1. Η μοίρα του Οδυσσέα 1.Β. ΘΥΣΙΕΣ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ (ΣΧΕΣΗ ΘΕΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΩΝ) Φ.Π.ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ,2016

1. Η μοίρα του Οδυσσέα 1.Β. ΘΥΣΙΕΣ ΣΤΑ ΟΜΗΡΙΚΑ ΕΠΗ (ΣΧΕΣΗ ΘΕΩΝ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΩΝ) Φ.Π.ΜΑΝΑΚΙΔΟΥ,2016

Α. Η προφητεία του Τειρεσία λ 100-137 * Η προφητεία αυτή του Τειρεσία είναι σχετικά υπαινικτική, τα περισσότερα θα τα πει στη συνέχεια η Κίρκη για τις περιπέτειες του Οδυσσέα (μ 37-141). Ρόλος του μάντη είναι να δώσει τα γενικά δεδομένα (αιτίες των γεγονότων) και όχι πρακτικές συμβουλές όπως κάνει η Κίρκη ** Θρινακία= Σικελία;; Τρινακρία= τρεις άκρες, ακρωτήρια *** Η προφητεία είναι μία νεκρομαντεία.

νόστον δίζηαι μελιηδέα, φαίδιμ Ὀδυσσεῦ (100) τὸν δέ τοι ἀργαλέον θήσει θεός. οὐ γὰρ ὀΐω λήσειν ἐννοσίγαιον, ὅ τοι κότον ἔνθετο θυμῷ, χωόμενος ὅτι οἱ υἱὸν φίλον ἐξαλάωσας. @1 ἀλλ ἔτι μέν κε καὶ ὧς, κακά περ πάσχοντες, ἵκοισθε, αἴ κ ἐθέλῃς σὸν θυμὸν ἐρυκακέειν καὶ ἑταίρων, (105) ὁππότε κεν πρῶτον πελάσῃς εὐεργέα νῆα Θρινακίῃ νήσῳ, προφυγὼν ἰοειδέα πόντον, βοσκομένας δ εὕρητε βόας καὶ ἴφια μῆλα Ἠελίου, ὃς πάντ ἐφορᾷ καὶ πάντ ἐπακούει. τὰς εἰ μέν κ ἀσινέας ἐάᾳς νόστου τε μέδηαι,

110-5 τὰς εἰ μέν κ ἀσινέας ἐάᾳς νόστου τε μέδηαι, (110) καί κεν ἔτ εἰς Ἰθάκην, κακά περ πάσχοντες, ἵκοισθε εἰ δέ κε σίνηαι, τότε τοι τεκμαίρομ ὄλεθρον νηΐ τε καὶ ἑτάροισ. αὐτὸς δ εἴ πέρ κεν ἀλύξῃς, ὀψὲ κακῶς νεῖαι, ὀλέσας ἄπο πάντας ἑταίρους, νηὸς ἐπ ἀλλοτρίης δήεις δ ἐν πήματα οἴκῳ,

116-120 ἄνδρας ὑπερφιάλους, οἵ τοι βίοτον κατέδουσι μνώμενοι ἀντιθέην ἄλοχον καὶ ἕδνα διδόντες. ἀλλ ἦ τοι κείνων γε βίας ἀποτείσεαι ἐλθών αὐτὰρ ἐπὴν μνηστῆρας ἐνὶ μεγάροισι τεοῖσι κτείνῃς ἠὲ δόλῳ ἢ ἀμφαδὸν ὀξέϊ χαλκῷ, (120)

121-125 ἔρχεσθαι δὴ ἔπειτα, λαβὼν εὐῆρες ἐρετμόν, εἰς ὅ κε τοὺς ἀφίκηαι, οἳ οὐκ ἴσασι θάλασσαν ἀνέρες οὐδέ θ ἅλεσσι μεμιγμένον εἶδαρ ἔδουσιν οὐδ ἄρα τοὶ ἴσασι νέας φοινικοπαρῄους, οὐδ εὐήρε ἐρετμά, τά τε πτερὰ νηυσὶ πέλονται. (125)

126-130 σῆμα δέ τοι ἐρέω μάλ ἀριφραδές, οὐδέ σε λήσει ὁππότε κεν δή τοι ξυμβλήμενος ἄλλος ὁδίτης φήῃ ἀθηρηλοιγὸν ἔχειν ἀνὰ φαιδίμῳ ὤμῳ, καὶ τότε δὴ γαίῃ πήξας εὐῆρες ἐρετμόν, ἕρξας ἱερὰ καλὰ Ποσειδάωνι ἄνακτι,

130-140 ἕρξας ἱερὰ καλὰ Ποσειδάωνι ἄνακτι, (130) ἀρνειὸν ταῦρόν τε συῶν τ ἐπιβήτορα κάπρον, οἴκαδ ἀποστείχειν ἕρδειν θ ἱερὰς ἑκατόμβας ἀθανάτοισι θεοῖσι, τοὶ οὐρανὸν εὐρὺν ἔχουσι, πᾶσι μάλ ἑξείης. θάνατος δέ τοι ἐξ ἁλὸς αὐτῷ ἀβληχρὸς μάλα τοῖος ἐλεύσεται, ὅς κέ σε πέφνῃ (135) γήρᾳ ὕπο λιπαρῷ ἀρημένον ἀμφὶ δὲ λαοὶ ὄλβιοι ἔσσονται. τὰ δέ τοι νημερτέα εἴρω. ὣς ἔφατ, αὐτὰρ ἐγώ μιν ἀμειβόμενος προσέειπον Τειρεσίη, τὰ μὲν ἄρ που ἐπέκλωσαν θεοὶ αὐτοί.

βασικά σημεία και λέξεις 1) δίζημαι νόστον μελιηδέα και ο θεός θήσει ἀργαλέον τον νόστο (πρβλ. α 4 πολλὰ ἄλγεα). Συγκεκριμένα γίνεται πάλι αναφορά σύντομη στον κότον του ἐννοσιγαίου (Ποσειδώνα), «επειδή του τύφλωσες τον γιο (ἐξαλάωσας υἱὸν φίλον) 2) έμφαση στο πολύπαθον : κακὰ πάσχοντες (δις). Στην Ιθάκη (αν φτάσει, οἴκῳ) θα βρει πήματα βλ. και 5 3) έμφαση στη σχέση με ἑταίρους, φιλέταιρος («αν θέλεις να σώσεις την ψυχή σου και αυτή των συντρόφων) βλ. και 4.

δύο είναι οι θεϊκές οργές (Ποσειδώνα και Ήλιου) 4) ρητή μνεία του επεισοδίου της Θρινακίης νήσου με τις αγελάδες και πρόβατα (βόας, μῆλα) του Ήλιου (ὃς πάντ ἐφορᾷ καὶ πάντ ἐπακούει). Δύο είναι οι δυνατότητες : αν τα αφήσει ἀσινέας και νόστου μέδηαι (μήδομαι) θα φτάσετε στην Ιθάκη κακὰ περ πάσχοντες. Αν τις πειράξεις (σίνομαι), τότε θα έρθει ὄλεθρος για το καράβι (ναῦς, νηός, νηΐ) και τους συντρόφους (ἑτάροις).

5) Τι θα γίνει ειδικά με τον Οδυσσέα : «Αν εσύ γλιτώσεις, θα φτάσεις (νεῖαι) ὀψὲ κακῶς, αφού χάσεις όλους τους εταίρους, σε ξένο καράβι (ενν. τους Φαίακες)». Στον οίκο θα βρει συμφορές, που είναι οι άνδρες οι αλαζονικοί, που τρώνε εντελώς το βίος του, όντας μνηστήρες της συζύγου και δίνουν προίκα (οι στίχοι : δήεις δ ἐν πήματα οἴκῳ,/ ἄνδρας ὑπερφιάλους, οἵ τοι βίοτον κατέδουσι/ μνώμενοι ἀντιθέην ἄλοχον καὶ ἕδνα διδόντες.). Θα του σκοτώσει με δόλο ή φανερά με χαλκό (δόλῳ ἢ ἀμφαδὸν ὀξέι χαλκῷ).

Μνηστήρες και μνηστηροφονία 115-120 ερώτημα: εδώ για 1 η φορά ο Οδυσσέας μαθαίνει για τους μνηστήρες. Ξανά η Αθηνά στο ν 374 κ.εξ. Ορίζεται έτσι η δράση των μνηστήρων ως πήματα προαναγγελία των γεγονότων στην Ιθάκη όπου ο Οδ. θα επικρατήσει και δόλῳ και ὀξέϊ χαλκῷ (πρβλ. α 295!)

στ.121-137, πρβλ. ψ 268-84 6) μετά τη μνηστηροφονία θα φύγει με ένα καλοφτιαγμένο κουπί (εὐῆρες ἐρετμόν) και όταν φτάσει σε ανθρώπους που δεν γνωρίζουν (οὐ ἴσασι θάλασσαν) και δεν τρώνε φαγητό αλατισμένο (ἅλεσσι μεμιγμένον εἶδαρ ἔδουσιν ), ούτε ξέρουν καράβια και κουπιά και τότε όταν ένας περαστικός (ὁδίτης) τον συναντήσει και θεωρήσει το κουπί ότι είναι όχι κουπί αλλά ἀθηρηλοιγόν (= ξύλινο αγροτικό εργαλείο για να ξεχωρίζει το στάρι από το στάχυ), τότε θα μπήξει στη γη το κουπί, και θα κάνει ιερές θυσίες στον Ποσειδώνα (ῥέξας ἱερὰ καλά), τριπλή θυσία και μετά θα πάει πίσω στο σπίτι του (οἴκαδε) και θα κάνει ιερές εκατόμβες (ἔρδειν θ ἱερὰς ἑκατόμβας) σε όλους με τη σειρά. 7) Και ο θάνατος θα τον βρει μακριά απο τη θάλασσα (ἐξ ἁλός), σε γεράματα και γύρω του θα είναι ευτυχισμένος ο κόσμος (ὄλβιοι ἔσσονται). 8) Ο Τειρεσίας καταλήγει ότι αυτά είναι νημερτέα (=αληθινά, νη+ ἁμαρτάνω).

παρατηρήσεις για την προφητεία αυτή Η ανθρώπινη δράση εντάσσεται στο πλαίσιο της θεϊκής τάξης. Μετά την ύβριν στην Θρινακία και την τιμωρία των άνομων μνηστήρων, απαιτείται εξιλέωση με τον εξευμενισμό του Ποσειδώνα. Το θέμα είναι ὕβρις/τίσις Είναι πιθανό οι στίχοι αυτοί να βασίστηκαν σε ένα παραδοσιακό υλικό (από τη μυθολογία ή και τη λατρεία). Το βασικό όμως είναι ότι έχουν ενσωματωθεί πλήρως στην επική ιστορία της συγκεκριμένης Οδύσσειας διότι χωρίς την εύνοια των θεών δεν μπορεί να καταλήξει η ειρήνη στον κόσμο των ανθρώπων (εδώ στο βασίλειο της Ιθάκης)

Β. Ο δισθανής Οδυσσέας (για να νοστήσει πρέπει ζωντανός να γνωρίσει την εμπειρία του θανάτου με την κάθοδο στον Άδη). Το δίπολο είναι νόστος- θάνατος

μικρή παρατήρηση δύο γρίφοι (kennings) στ.125 τα κουπιά χαρακτηρίζονται φτερά του πλοίου στ.128 το άπαξ ἀθηρηλοιγόν (πρβλ. βροτολοιγός), αυτός που καταστρέφει τον φλοιό του σταριού (ἀθήρ)

Να δείτε άλλες εκδοχές αυτού του θανάτου σε άλλα έπη, Τηλεγόνεια (ή Τηλεγονία), Χρηστομάθεια Πρόκλου, Απολλόδωρος. Ας διαβάσουμε την σοφόκλεια παραλλαγή στο δράμα Ὀδυσσεὺς ἀκανθόπληξ, αππ. 453-461 Radt όπου ο Οδυσσέας πριν την επιστροφή του στην Ιθάκη πηγαίνει στη Δωδώνη στη Θεσπρωτία για να μάθει για τους κινδύνους που ενδεχομένως τον περίμεναν στην πατρίδα. Εκεί μαθαίνει ότι θα σκοτωθεί από το γιο του, νομίζει τον Τηλέμαχο, φυλάγεται από αυτόν, αλλά τελικά σκοτώνεται από τον Τηλέγονο (γιο του από την Κίρκη) με ένα κοντάρι που αντί για σιδερένια λόγχη έχει το ἄκανθα/αγκάθι ενός σαλαχιού (στα αρχαία τρυγών). Στην υπόθεση της Οδύσσειας επίσης λέγεται ότι βιώσας χρόνους πολλοὺς ὑπὸ τοῦ ἰδίου παιδὸς Τηλεγόνου τοῦ ἀπὸ Κίρκης αύτῷ γενομένου καταλύει τὸν βίον.

Επίσης ο Αισχύλος στο Ψυχαγωγοί απ. 275 Radt βάζει σε προφητεία του Τειρεσία ότι ο θάνατος του Οδ. θα προέλθει από αγκάθι κάποιου ψαριού που θα βρίσκεται μέσα στην κουτσουλιά ερωιδού, που θα πετάξει πάνω από το κεφάλι του!

Ο Πλάτων Πολιτεία 10 βιβλίο 620c- d στη διήγηση του Ηρός του Αρμενίου για την ψυχή που επιλέγει τη μελλοντική της ζωή με βάση την πείρα που έχει αποκτήσει στην προηγούμενη ζωή. Ο Οδυσσέας διαλέγει τη μοίρα του άσημου και ήσυχου ταξιδιώτη, βίον ἀνδρὸς ἰδιώτου ἀπράγμονος,...

η πρόσληψη του Οδυσσέα Ο Δάντης στην Θεία Κωμωδία βάζει τον Βεργίλιο να τον οδηγεί στην Κόλαση όπου βλέπει τον ΔΙομήδη και τον Οδυσσέα. Ο Καβάφης σχολιάζει ότι : «εκεί όπου ο Ομηρος απεφάσισε να σταματήσει ακι έθεσε τελείαν, είναι δύσκολον και επικίνδυνον να θελήση άλλος να εξακολουθήσει την φράσιν. Αλλ είναι εις τα δύσκολα και εις τα επικίνδυνα όπου επιτυγχάνουσιν οι μεγάλοι τεχνίται. Πιστεύω ότι ο αναγνώστης θα συμφωνήσει ότι του Δάντου η φαντασία διέπλασεν εικόνα ουχί αναξίαν του sourano poeta.»

δεύτερη παρατήρηση: ΟΜΗΡΙΚΕΣ ΘΥΣΙΕΣ στ. 130-1 η τριπλή θυσία τριττύα (αργότερα) είναι μοναδική. Αντίστοιχη των ρωμαϊκών suovetaurilia καθαρτήρια θυσία (χορίος, κριός, ταύρος). στην δ 478-80 ο Πρωτέας υποδεικνύει στον Μενέλαο ῥέξῃς θ ἱερὰς ἑκατόμβας/ ἀθανάτοισι θεοῖσι, τοὶ οὐρανὸν ἔχουσι/ καὶ τότε τοι δώσουσιν ὁδὸν θεοὶ, ἣν σύ μενοινᾷς

γ 4-9 μία θυσία στην Πύλο οἱ δὲ Πύλον, Νηλῆος ἐϋκτίμενον πτολίεθρον, ἷξον τοὶ δ ἐπὶ θινὶ θαλάσσης ἱερὰ ῥέζον, ταύρους παμμέλανας, ἐνοσίχθονι κυανοχαίτῃ. ἐννέα δ ἕδραι ἔσαν, πεντηκόσιοι δ ἐν ἑκάστῃ ἥατο, καὶ προὔχοντο ἑκάστοθι ἐννέα ταύρους (δηλ. 81 ζώα!) εὖθ οἱ σπλάγχνα πάσαντο, θείῳ δ ἐπὶ μηρία καῖον (...)

Η 1 η ομηρική θυσία, Ιλιάς Α 447-74 τοὶ δ ὦκα θεῷ ἱερὴν ἑκατόμβην ἑξείης ἔστησαν ἐΰδμητον περὶ βωμόν, χερνίψαντο δ ἔπειτα καὶ οὐλοχύτας ἀνέλοντο. τοῖσιν δὲ Χρύσης μεγάλ εὔχετο χεῖρας ἀνασχών (450) κλῦθί μευ ἀργυρότοξ, ὃς Χρύσην ἀμφιβέβηκας Κίλλάν τε ζαθέην Τενέδοιό τε ἶφι ἀνάσσεις ἦ μὲν δή ποτ ἐμεῦ πάρος ἔκλυες εὐξαμένοιο, τίμησας μὲν ἐμέ, μέγα δ ἴψαο λαὸν Ἀχαιῶν ἠδ ἔτι καὶ νῦν μοι τόδ ἐπικρήηνον ἐέλδωρ (455) ἤδη νῦν Δαναοῖσιν ἀεικέα λοιγὸν ἄμυνον. Ὣς ἔφατ εὐχόμενος, τοῦ δ ἔκλυε Φοῖβος Ἀπόλλων.

συνέχεια έως στ.474 Ὣς ἔφατ εὐχόμενος, τοῦ δ ἔκλυε Φοῖβος Ἀπόλλων. αὐτὰρ ἐπεί ῥ εὔξαντο καὶ οὐλοχύτας προβάλοντο, αὐέρυσαν μὲν πρῶτα καὶ ἔσφαξαν καὶ ἔδειραν, μηρούς τ ἐξέταμον κατά τε κνίσῃ ἐκάλυψαν (460) δίπτυχα ποιήσαντες, ἐπ αὐτῶν δ ὠμοθέτησαν @1 καῖε δ ἐπὶ σχίζῃς ὁ γέρων, ἐπὶ δ αἴθοπα οἶνον λεῖβε νέοι δὲ παρ αὐτὸν ἔχον πεμπώβολα χερσίν. αὐτὰρ ἐπεὶ κατὰ μῆρε κάη καὶ σπλάγχνα πάσαντο, μίστυλλόν τ ἄρα τἆλλα καὶ ἀμφ ὀβελοῖσιν ἔπειραν, (465) ὤπτησάν τε περιφραδέως, ἐρύσαντό τε πάντα. αὐτὰρ ἐπεὶ παύσαντο πόνου τετύκοντό τε δαῖτα δαίνυντ, οὐδέ τι θυμὸς ἐδεύετο δαιτὸς ἐΐσης. αὐτὰρ ἐπεὶ πόσιος καὶ ἐδητύος ἐξ ἔρον ἕντο, κοῦροι μὲν κρητῆρας ἐπεστέψαντο ποτοῖο, (470) νώμησαν δ ἄρα πᾶσιν ἐπαρξάμενοι δεπάεσσιν οἳ δὲ πανημέριοι μολπῇ θεὸν ἱλάσκοντο καλὸν ἀείδοντες παιήονα κοῦροι Ἀχαιῶν μέλποντες ἑκάεργον ὃ δὲ φρένα τέρπετ ἀκούων.

χαρακτηριστικά θυσίας 1 προσευχή σε θεό ζώα γύρω από το βωμό ἑξείης, δηλ. στη σειρά ο κύκλος καθαγιάζεται και οι θύτες κυκλώνουν το θύμα, εξαγνισμός με νερό και από ένα καλάθι παίρνουν σπόρους κριθαριού (οὐλοχύται) για να πασπαλίσουν το σφάγιο, με προσευχή και μετά τους ρίχνουν πάνω στο σφάγιο

θυσία συνέχεια τραβούν τα κεφάλια των θυμάτων προς τα πίσω (αὐέρυσσαν) και τα στρέφουν στον ουρανό (459) σφάζουν, γδέρνουν (45(), ξεχωρίζουν κόκαλα μηρών και αλείφουν με 2 στρώσεις λίπους 460 κνίσῃ ἐκάλυψαν έτσι ώστε τα μεριά να είναι στο μέσο, 461 δίπτυχα απλώνουν επάνω ωμό κρέας, 461 ὠμοθέτησαν (από διάφορα μέρη του σώματος και συμβολίζουν την προσφορά, βλ. ξ 427 κ.εξ.)

θυσία συνέχεια ο ιερέας (εδώ Χρύσης) τα ψήνει σε σούβλα περασμένα και ραίνει με σπονδή κρασιού 462 κ.εξ. αφού η φωτιά κάψει το μερίδιο του θεού, τρώνε τα εντόσθια (σπλάγχνα 464) τεμαχίζουν (μιστύλλω) το υπόλοιπο σφάγιο, ψήνουν τα κομμάτια σε πενταπλές σούβλες, ὀβελοί, 465 τραβούν, ἐρύσαντο, το κρέας από τη φωτιά, όταν ροδίσει και ετοιμάζουν συμπόσιο 466 κ.εξ. Αρχίζει το κοσμικό γεύμα (δαίς ἐΐση)

άλλες αναφορές συμπληρωματικές για την ομηρική θυσία γ 436-8 επιχρύσωση κεράτων θύματος: ὁ (ενν. χαλκεύς) δ ἔπειτα βοὸς κέρασιν περίχευεν/ ἀσκήσας, ἵν ἄγαλμα θεὰ κεχάροιτο ἰδοῦσα γ 449 κ.εξ. ακινητοποίηση του θύματος με χτύπημα τσεκουριού και συνοδευτικές τελετουργικές γυναικείες κραυγές γ 273 κόψιμο τριχών από το κεφάλι του που τις ρίχνουν στη φωτιά 446, ξ 442

γ 430-463 μια ακόμη θυσία στην Πύλο μετάφραση Μαρωνίτη και βασικές λέξεις 1. ἄγαλμα 2.χέρνιψ, χέρνιβος: καθαρτήριο νερό και λέβης οὐλαί- οὐλοχύται (σπόροι από κριθάρια) κανοῦν πέλεκυς ὀξύς εὐχή= προσευχή ὀλολύζειν, ὀλολυγαί (γυναικών) λείβειν οἶνον (αἴθοπα) μηρία, σπλάγχνα (τα εσωτερικά όργανα). πεμπώβολα (: με πέντε πηρούνια εργαλείο για να ψήνονται τα σπλάγχνα) Μιστύλλω (κόβω κρέας), πατέομαι, καίω, πείρω (πέπαρμαι: περνώ, σουβλίζω), κατάρχεσθαι (πρβλ. ἀπάρχομαι ἀοιδῆς)