τινός εξετάσεως και χωρίς να είναι υπόχρεος να δώση εις ουδένα λόγον των πράξεών του 3». Ο Κατσαντώνης, µαθαίνοντας την τροµοκράτηση των χωριατών από τον Γιουσούφ, του επιτέθηκε, ελευθερώνοντας τους αιχµάλωτους και συντρίβοντας τις δυνάµεις του: από τους 150 Τούρκους, επέζησαν µόνον οι πέντε οι οποίοι κατάφεραν να διαφύγουν. Από την πλευρά των Κατσαντωναίων, σκοτώθηκαν τρεις πολεµιστές και τραυµατίσθηκαν πέντε. Παράλληλα µε τις σηµαντικές νίκες του, ο Σαρακατσάνος καπετάνιος διεύρυνε τη δύναµη της οµάδας του, ερχόµενος σε επαφή µε τον Νικοτσάρα και άλλους κλέφτες της περιοχής. 3 Ο. π., σ. 18 52

Η πολεµόχαρη στάση του δεν αµβλυνόταν. Αντιθέτως, επιδίωκε να συγκρούεται µε τους Τούρκους σε κάθε ευκαιρία που του παρουσιαζόταν 4.Ετσι, µέσα σε δύο µήνες (Ιούλιο- Αύγουστο) του 1806, έδωσε δύο νικηφόρες µάχες απέναντι στις δυνάµεις του Χασάν Μπελούση και του Αλή Μπεράτη. Και στις δύο συγκρούσεις, οι απώλειες των Τούρκων ήταν βαριές. Μόλις δύο µήνες αργότερα, ο εξοργισµένος Αλή πασάς έστειλε νέο στράτευµα στα Αγραφα, αποτελούµενο από 500 Αρβανίτες αυτή τη φορά. Η µάχη µε τις πολυάριθµες δυνάµεις του Αλή ήταν σκληρή, κράτησε περίπου µία ώρα και, κατά τη διάρκειά της, ο Κατσαντώνης τραυµατίστηκε αναγκαζόµενος να αποσύρει τους άνδρες του. Μετά την ανεπιτυχή θεραπεία που δέχτηκε από κάποιον ντόπιο πρακτικό γιατρό, κατέφυγε στα Επτάνησα, όπου νοσηλεύτηκε για τρεις µήνες και θεραπεύτηκε πλήρως. Στην Κέρκυρα είχε µια σηµαντική επαφή µε το στρατηγό του ρωσικού στρατού, Παπαδόπουλο, ο οποίος, εκφράζοντας το θαυµασµό του προς το πρόσωπο του Ελληνα καπετάνιου, υποστήριξε πως οι κλέφτες θα έπρεπε να παρακινήσουν τον ελληνικό λαό σε γενικευµένη εξέγερση κατά του Σουλτάνου. Παράλληλα, τον διαβεβαίωσε πως λόγω της θέσης του θα µπορούσε να υποστηρίξει τους Ελληνες επαναστάτες. Επιστρέφοντας στον τόπο του, ο Κατσαντώνης έκανε περιοδεία στα χωριά, παρακινώντας τον πληθυσµό να επαναστατήσει εναντίον του τουρκικού ζυγού. 4 Σύμφωνα με την εξιστόρηση του Φραγγίστα, συχνά έλεγε «αρκετός χρόνος παρήλθε χωρίς να πολεμήσωσιν», παρακινώντας τους συντρόφους του να ξαναριχτούν, το συντομότερο, στη μάχη. 53

Παράλληλα, προκαλούσε και έβριζε δηµοσίως τον Αλή πασά. Οι πράξεις του προκάλεσαν την άµεση αντίδραση του τυράννου της Ηπείρου, ο οποίος απέστειλε τον ισχυρό και ευφυή Βεληγκέκα, µε δύναµη χιλίων Αρβανιτών, για να αντιµετωπίσει αποφασιστικά τον απείθαρχο Κατσαντώνη. Ωστόσο, ο Βεληγκέκας, ο οποίος προπορευόταν του στρατεύµατος, εντοπίστηκε έγκαιρα από τον 25χρονο, τότε, Καραϊσκάκη και εξοντώθηκε. Ακολούθησαν πολλές απώλειες για τον τουρκικό στρατό, ο οποίος, σύντοµα, αναγκάστηκε να υποχωρήσει προς τα Γιάννενα. Ο θρίαµβος των Ελλήνων αγωνιστών πείσµωσε περισσότερο τον Αλή, ο οποίος πολλαπλασίασε τις επιθέσεις στα Αγραφα, χωρίς, ωστόσο, να σηµειώσει καµία επιτυχία. Επειτα από νέα πρόσκληση του στρατηγού Παπαδόπουλου, ο Κατσαντώνης πήγε στα Επτάνησα, τον Ιούλιο του 1807, όπου συναντήθηκε µε πολλούς Ελληνες οπλαρχηγούς, σε κλίµα έντονης συγκίνησης. Στη συγκέντρωση, στην οποία συµµετείχε και ο Καποδίστριας, εξασφαλίστηκε επισήµως η βοήθεια που θα προσέφεραν οι Ρώσοι στον ελληνικό Αγώνα, ενώ ανατέθηκε στον Κατσαντώνη η γενική αρχηγία των κλεφτών. Αυτές οι εξελίξεις χαροποίησαν τον καπετάνιο, ο οποίος, ωστόσο, αρρώστησε από ευλογιά και αναγκάστηκε να περιορίσει τη δραστηριότητά του. Μετά τη νικηφόρα µάχη απέναντι στους 300 Αρβανίτες του Χασάν Μπελούση, τον Ιανουάριο του 1808, η κατάστασή του άρχισε να επιδεινώνεται δραµατικά, µε αποτέλεσµα να αποσυρθεί σε µια δυσπρόσιτη περιοχή των Αγράφων, κοντά στο Παλιοκάτουνο, ώστε να δεχθεί τη φροντίδα του γιατρού του. 54

Ωστόσο, η τοποθεσία προδόθηκε στους Τούρκους, µάλλον από τον έµπιστό του Γιάννη Γκούρλια, µε αποτέλεσµα να συλληφθεί µαζί µε τον αδερφό του, Χασιώτη, έπειτα από καταδίωξη και σκληρή µάχη. Οταν τα δύο αδέρφια µεταφέρθηκαν στα Γιάννενα, ο Αλή πασάς τούς πρότεινε συνεργασία, την οποία αρνήθηκαν αµέσως. Αν και, όπως φαίνεται 5, ο τύραννος δεν ήθελε να τους θανατώσει, στο τέλος υποχώρησε, υπό το βάρος της δυσαρέσκειας των Τουρκαλβανών. Ο Χασιώτης αποκεφαλίστηκε ενώ ο αδερφός του υπέστη το µαρτύριο της συντριβής των οστών του. Οι δυο αγωνιστές πέθαναν ηρωικά τον Σεπτέµβριο του 1808, συγκινώντας και εµπνέοντας όλους τους κλεφταρµατολούς και τους υπόδουλους Ελληνες της προεπαναστατικής Ελλάδας. 5 Σύμφωνα με τον Φραγγίστα, όταν ο Αλή είδε τον αιχμάλωτο Κατσαντώνη είπε «είναι κρίμα να φονευθεί τέτοιο Παλικάρι!. 55

Γεώργιος Καραϊσκάκης Παρασκευή ξηµέρωµα µην είχε ξηµερώσει που ρίξαν και σε λάβωσαν στη µάχη του Φαλήρου σήκω να πας στην Κούλουρη και στη Φανερωµένη για να σου γειάνουν τις πληγές 57

Πόλεµος θ άρχιζε. Στα ξάγναντα, µπροστά µου, κορφή, γκρεµός το βουνό µαύρο. Ξαφνικά το βουνό αστράφτει µεσ στην υπνοφαντασιά µου σαν από φάσγανα γυµνά για φονικά. Οσο κι αν έγερν εµέ δείλια προς τα χάµου, µε µάτια πρόσµενα υψωµένα εκστατικά τα πρώτα βόλια να σφυρίξουνε στ αυτιά µου κ ένιωθα κάτι σα φτερά στα σωθικά. Και να! Από του βουνού την κορωµένη ράχη δε χύµησε µουγγρίζοντας η αντάρα η µάχη. Το βουνό χρυσή σκάλα, κλέφτες και κουρσάροι την κατεβαίνανε, και σ όλους µέσα ποιος; Ενας ξεχώριζε, του Γένους το καµάρι, της Καλογριάς ο Γιος! Κωστής Παλαµάς (1859-1943) Από τα «εκατετράστιχα» (/93/), «Για τον Καραϊσκάκη». 58

Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, µία από τις πιο εµβληµατικές µορφές της Ελληνικής Επανάστασης, γεννήθηκε το 1782, σε µια σπηλιά κοντά στο Μαυροµµάτι Καρδίτσας. Ηταν νόθος γιος της Ζωής Ντιµισκή ή ιµισκή, ανιψιάς του αρµατολού της Αρτας Γώγου Μπακόλα. Μετά το θάνατο του πρώτου της συζύγου, η Ντιµισκή αποσύρθηκε στο µοναστήρι του Αγίου Γεωργίου. Ως προς το πρόσωπο του πατέρα τού αρχιστράτηγου, υπάρχει ασυµφωνία στις ιστορικές πηγές. Ωστόσο, πιθανότερος θεωρείται ο αρµατολός του Βάλτου ηµήτριος Ισκος ή Καραΐσκος. Ο «γιος της καλογριάς» είχε σκληρά παιδικά χρόνια. Η µητέρα του πέθανε 8 χρόνια µετά τη γέννησή του, αφήνοντας τον Καραϊσκάκη µόνο, χωρίς κανένα συγγενικό πρόσωπο. Ο κοινωνικός στιγµατισµός και οι κακουχίες που υπέστη σ αυτή την ηλικία διαµόρφωσαν τον τραχύ και ευέξαπτο χαρακτήρα του. Μάλιστα, γνωρίζοντας αυτές τις συνθήκες ζωής, θα δηλώσει αργότερα: «Οποιος γίνεται αφέντης χωρίς να γίνει δούλος, είναι µπάσταρδος αφέντης κι αλίµονο στο δούλο». Στη σκληρότητα αυτών των πρώτων χρόνων αποδίδεται συχνά το «χούι» -όπως το ονόµαζαν οι συναγωνιστές τουτης βωµολοχίας. Ο Καραϊσκάκης, αν και δεν ήταν ο µόνος αγωνιστής του 21 απ όσους ξάφνιαζαν τους συνοµιλητές τους µε ύβρεις, ήταν µάλλον ο πιο ευρηµατικός. Απαντώντας σε πρόταση συµφιλίωσης του Στουρνάρη, οπλαρχηγού της Ρούµελης, λέει: «Γενναιότατε αδελφέ καπετάν Νικόλα, είδα όσα µε γράφεις. Εχει και τουµπλέκια ο πούτζος µου, έχει και τρουµπέτες. Οποια θέλω από τα δύο θα µεταχειρισθώ 1». 1 Μαρία Ευθυμίου, Βρίζοντας και Πολεμώντας, Γεώργιος Καραϊσκάκης, Ε Ιστορικά, σ. 48 59

Επίσης, περίφηµη είναι η απάντηση του Γεώργιου στον Τούρκο απεσταλµένο του Σιλιχτάρ Μπόδα, όταν του µετέφερε τουρκική πρόταση για συνεργασία: «Ελα, σκατότουρκε..., έλα, Εβραίε, απεσταλµένε από τους γύφτους, έλα ν ακούσεις τα κέρατά σας, γαµώ την πίστιν σας και τον µωχαµέτη σας. Τι θαρρεύσατε, κερατάδες εν εντρέπεσθε να ζητείτε από ηµάς συνθήκην µε έναν κοντζιά σκατο-σουλτάν µαχµούτην -να τον χέσω και αυτόν και τον βεζίρην σας και τον Εβραίον Σιλιχτάρ Μπόδα την πουτάνα! 2». Μετά την κατηγορία του από τον Μαυροκορδάτο, ο άρρωστος οπλαρχηγός γύρισε στη Ρούµελη, πάνω σ ένα ξυλοκρέβατο. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, δέχθηκε πυρά από τους άνδρες των Στουρνάρη και Ράγγου. Εστειλε άµεση απάντηση: «Εις ελόγου σας όπου ρίχνετε την µπαταργιά εις την ράχην. Τι σας χρειάζεται η µπαταργιά, κερατάδες, ή θέλετε να γυρίσω πίσω να κάψω εσάς και τα παιδιά σας; Να γκρεµισθήτε απ αυτού να µη σας πάρη ο διάολος. Οχι άλλο. Γ. Καραϊσκάκης 3». Πολύ νωρίς φυλακίσθηκε από τον Αλή πασά των Ιωαννίνων λόγω της δράσης του µε οµάδα κλεφτών. Αργότερα, στην αυλή του τυράννου, απέκτησε στοιχειώδεις γραµµατικές γνώσεις, ενώ εντάχθηκε στην προσωπική του σωµατοφυλακή. Παρ όλα αυτά, ο Καραϊσκάκης δεν άργησε να επιστρέψει στα βουνά, εντασσόµενος στο κλέφτικο του Κατσαντώνη, ο οποίος, διακρίνοντας τις ικανότητές του, τον έκανε πρωτοπαλίκαρο. Κατά την περίοδο αυτή, µυήθηκε στον ανταρτοπόλεµο, αποκτώντας σηµαντική εµπειρία για την Επανάσταση που θα ξεσπούσε σε λίγα χρόνια. 2 Ό. π. 3 Κυριάκος Σιμόπουλος, Η γλώσσα και το Εικοσιένα, εκδ. Στάχυ, σ. 46 60

Μετά το θάνατο του Κατσαντώνη, αλλά και του Λεπενιώτη, οι εναποµείναντες κλέφτες των Αγράφων, ανάµεσά τους και ο Καραϊσκάκης, δήλωσαν υποταγή στον Αλή πασά, ο οποίος δεν τους φυλάκισε, αλλά, αντιθέτως, τους χρησιµοποίησε στις στρατιωτικές του επιχειρήσεις. Την περίοδο αυτή, ο Καραϊσκάκης παντρεύτηκε την Γκόλφω Ψαρογιάννη, µε την οποία απέκτησε δύο κόρες και ένα γιο. Εχοντας µυηθεί στη Φιλική Εταιρεία, ήταν έτοιµος να ριχθεί στον Αγώνα από τις πρώτες µέρες. Τον Απρίλιο του 1821, µετέβη στη Βόνιτσα για να ξεσηκώσει τους κατοίκους της περιοχής. Αφού δεν συνάντησε την αναµενόµενη προθυµία από τους τοπικούς οπλαρχηγούς, συσπειρώθηκε µαζί µε άλλους επαναστάτες στο Πέτα, όπου οργάνωσε στρατόπεδο. Ακολούθησαν πολλές νικηφόρες µάχες, µε αποκορύφωµα εκείνη του Σοβολάκου, στην οποία οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να καταφύγουν στο Αγρίνιο. Ως αποτέλεσµα αυτών των επιτυχιών, ο Καραϊσκάκης κερδίζει το σεβασµό των οπλαρχηγών και εκφράζει την επιθυµία να αναλάβει τη διοίκηση των αρµατολών των Αγράφων. Κάτι τέτοιο, όµως, δεν συµφωνούσε µε τα σχέδια του Μαυροκορδάτου που ήθελαν τον Γιαννάκη Ράγκο διοικητή της περιοχής. Πρόκειται για την αρχή της διένεξης Μαυροκορδάτου-Καραϊσκάκη που θα καταλήξει στη διαβόητη δίκη του δεύτερου. Ο Μαυροκορδάτος, συστήνοντας µια ανακριτική επιτροπή από φιλικά του πρόσωπα, κατηγόρησε τον Καραϊσκάκη για συνεργασία µε τον Οµέρ Βρυώνη, η οποία προέβλεπε την παράδοση του Μεσολογγίου και του Αιτωλικού, µε αντάλλαγµα το αρµατολίκι των Αγράφων. 61

Αν και κατά τη διάρκεια της δίκης διαπιστώθηκε πως οι ισχυρισµοί του Μαυροκορδάτου ήταν αβάσιµοι, ο «γιος της καλογριάς» έχασε τα αξιώµατά του, υποχρεώθηκε να φύγει από το Αιτωλικό και αντιµετωπίσθηκε ως προδότης. Χαρακτηριστική είναι η κατακλείδα της απόφασης: «Πάντες, δε, οι λοιποί Ελληνες να αποµακρυνθούν της συναναστροφής του και να τον στοχασθούν ως εχθρόν, εν όσω να µετανoήση και να προσπέση εις τo έλεoς του έθνους και ζητήση συγχώρησιν». Επειτα από αρκετές προσπάθειες, αναγνωρίσθηκε η «µεταµέλεια» του Καραϊσκάκη και, αφού επανέκτησε τα στρατιωτικά του αξιώµατα, αφιερώθηκε στις µάχες της Επανάστασης. Στις αρχές Μαΐου 1825, πραγµατοποιείται προσπάθεια αναζωπύρωσης του Αγώνα στη Ρούµελη. Για το σκοπό αυτό, ο Καραϊσκάκης δίνει µάχες στο ίστοµο, στο Καρπενήσι και σε άλλες περιοχές, αλλά κυρίως κατευθύνεται στο ηρωικό Μεσολόγγι για να υποστηρίξει τους πολιορκηµένους. Εκεί, σε συνεργασία µε άλλες δυνάµεις, κατάφερε ισχυρά πλήγµατα σε πολλαπλούς στόχους των Τούρκων, µε αποτέλεσµα να αναπτερωθεί το ηθικό των Μεσολογγιτών. Ωστόσο, το σχέδιό του για από κοινού δράση των δυνάµεων της περιοχής µε στόχο τον αποκλεισµό του στρατού του Κιουταχή δεν έγινε δεκτό από τους Μεσολογγίτες. Η έξοδος βρήκε τον Καραϊσκάκη βαριά άρρωστο από φυµατίωση, µια αρρώστια που δεν τον άφησε ποτέ µέχρι το τέλος της ζωής του. Τον Ιούνιο του 1826, ο Καραϊσκάκης διορίζεται αρχιστράτηγος µε πλήρη δικαιοδοσία από τον πρόεδρο του Εκτελεστικού, Ανδρέα Ζαΐµη. Τον ίδιο µήνα, οργανώνει το στρατόπεδο της Ελευσίνας, µε στόχο να επιτεθεί στις δυνάµεις του Κιουταχή που βρίσκονταν στην Ακρόπολη της Αθήνας. Το διάστηµα που ακολουθεί χαρακτηρίζεται από µεγάλες νίκες του αρχιστράτηγου. 62

Η νίκη στην Αράχωβα, η δεύτερη µεγαλύτερη ήττα των Τούρκων µετά τα ερβενάκια, ήταν η αιχµή µιας λαµπρής πορείας(µάχες ιστόµου, Τουρκοχωρίου Βοιωτίας κ.ά.) που κατέληξε στην αποχώρηση των Τούρκων από την Κεντρική Στερεά Ελλάδα. Ο θάνατος θα βρει τον αρχιστράτηγο στο πεδίο της µάχης. Την παραµονή µιας συντονισµένης επίθεσης κατά των Τούρκων, οµάδα µισθοφόρων Ελλήνων επιτέθηκε ανοργάνωτα στον Κιουταχή, γεγονός που ανησύχησε τον Καραϊσκάκη. Βαριά άρρωστος, κατέφθασε στην περιοχή της µάχης, όπου τραυµατίστηκε θανάσιµα από σφαίρα στο βουβώνα. «Καραϊσκάκης κατανικά τους Τούρκους στην Αράχωβα». Εθνική βιβλιοθήκη Παρισίων. 63

Οδυσσέας Ανδρούτσος Δυσσέα µ πού ξεχείµασες το φετινό χειµώνα που ήσαν τα χιόνια τα πολλά και τα βαριά χαλάζια στην Πρέβεζα ξεχείµασα µες στ αγγλικά καράβια είχα συντρόφους διαλεχτούς 65

Ο ξακουστός οπλαρχηγός της Επανάστασης, Οδυσσέας Ανδρούτσος, γεννήθηκε πιθανότατα στην Ιθάκη στα τέλη της δεκαετίας του 1780. Ηταν γιος του Αρβανίτη αρχικλέφτη και συνεργάτη του Λάµπρου Κατσώνη, Ανδρέα Βαρούση, από τις Λιβανάτες της Λοκρίδας, και της Ακριβής Τσαρλαµπά, κόρης προεστού της Πρέβεζας. Οταν ήταν ακόµα σε µικρή ηλικία, ο πατέρας του θανατώθηκε από τους Τούρκος λόγω της συµµετοχής του στην οµάδα του Κατσώνη. Ακολούθησαν δύσκολα χρόνια µέχρι να τον καλέσει ο Αλή πασάς στα Ιωάννινα µε σκοπό να του προσφέρει εκπαίδευση και προστασία, τιµώντας τη φιλική σχέση που είχε µε τον πατέρα του. Στα Ιωάννινα, η οικογένεια του Ανδρούτσου κατάφερε να βρει διέξοδο στα σηµαντικά βιοποριστικά προβλήµατα που αντιµετώπιζε. Παράλληλα, στην αυλή του Αλή, διαµορφώθηκε ο σκληρός χαρακτήρας του Ανδρούτσου και καλλιεργήθηκε η οξυθυµία του, ιδιαίτερα σε ζητήµατα προσωπικής προσβολής. Οταν έφτασε σε µεγαλύτερη ηλικία, εντάχθηκε στην προσωπική φρουρά του Αλή, της οποίας αργότερα θα προΐστατο, ενώ έγινε µέλος της αίρεσης των δερβίσηδων Μπεχτασήδων, ευρέως διαδεδοµένης στους Αλβανούς µουσουλµάνους. Το τελευταίο είναι ένα δείγµα του κλίµατος ανεξιθρησκίας που επικρατούσε στα Ιωάννινα και που, αδιαµφισβήτητα, επηρέασε τη σκέψη του Ανδρούτσου. Ωστόσο, όπως προαναφέρθηκε, ο Οδυσσέας ήταν ανυπότακτος και οξύθυµος, χαρακτηριστικά που συχνά δηµιουργούσαν εντάσεις στις σχέσεις του µε τον Αλή, κυρίως µε τους αξιωµατικούς του. Οταν σε έναν καβγά ο Οδυσσέας πυροβόλησε τον αρχιαστυνόµο Ταχήρ Αµπάζη, λίγο έλειψε να υποστεί κυρώσεις από τον οργισµένο Αλή. Παρ όλα αυτά, ο τύραννος της Ηπείρου τον εµπιστευόταν και, λίγο καιρό αργότερα, το 1816, του έδωσε το αρµατολίκι της Λιβαδειάς, µε εντολή να καταστείλει τη ληστεία και να επιβάλει τη θέλησή του στην περιοχή. 66