Επαναστάτες ελευθερωτές της Λατινικής Αμερικής ΧΟΣΕ ΓΕΡΒΑΣΙΟ ΑΡΤΙΓΑΣ Ο θεμελιωτής του έθνους της Ουρουγουάης Z' ΜΕΡΟΣ Γεώργιος Θ. Παπαγεωργίου, φιλόλογος, ιστορικός, νομικός Στην ΤΕΡΕΣΙΤΑ ΡΟΜΕΡΟ, αφιερωμένο Μακρινή ηχώ των συμβάντων στην πατρίδα Με την πάροδο των χρόνων έφτασε στον Αρτίγας μακρινή ηχώ για ό,τι είχε συμβεί στη γενέθλια χώρα του. Ήξερε ότι είχε αποτελέσει τμήμα της επικράτειας της Βραζιλίας και πως, τελικά, απόκτησε την ανεξαρτησία της. Ήξερε, επίσης, ότι πρόεδρος της Δημοκρατίας της Παραγουάης ήταν ο Φρουκτουόσο Ριβέρα, ο παλαιός έμπιστος υπαρχηγός του, ο οποίος πρόδωσε τον απελευθερωτικό αγώνα που είχε ξεκινήσει ο Αρτίγας καταθέτοντας τα όπλα και υπογράφοντας ανακωχή με τους Πορτογάλους. Αποδέχτηκε έτσι με την πράξη του αυτή την ολοκλήρωση της Πορτογαλικής εισβολής και κατάκτησης της Ουρουγουάης. Το 1831 ο σοφός επιστήμονας Αιμέ Μπονπλάντ τον βρήκε στη ζούγκλα και του έδωσε ένα αντίτυπο του συντάγματος της Ουρουγουάης, που είχε τυπωθεί στο Μοντεβιδέο το προηγούμενο έτος. Ο Αρτίγας το πήρε ευλαβικά στα χέρια του και το ασπάστηκε ευχαριστώντας τον θεό, που του δόθηκε η χάρη να ζήσει και να δει την πατρίδα του ανεξάρτητη και με ένα σύνταγμα. «Ο Δικτάτορας δεν ζει πια» Στις 20 Σεπτεμβρίου 1840 έφτασε ένα στρατιωτικό απόσπασμα στο μικρό αγρόκτημα του Αρτίγας, την ώρα που ο ίδιος όργωνε με γυμνό το στέρνο λόγω ζέστης. Οι στρατιώτες κοίταζαν με περιέργεια αυτόν τον εβδομηνταεξάχρονο άνδρα, ο οποίος ήταν ένας ζωντανός θρύλος στην Παραγουάη. Ο Αρτίγας άφησε το όργωμα, ύψωσε τα μάτια του στον επικεφαλής και, σαν να μάντεψε τι είχε συμβεί, πρόφερε πέντε λέξεις: «Ο Δικτάτορας δεν ζει πια». Το μόνο που του δήλωσε ο επικεφαλής ήταν ότι ήταν κρατούμενος. Ζήτησε την άδεια να φορέσει το υποκάμισό του και παραδόθηκε στους στρατιώτες αποδεχόμενος με εγκαρτέρηση αυτό που του επιφύλασσε η μοίρα του. Με το θάνατο του εβδομηντατετράχρονου Δικτάτορα οι διοικητές των τεσσάρων αρχηγείων της πρωτεύουσας συγκρότησαν μια προσωρινή κυβερνητική επιτροπή (junta) με την επωνυμία Αντιπρόσωποι της Δημοκρατίας (Reptesentantes de la Republica), της οποίας προέδρευε ο δήμαρχος Ορτίθ. Η διαταγή 133
φυλάκισης του Αρτίγας προς τον Γκάουτο, τον διοικητή του Κουρουγουατί, ήταν η ακόλουθη: «Λόγω του επισυμβάντος θανάτου (20 Σεπτεμβρίου 1840) του εξοχότατου Σεβαστού Δικτάτορα της Πολιτείας σας προειδοποιούμε όπως άμα τη λήψει αυτής της διαταγής θέσατε το πρόσωπο του αντάρτη Χοσέ Αρτίγας σε ασφαλέστερες φυλακές, μέχρις ότου αλλιώς αποφασίσει η Προσωρινή Κυβέρνηση». Ειπώθηκε πως η φυλάκιση του γηραιού Καουντίλιο των Ανατολικών είχε διαταχθεί από τον ίδιο τον Δικτάτορα να γίνει σε περίπτωση θανάτου του και έτσι να υπάρξει βεβαιότητα για την τύχη του Αρτίγας. Ο Γασπάρ ντε Φράνθια προέβλεπε τα πάντα εν ζωή και μη αρκούμενος μόνο σε αυτό φρόντιζε σε περίπτωση θανάτου του να διασφαλίσει τη διάδοχο κατάσταση, όπως συνήθως συμβαίνει με τους δικτάτορες. Ακόμη επίφοβος «αντάρτης» Ο επίφοβος αντάρτης (bandido) Αρτίγας συνελήφθη και περνώντας του τα δεσμά ποδιών τον έκλεισαν σε ένα κελί. Η μορφή του ξυπνούσε τρόμο σε όσους ασκούσαν εξουσία και υποστήριζαν την επιβεβλημένη από αυτούς τάξη, αφού τους θύμιζε τις «συμμορίες» των αυτόνομων επαρχιών, του Ομοσπονδιακού Συνασπισμού, την πολιτεία των αυτόνομων επαρχιών, την ελευθερία Τέλος, ήταν ένας άνθρωπος, τον οποίον είχε ακολουθήσει ένας ολόκληρος λαός στην «ΕΞΟΔΟ». Κανείς δεν του εξήγησε την αιτία της σύλληψης και της φυλάκισης του. Σε κανένα δεν είχε μιλήσει για τις προθέσεις του ή τα ενδεχόμενα σχέδιά του. Δεν είχε παραβιάσει κανένα κανόνα. Μέσα στο μήνα που ήταν φυλακισμένος η κυβερνητική επιτροπή των Αντιπροσώπων της Δημοκρατίας άλλαξε δύο φορές. Το επόμενο βήμα (Μάρτιος 1841) υπήρξε η Υπατεία (Cousulado) των Μαριάνο Ρόκε Αλούσο και Κάρλος Αντόνιο Λόπες ύστερα από τρείς δεκαετίες απολυταρχικής διακυβέρνησης του Φράνθια. Προτιμήθηκε ο ηπιότερος όρος της Υπατείας, του Υπάτου με τις εξουσίες ενός δικτάτορα, όπως στα χρόνια της Ρώμης, αποφεύγοντας όμως τώρα την κακόσημη λέξη. Ένας νέος τύραννος περιμένει πάντα να πάρει τη θέση του παλαιότερου-ίσως δεν είναι εξ ίσου κακός, αλλά τύραννος είναι πάντα. Ο Λόπες αποφάσισε την αποφυλάκιση του Αρτίγας. Ύστερα από ένα μήνα εγκλεισμού του χωρίς επικοινωνία στο κελί, τον έβγαλαν από εκεί νύκτα και τον έφεραν σε μια πλατεία. Ο Αρτίγας σκέφτηκε ότι θα τον εκτελούσαν. Προς έκπληξή του τον οδήγησαν στην οικία του Γκάουτο, όπου του ανακοίνωσαν ότι είναι ελεύθερος, αλλά ότι έπρεπε να παραμείνει εκεί μέχρι νεωτέρας διαταγής. Ο Γκάουτο ενημερώνει την Υπατεία ότι ο Αρτίγας στερείται των πάντων και αυτή δίνει εντολή να του παράσχει παν το αναγκαίον, καθώς και τη χορήγηση μηνιαίου επιδόματος 25 πέσος. 134
Αυτοεξόριστος Το 1841, στα 77 χρόνια του, έπαψε να θεωρείται εν δυνάμει επικίνδυνος για την εξουσία της Παραγουάης. Οι ύπατοι Λόπες και Αλόνσο θεώρησαν δίκαιο να δώσουν ελευθερία στον Ανατολικό, ώστε να επιστρέψει στη γενέθλια γη του. Ανέθεσαν (27 Αυγούστου 1841), λοιπόν, στον Γκάουτο το ακόλουθο καθήκον: «Να ανακοινωθεί στον Αρτίγας πως, αν επιθυμεί να επιστρέψει στην πατρίδα του, αυτό θα γίνει με εμπορικά ποταμόπλοια, τα οποία έρχονται από το Κορριέντες στην πόλη Πιλάρ». Προς έκπληξη εκείνων η απάντηση (6 Σεπτεμβρίου) του διοικητή υπήρξε η ακόλουθη: «Εγνώρισα στον Αρτίγας την ανώτατη διαταγή που η εξοχότητά σας μου ανέθεσε και μου απάντησε ότι ήταν πολύ ευγνώμων με την ευεργεσία που η εξοχότητά σας του προσέφερε, που ωθούμενος από αυτήν θα σας όφειλε παντοτινή ευγνωμοσύνη. Αλλά εκείνος, πολύ απόμακρος από του να φανταστεί να γυρίσει στη χώρα που γεννήθηκε σας παρακαλεί να του κάνετε τη χάρη να περάσει σ αυτήν την κωμόπολη το υπόλοιπο της ζωής του, πολύ περιορισμένο άλλωστε, καθώς βρίσκεται σε αρκετά προχωρημένη ηλικία». Οι ύπατοι θεωρήσαντες ότι ο Αρτίγας ήταν στα πρόθυρα του θανάτου δεν είχαν άλλη επιλογή παρά να σεβαστούν τη βούληση του αυτοεξόριστου πλέον Αρχηγού των Ανατολικών. Ανέθεσαν νέο καθήκον (9 Σεπτεμβρίου) στον Γκάουτο να διαμηνύσει στον Αρτίγας ότι του παρεχόταν η άδεια να ζει όπου επιθυμούσε και πως «συνεπεία τούτου να τον φροντίζετε, όποτε απαιτούσαν οι περιστάσεις του, και σε περίπτωση θανάτου να γίνουν οι πρέπουσες επικήδειες τιμές». Άρνηση επαναπατρισμού Δύο μήνες μετά (Οκτώβριος) έφτασε στο Πιλάρ ο Ουρουγουανός αξιωματούχος Δον Φεδερίκο Άλβιν, απεσταλμένος του από δεκαετίας Προέδρου της ανεξάρτητης Ουρουγουάης Χοσέ Φρουκτουόσο Ριβέρα, για να πετύχει τον επαναπατρισμό του Αρτίγας. Είχε προηγηθεί τότε μια μεγάλη εκστρατεία ενημέρωσης του κοινού από την εφημερίδα El Nacional του Μοντεβιδέο να φέρουν από την Ασουνσιόν τον γεννήτορα του έθνους της Ουρουγουάης επιδαψιλεύοντάς του τιμές και διακρίσεις που του έπρεπαν. Η εφημερίδα πληροφορούσε τους αναγνώστες της πως ο ίδιος ο Πρόεδρος είχε στείλει έναν αξιωματούχο στην Παραγουάη, για να τεθεί υπό τις διαταγές του θρυλικού καουντίλιο. Η κυβέρνηση της Παραγουάης έλαβε από τα χέρια του Άλβιο δύο σφραγισμένες επιστολές της κυβέρνησης του Μοντεβιδέο, για να του τις εγχειρίσει πιέζοντας τον να επιστρέψει στην πατρίδα του, όπου όλοι επιθυμούσαν να τον ιδούν. Την 1η Δεκεμβρίου τις απέστειλε στον διοικητή του Κουρουγουατί να φθάσουν στον επιφανή άνδρα, μαζί με μια σημείωση, στην οποία επισημαίνονταν: «θα τις παραδώσετε λέγοντας του 135
εκ μέρους μας ότι ο αξιότιμος Πρόεδρος της Ανατολικής Δημοκρατίας Δον Φρουκτουόσο Ριβέρα μας ανακοινώνει ότι τον προσκαλεί σε εκείνη τη Δημοκρατία». Ο διοικητής Χουάν Μανουέλ Γκάουτο εξετέλεσε τη νέα εντολή πληροφορώντας σχετικά τον Αρτίγας. Ο γηραιός Ανατολικός επέστρεψε τις επιστολές στον Ριβιέρα, χωρίς να τις ανοίξει, και απάντησε ότι είχε δηλώσει πως επιθυμούσε να παραμείνει στην Παραγουάη ως το θάνατό του. Οι ύπατοι Λόπες και Αλόνσο είδαν πως είχαν εμπλακεί σε ένα σοβαρό πρόβλημα, δηλαδή ότι, εάν επέστρεφαν στον Ριβέρα τις επιστολές, χωρίς να έχουν ανοιχτεί, θα υπήρχε υποψία πως οι ίδιοι είχαν αρνηθεί τον επαναπατρισμό που τους ζητήθηκε. Για να αποσείσουν από πάνω τους την ευθύνη και να απαλλαγούν από κάθε σκιά ενοχής, έδωσαν νέα εντολή (11 Δεκεμβρίου) στον Γκαούτο ζητώντας του γραπτή αναφορά, καθώς η σιωπή του Αρτίγας θα οδηγούσε τον Ριβέρα να υποθέσει ότι είχε εμποδιστεί η ελεύθερη επικοινωνία μαζί του. Θα έστελναν δε αντίγραφο αυτής της αναφοράς στον Πρόεδρο Ριβέρα, ως επιβεβαίωση της σταθερής απόφασης του Αρτίγας να επιμείνει στην αρχική άρνησή του. Οι ύπατοι δεν κατάλαβαν ότι ήταν μια ηρωική στάση υπαγορευμένη από ακραία ηθική συνέπεια, ότι ήταν μια ηθική αποκήρυξη, η εσχάτη στάση αξιοπρέπειας του Αρτίγας απέναντι στον παλαιό υπαρχηγό του. Ο Ριβέρα ακόμη κι αν είχε ανέλθει στο ανώτατο αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας, κι αν είχε πρωταγωνιστήσει στη δεύτερη επιτυχή φάση του απελευθερωτικού αγώνα, με αποτέλεσμα την ανεξαρτησία της Ουρουγουάης, δεν μπορούσε να ξεπλύνει με αυτό το αξίωμά του την προδοσία μετά την οδυνηρή ήττα των δυνάμεων του Αρτίγας, διοικουμένων από τον Αντρές Λατόρ σε αιματηρή μάχη στον ποταμό Τακουαρεμπώ Τσίκο (22 Ιανουαρίου 1820). Ο Ριβέρα είχε διατελέσει έμπιστος και λαμπρός αξιωματικός υπό τον Αρτίγας απ αρχής του απελευθερωτικού αγώνα το 1811. Ήταν ο μόνος αξιωματικός που του είχε απομείνει στα εδάφη της Ανατολικής Επαρχίας στα τέλη του 1819 να μάχεται τους Πορτογάλους. Ηττημένος (23 Οκτωβρίου 1819) στο Αρόγιο Γκράντε συνέχισε ανυποχώρητος αντάρτικο πόλεμο. Μετά το Τακουαρεμπώ όμως στασίασε απειθαρχώντας στη διαταγή του Αρτίγας να σταματήσει το αντάρτικο και να σπεύσει να ενωθεί μαζί του. Και λίγο καιρό μετά (Μάρτιος 1820) ο Ριβέρα αποφάσισε να αποδεχτεί μια προσφορά του Πορτογάλου βασιλιά της Βραζιλίας Ζοάο του 6ου να διατηρηθεί στο βαθμό του συνταγματάρχη ενός ανατολικού συντάγματος ενταγμένου όμως στον πορτογαλικό στρατό. Προσχώρησε έτσι στον εχθρό, κλείνοντας ειρήνη και βάζοντας σφραγίδα τέλους στον πατριωτικό απελευθερωτικό αγώνα αποδεχόμενος την πορτογαλική κατοχή της Ανατολικής Επαρχίας. 136
Ο Αρτίγας εκτιμούσε την αφοσίωση πάνω απ όλα, ίσως γιατί υπήρξε ένας από τους προδομένους στην Ιστορία. Δεν θα συγχωρήσει ποτέ στον Ριβέρα την προδοσία του πατριωτικού αγώνα. Ήξερε πως ο καιρός του μπορούσε να είχε περάσει, όχι όμως και οι αρχές του. Τίποτε δεν μπόρεσε να πει ο Ριβέρα, παρά να καταπιεί την προσβολή. Τίποτε δεν μπόρεσε να πει η εφημερίδα El Nacional, για να μην εκθέσει τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, παρά να αποσιωπήσει το θέμα. Γαληνεμένα υστερνά χρόνια Μετά τη λήξη της εντολής για άσκηση του κυβερνητικού έργου από την Υπατεία, ο ένας από τους δύο υπάτους, ο Κάρλος Αντόνιο Λόπες εξελέγη (13Μαρτίου 1844) Πρόεδρος της Δημοκρατίας της Παραγουάης. Ο Αρτίγας αποποιήθηκε την κολακευτική πρόταση του Λόπες (21 Μαρτίου 1845) να αναλάβει, εφ όσον η κατάσταση της υγείας του το επέτρεπε, ως εκπαιδευτής του στρατού της Παραγουάης. Αμέσως μετά ο Λόπες απαίτησε, άγνωστο για ποιο λόγο, την παρουσία του Αρτίγας στη πρωτεύουσα. Εγκαταλείποντας το Κουρουγουατί, σε μια καμπή του δρόμου, από το οποίο μπορούσε κανείς να διακρίνει ένα μεγάλο πανόραμα από δάση, στητός στο άλογό του σταμάτησε, για να ρίξει μια τελευταία ματιά στην περιοχή, όπου είχε περάσει σχεδόν είκοσι πέντε χρόνια, χωρίς αμφιβολία τα πιο ειρηνικά της πολυτάραχης ζωής του. Με τον πιστό απελεύθερο ιπποκόμο του Ανσίνα και με τη συνοδεία δύο στρατιωτών έφτασε (αρχές Απριλίου 1845) στο Ιμπιράυ (Ibiray), στα περίχωρα, εφτά χιλιόμετρα έξω από την Ασουνθιόν. Εγκαταστάθηκε σε ένα αγροτόσπιτο που γειτνίαζε με τη θερινή έπαυλη, όπου αποσυρόταν για ανάπαυση ο Λόπες. Εκεί, στωικός και γαλήνιος μέσα στην απλότητα του, έζησε την πιο ήσυχη περίοδο της ζωής του. Το Ιμπιράυ ήταν ένα από τα ομορφότερα προάστια της πρωτεύουσας, πυκνά κατοικημένο, κέντρο πολιτικών συζητήσεων και πολιτιστικών δραστηριοτήτων. Έκανε τον περίπατό του ιππεύοντας. Ο Λόπες τον μεταχειρίζονταν με διάκριση και πολλές φορές συζητούσε μαζί του στο διάδρομο της αυλής του. Ερωτώμενος κάποτε από κάποιους από τους συνομιλητές του αν επιθυμούσε την επιστροφή στην πατρίδα, έχουμε την μαρτυρία ότι πάντοτε απαντούσε πως ήταν ένας άνθρωπος νεκρός και πως έπρεπε να παραμείνει εν ειρήνη εδώ. Ένας από τους στρατιώτες του, ονόματι Φλορεντίνο Καμπρέρα, από αυτούς που κατέφυγαν μαζί του στην Παραγουάη και που ήταν κρατούμενος από τότε, απελευθερώθηκε με τη χαλάρωση των μέτρων ασφαλείας μετά το θάνατο του Φράνθια. Επιστρέφοντας στο Μοντεβιδέο έκανε γνωστό ότι ο Αρτίγας επιθυμούσε να δει το γιό του. Επρόκειτο για τον Χοσέ Μαρία Αρτίγας Βιλλαγκράν, 40 χρονών τότε και αντισυνταγματάρχη του ιππικού, που είχε να τον δει είκοσι πέντε χρόνια. Ο Χοσέ Μαρία ταξίδεψε με τον Καμπρέρα στην Παραγουάη και 137
συναντήθηκε με τον πατέρα του. Παρέμεινε κοντά του τρείς μήνες. Τις εκμυστηρεύσεις του πατέρα του από την μακρόχρονη κρυφή κράτησή του τις κατέγραψε και τις δημοσίευσε. Περαίνοντας την αφήγηση του σημείωνε: «Η δυστυχία έχει, παρ όλα τα δεινά, τους πιστούς και ανεκτίμητους φίλους της. Και πόσες φορές ο άνθρωπος στις πιο δυσάρεστες καταστάσεις προσφέρει ξεκάθαρες αποδείξεις αυτής της τίμιας και συνεπούς φιλίας, της οποίας οι δεσμοί δεν σπάνε ούτε λύνονται ακόμη και στους πιο άτυχους καιρούς! Έτσι και ο Αρτίγας κρατούσε πάντα στο πλευρό του τον ηλικιωμένο Ανσίνα, που τον συντρόφευε από τον εκπατρισμό του και με τον οποίο μοιράζονταν το ψωμί της φιλοξενίας, ως αδελφός. Κρατιόταν πάντα στιβαρός, υγιής με σβελτάδα κινήσεων σε όλα. Είχε μαζί του ένα άλογο σκούρο καστανό, το οποίο ίππευε, παρά το βάρος των εβδομήντα οκτώ χρόνων». Σε παράκληση του γιού του να επιστρέψει στην πατρίδα επέμεινε στην άρνηση του, όπως πάντοτε. Άνθρωπος των αρχών και του χρέους, της δράσης και της προσφοράς, περιφρονητής των τιμών που τον ανέμεναν με την επιστροφή του στην πατρίδα, όπως το είχε αποδείξει σε όλη του τη ζωή, υπερήφανος και αυτοεξυπηρετούμενος δεν εκμεταλλευόταν την καλοσύνη του Λόπες περιοριζόμενος μόνο στα εντελώς απαραίτητα προς το ζην. Είχε μια φιλοσοφική θεώρηση του θανάτου ως γενικού νόμου της φύσης έχοντας συμφιλιωθεί με το γεγονός και τον περίμενε ήσυχα και απλά. Συναντήσεις Τον ίδιο χρόνο (1846) τον επισκέφτηκε ο Αργεντινός στρατηγός Χοσέ Μαρία Παζ, ο οποίος κατέγραψε στα απομνημονεύματά του: «Έχει υπερβεί τα 80 έτη της ηλικίας του, αλλά ακόμη ιππεύει και απολαμβάνει καλή υγεία Ο τρόπος της ζωής του, οι συνήθειές του είναι ενός ανθρώπου του κάμπου». Τι θα περίμενε να συναντήσει; Τίποτε περισσότερο από έναν άνθρωπο του κάμπου, ένα γκάουτσο, όπως πάντοτε είχε υπάρξει ο Αρτίγας. Διηγείται ακόμη πως ο Αρτίγας του δήλωσε: «Εγώ υποσχέθηκα στον Στρατηγό Φράνθια να μη βγω από την Παραγουάη», σεβόμενος τη συμφωνία τιμής που έκανε με τον δικτάτορα που του παρέσχε άσυλο. Είχε την ευτυχία να χαρεί πριν από το θάνατό του την τεράστια φήμη που γνώρισε το εθνικό-απελευθερωτικό του έργο. Μεταξύ των πολλών επισκεπτών του απόδειξη της φήμης του και του σεβασμού που ενέπνεε η προσωπικότητά του και ο αρχηγός του μηχανικού στο στρατό της Βραζιλίας Ενρίκε ντε Μπορεπαίρ Ρόαν, του οποίου ένα άρθρο αναφερόμενο στη συνάντηση αυτή δημοσιεύτηκε στις 12 Μαΐου 1846. Σε αυτό γράφει μεταξύ άλλων: «Από μέρους του ο γηραιός εκδήλωσε μεγάλη ικανοποίηση μαθαίνοντας ότι με οδήγησε στην κατοικία του η φήμη των κατορθωμάτων του. Λοιπόν ερώτησε με λεπτότητα και 138
καλοδιάθετος το όνομά μου συζητιέται ακόμη σήμερα στη χώρα σας; Και έχοντάς του απαντήσει καταφατικά είπε μετά μικρή παύση πικρόχολα: «Είναι ό,τι μένει μετά από τόσους κόπους σήμερα ζω από ελεημοσύνη». Η αξιοπρέπειά του δεν του επέτρεπε να υποχρεώνει άλλους. Η κλεψύδρα του χρόνου άδειασε Η αγωνία του θανάτου δεν σκίασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Ο γηραιός «γκάουτσο» ίππευε ως το θάνατό του που επισυνέβη στις 23 Σεπτεμβρίου 1850. Γαλήνια, βυθισμένος σε ύπνο έφθασε στην έσχατη μέρα στα ογδόντα έξι του χρόνια. Τράβηξε για της Νύχτας τον αιώνιο θάλαμο ήσυχα και ξαφνικά, όπως πεθαίνουν οι γέροι που έχουν αγωνιστεί πολύ στη ζωή τους. Η εφημερίδα της Ασουνθιόν «Ο Ανεξάρτητος Παραγουανός» έγραψε (28 Σεπτεμβρίου) τα εξής στη νεκρολογία του ήρωα: «Ο Αρτίγας με λίγα μέσα αντιστάθηκε σε όλη τη δύναμη του Μπουένος Άιρες και αμφισβήτησε την υπεροπλία των δυνάμεων της Βραζιλίας. Διέθετε ισχυρή επιρροή στους Ινδιάνους Τσαρρούα, στους ακτήμονες αγρότες, στους αξιωματικούς που εκπαιδεύονταν στα στοιχεία του πολέμου. Ο στρατηγός Αρτίγας δεν αγαπούσε τις πόλεις ακόμη και στα γηρατειά του ζητούσε την ελευθερία των κάμπων, τους ανοιχτούς ορίζοντες, τη ζωή της νεότητάς του. Κατά συνέπεια έζησε σε ένα αγροτόσπιτο στα περίχωρα της πρωτεύουσας, όπου έκλεισε τον κύκλο της ζωής του στις 23 τρέχοντος με τη συμπλήρωση τριάντα χρόνων ακριβώς από την ημέρα που πέρασε στην Παραγουάη. Ετάφη στο γενικό κοιμητήριο της Ρεκολέτα της Ασουνθιόν. Οι φίλοι και οι συγγενείς του μπορούν να έχουν την παρηγοριά ότι τίποτε δεν του έλειψε και ότι υπέκυψε από το βάρος των ενενήντα χρόνων, στην κοινή ανθρώπινη μοίρα. Γαίαν έχοι ελαφράν (seale la tierra leve)». Στην ανελεύθερη αποικιακή Αμερική ο Αρτίγας δημιούργησε ένα χώρο ελευθερίας με την εθνικο-απελευθερωτική δράση του στα πεδία των μαχών και στο στίβο των πολιτικών αγώνων και κέρδισε αγέραστη δόξα. Αιώνιος μνήμη Πέντε χρόνια μετά το θάνατό του τα λείψανά του μεταφέρθηκαν στο Μοντεβιδέο και ετάφησαν σε διάφορα μέρη, έως ότου τελικά εναποτεθούν στο Εθνικό Πάνθεον. Στο κέντρο της πλατείας Ανεξαρτησίας υψώνεται σήμερα το μαρμάρινο μαυσωλείο του Στρατηγού Χοσέ Γερβάσιο Αρτίγας, που στεγάζει τα λείψανα του πάνσεπτου Πατέρα της Ανεξαρτησίας της Ουρουγουάης. Ο έφιππος ανδριάντας του δεσπόζει επί της κορυφής του μνημείου, ενώ μια σειρά από σκαλοπάτια οδηγούν στο οστεοφυλάκιό του κάτω, παραστεκόμενος άγρυπνα νύχτα μέρα από ένοπλη τιμητική φρουρά. 139
Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλονται στην Πρεσβεία της Ουρουγουάης, στην κ. TERESITA ROMERO και στην κ. ΙΣΑΒΕΛΛΑ ΛΟΠΕΖ-ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ της Εταιρείας Ισπανικών Σπουδών ΜΙΓΚΕΛ ΘΕΡΒΑΝΤΕΣ, για την πολύτιμη βοήθειά της στο πεδίο έρευνας και πληροφόρησης για τη ζωή και τη δράση του Χοσέ Αρτίγας. Τη μετάφραση από τα ισπανικά ιστορικών κειμένων προς χρήση μου έκανε η κ. ΓΚΕΛΗ ΓΡΥΝΤΑΚΗ, φυσικός, συντηρήτρια έργων τέχνης. Την ευχαριστούμε θερμά. Προτομή του Αρτίγας σε προχωρημένη ηλικία φορώντας το πόντσο. Έργο του γλύπτη León Pillet. (Αναδημοσίευση) 140