Σ άλλη γη, σ άλλα μέρη
Συγγραφέας: Σπύρος Παπουτσάκης Τίτλος: Σ άλλη γη, σ άλλα μέρη Σπύρος Παπουτσάκης και I.Σκ. Πικραμένος Πρώτη έκδοση: Μάρτιος 2012, Γιάννης Πικραμένος, εκδότης ISBN: 978 960 6628 43 6 Στοιχειοθεσία Σελιδοποίηση: Έφη Σαββατοπούλου Eξώφυλλο: Άντα Xάντζιου Φωτογραφία εξωφύλλου: Ανδρονίκη Π. Χρυσάφη Εκτύπωση / Βιβλιοδεσία: Tαχυεκτυπώσεις Γραβάνης ΕΠΕ E mail: info@tachytypo.gr Τηλ. κέντρο: 2610 461.780 Γιάννης Σκ. Πικραμένος, εκδότης Ηρώων Πολυτεχνείου 92, 26442 Πάτρα Τηλ. κέντρο: 2610 432.200, Fax: 2610 430.884 E mail: yapi@yapi.gr Internet: www.yapi.gr
Ὅλος ὁ κόσμος ἕνας κόσμος καί μία πατρίδα, ἡ Γῆ Κωστής Παλαμάς
Στη μνήμη της Τζένης
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ Συμβολή εἰς τήν μελέτην τῆς τεχνικῆς τῆς οὐρητηρο νεοκυστεοστομίας: Διατριβή ἐπί Διδακτορίạ, Θεσσαλονίκη, 1968 Ο ερωτευμένος Υπίατρος: Αναμνήσεις ενός Στρατιωτικού Χειρουργού, Πάτρα, 1995 Καρκίνος: Ο εχθρός λυγίζει, Έκδοση «Εφημ. Πελοπόννησος», Πάτρα, 2001 Ροταριανά Ανάλεκτα: 1982 2002, Ροταριανός Όμιλος Πατρών, Πάτρα, 2002 Ιατρική και Ζωή, Ιατρική Εταιρεία Δυτικής Ελλάδος (ΙΕΔΕΠ) Πάτρα, 2004 Πελοποννήσου Ανθολογία Ιατρικών Θεμάτων, Εκδόσεις «Περί Τεχνών», Πάτρα, 2006 Ροταριανά Ανάλεκτα ΙΙ: 1982 2006, Ροταριανός Όμιλος Πατρών, Πάτρα, 2007 Διατρέχοντας την Ελλάδα: 1996 2007, Εκδόσεις «Περί Τεχνών», Πάτρα, 2008 Σ άλλη γη, σ άλλα μέρη, Εκδόσεις Γιάννης Πικραμένος, Πάτρα, 2012 Μεταφράσεις Βιβλίων και Άρθρων Χειρουργική Πολέμου (War Surgery) Γενικό Επιτελείο Στρατού, Αθήνα, 1976 Μετεκπαιδευτικά Μαθήματα Χειρουργικής (Aids to Postgraduate Surgery, Thomas M., Belstead J.) Εκδόσεις «Μαχάων», Αθήνα, 1979 Μεταφράσεις 32 ξένων ιατρικών άρθρων, Ιατρική Επιθεώρηση Ενόπλων Δυνάμεων, Τεύχη ετών 1972 έως 1983, Αθήνα
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος... 13 Εισαγωγή... 17 Ο γύρος της Δυτικής Ευρώπης (1959) Γιουγκοσλαβία / Βελιγράδι... 19 Αυστρία / Βιέννη... 23 Γερμανία Μόναχο (1959)... 29 Μόναχο (1988)... 31 Στουτγάρδη... 33 Φραγκφούρτη... 35 Μάιντς... 37 Ο διάπλους του Ρήνου... 38 Κολονία... 41 Γαλλία / Παρίσι (1959)... 45 Χειμωνιάτικο Παρίσι (1997)... 54 Ιταλία / Βενετία (1959)... 57 Βενετία (2003)... 64 Αγγλία Λονδίνο (1960)... 67 Λονδίνο, Σάντερλαντ, Οξφόρδη, Μπέρμιγχαμ (1961 1962)... 76 Λίβερπουλ (1970 1971)... 79 Μπρίστολ, Μπαθ, Γουέλς (1997)... 80 Ρώμη, Ριβιέρα, Βαρκελώνη (1962)... 88 Κύπρος (1966 1968)... 102 Κύπρος (1986)... 107 Άπω Ανατολή Μπανγκόκ, Χογκ Κογκ, Ταϊβάν, Τόκιο, Κιότο, Σιγκαπούρη (1977)... 111 Βουλγαρία / Σόφια (1982)... 129 Ρουμανία / Βουκουρέστι (1982)... 133
Ιταλία / Μπάρι, Νάπολι, Πομπηία, Κάπρι (1983 1990)... 137 Ρωσία / Μόσχα, Λένιγκραντ (1984)... 148 Τουρκία / Κωνσταντινούπολη (1984)... 160 Γερμανία / Τσέλε, Αννόβερο, Αμβούργο, Μάρμπουργκ (1988)... 168 Αυστρία / Ζάλτσμπουργκ (1988)... 176 Αλβανία / Κορυτσά, Πόγραδετς, Τίρανα, Αργυρόκαστρο, Άγιοι Σαράντα (1989)... 179 Φινλανδία / Ελσίνκι Λαπωνία: Ροβανιέμι (1991)... 190 Σουηδία / Στοκχόλμη (1991)... 196 Κρουαζιέρα Ανατολικής Μεσογείου (1992)... 201 Ισραήλ / Ιερουσαλήμ, Άγιοι Τόποι... 201 Μικρά Ασία / Κουσάντασι, Έφεσος... 207 ΗΠΑ / Νέα Υόρκη, Ουάσινγκτον, Σαν Φραντσίσκο, Μαϊάμι (1993)... 210 Αίγυπτος / Κάιρο, Αλεξάνδρεια, Λούξορ, Νείλος, Ασουάν (1996)... 230 Νότιος Ιταλία / Λέτσε, Τάραντο (1998) Σικελία / Παλέρμο, Αγκριτζέντο, Ταορμίνα, Συρακούσες (1998)... 244 Μικρά Ασία / Αϊβαλί (Κυδωνίες) Πέργαμος (2001)... 258 Βόρειος Ιταλία / Πόλεις και λίμνες (2003) Ανατολική Ελβετία / Πόλεις και λίμνες (2003)... 264 Νότιος Γερμανία / Βίρτσμπουργκ, Ρότενμπουργκ, Χαϊδελβέργη, Μπάμπεργκ, Νυρεμβέργη (2004)... 278 FYROM (ΠΓΔΜ) / Βυζαντινή Οχρίδα, Μοναστήρι (2004)... 293 Μικρά Ασία / Σμύρνη (2009)... 299 Ιταλία / Φλωρεντία, Πίζα, Σιένα (2010)... 303 Επιλεγόμενα... 311 Ευρετήριο... 313
Πρόλογος Όταν ο φίλος και συνάδελφος Σπύρος Παπουτσάκης μου ζήτησε να προλογήσω το βιβλίο του Σ άλλη γη, σ άλλα μέρη, θεώρησα την πρόσκληση τιμητική αλλά και αναπόφευκτη. Τιμητική, γιατί υπαινίσσετο πως έχω την εμπειρία να προλογήσω ένα βιβλίο και πως ο πρόλογος μου αυτός θα γινόταν ευνοϊκά δεκτός από, το Πατρινό κυρίως, αναγνωστικό κοινό. Αναπόφευκτη, επειδή για πολλές δεκαετίες συμπλέουμε με τον Σπύρο στο ίδιο πολιτισμικό κλίμα. Έχουμε συνεργασθεί για πολλά χρόνια στην Ιατρική Εταιρεία Δυτικής Ελλάδος, έχουμε παρακολουθήσει αντιστοίχως τις διαλέξεις, τις δημοσιεύσεις, τα βιβλία ο ένας του άλλου, έχουμε συνυπάρξει σε πολλές εκδηλώσεις του ίδιου κοινωνικού χώρου. Και επιπλέον, ανήκουμε και οι δύο σε αυτό, που ευγενικά αποκαλείται, τρίτη ηλικία. Έτσι, τον γνωρίζω πολύ καλά, και αυτό είναι βοηθητικό στο έργο που μου ανέθεσε, αφού όταν κρίνεις ένα βιβλίο αναπόφευκτα κρίνεις έμμεσα και τον συγγραφέα. Και ο χειρουργός συγγραφέας Σπύρος Παπουτσάκης είναι αξιοθαύμαστος όχι μόνο για την πολυεπίπεδη παρουσία του στην ιατρική και γενικότερα πολιτιστική ζωή της πόλης, αλλά κυρίως για την επιμονή και το σθένος του να συνεχίζει να δημιουργεί σε μια περίοδο της ζωής του που θα έπρεπε να αναμένει απλώς τον έπαινο για ό,τι έχει ήδη προσφέρει. Η επιμονή του αυτή δεν είναι προσκόλληση στην επιδίωξη της δημοσιότητος, δεν είναι η έμμεση πνευματική επαιτεία των συνταξιούχων, οι οποίοι κατά τον Πλούταρχο αποζητούν ακόμη την δόξα, αλλά είναι η υπερχείλιση μιας πλούσιας προσωπικότητος που γεμάτη νεανικό σφρίγος θέλει οπωσδήποτε να εκφρασθεί. Και το θέμα που επέλεξε οι ταξιδιωτικές αναμνήσεις μισού αιώνα αποτελεί ένα κατάλληλο τρόπο έκφρασης για τον συγγραφέα και ένα εύφορο τοπίο συλλογής πληροφοριών και εντυπώσεων για τον αναγνώστη. 13
Σ ΑΛΛΗ ΓΗ, Σ ΑΛΛΑ ΜΕΡΗ Το συγγραφικό αυτό είδος δεν είναι πρωτότυπο. Ήδη ο γερο Όμηρος στο αρχαιότερο γραπτό Ευρωπαϊκό κείμενο, την Οδύσσεια, περιγράφει τον Οδυσσέα ως αυτόν που «πολλῶν δ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω». Και αυτά τα πολλά άστεα και τους πολλούς τρόπους των ανθρώπων που συνάντησε ο συγγραφέας στις πέντε δεκαετίες των περιηγήσεων του, μας τα περιγράφει γλαφυρά στο βιβλίο του, παρ όλο που η δική του Μούσα, η αξέχαστη σύζυγος και συνταξιδιώτισσά του Τζένη, δεν υπάρχει πια. Ακολουθώντας, ενδεικτικά, το παράδειγμα του Παυσανία, του Στράβωνα, του Niccolo da Martoni, του Ελβιά Τζελεπή, των νεαρών αρχοντόπουλων και των διανοουμένων του 18ου και του 19ου αιώνα που κρατούσαν σημειώσεις από το σχεδόν υποχρεωτικό grand tour σε μακρυνές χώρες, σημείωνε τα πάντα που τον ενδιέφεραν από όπου περνούσε. Καταπλήσσει ο μεγάλος αριθμός χωρών και πόλεων που επισκέφθηκε. Άρχισε σαν νεαρός Υπίατρος το 1959, με την έξοδό του στη Δυτική Ευρώπη. Συνέχισε να ταξιδεύει μέχρι τώρα, σε όλες πλέον τις ηπείρους. Οι εντυπώσεις από τα 137 τελικά ταξίδια σ Ανατολή και Δύση συμπυκνώνονται στο βιβλίο του. Τα προτερήματα του πονήματος είναι πολλά. Η γλώσσα κατ αρχήν είναι μεστή, γλαφυρή, ένα ισορροπημένο υβρίδιο καθαρής γλώσσας των μορφωμένων αστών της εποχής του, με λίγες λογοτεχνίζουσες παραχωρήσεις σε μοντέρνα διάλεκτο. Το ύφος του είναι απόλυτα προσωπικό. Δεν προχωρά σε λεπτομέρειες αρχιτεκτονικές και ιστορικές περιγραφές των κτιρίων που συναντά, και που πιθανόν ούτε τον ίδιον ενδιέφεραν. Ούτε σε βαθυστόχαστες αναλύσεις των λαών με τους οποίους έρχεται σε επαφή. Είναι όμως πάντα ακριβείς στην αδρότητά τους με μια ανάλαφρη, αλλά όχι ελαφρά, αίσθηση χιούμορ και με μια ρεαλιστική επίγνωση του τι αποζητά η φύση του κάθε ανθρώπου σε ένα τουριστικό ταξίδι. Σε μια πολύ μικρότερη κλίμακα είναι αυτό που ο Περικλής στο Επιτάφιο ήθελε να εκφράσει με τον πασίγνωστο αφορισμό 14
ΠΡΟΛΟΓΟΣ περί φιλοκαλίας και φιλοσοφίας των Αθηναίων. Είναι η επιτομή των εντυπώσεων του μορφωμένου, κοσμοπολίτη bon viveur, ο οποίος όμως δεν ξεχνά πως είναι και Έλληνας. Ένα επιπλέον προσόν του είναι πως περιγράφει για εμάς χώρες και καταστάσεις που σήμερα δεν υπάρχουν πλέον, όπως η κομμουνιστική Γιουγκοσλαβία, η Σοβιετική Ρωσία, ή ο σεξουαλικός υποσιτισμός των νεαρών Ελλήνων των μέσων του 20ού αιώνα. Κάθε μελλοντικός ταξιδιώτης σε μια από τις πολλές χώρες που περιγράφει ο Σπύρος, θα έχει ωφέλιμα προετοιμασθεί, αν έχει πριν διαβάσει, τι γράφει ο συγγραφέας για αυτήν. Εγώ ξενύχτησα διαβάζοντας μονορούφι το βιβλίο του. Σπύρο σε ευχαριστούμε Θανάσης Διαμαντόπουλος Αμ. Καθηγητής Ιατρικής Πανεπιστημίου Αθηνών Ιατρός Παθολόγος Νεφρολόγος Αρχαιολόγος 15
Εισαγωγή Στην εισαγωγή του τελευταίου μου βιβλίου: Διατρέχοντας την Ελλάδα 1996 2007, Εκδόσεις περί Τεχνών, Πάτρα 2008, ξεκινούσα με τη φράση: «Στη ζωή μου πολύ έχω ταξιδέψει, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό». Με την ίδια αυτή φράση σαν προμετωπίδα, καταπιάνομαι τούτη τη φορά, με τα ταξίδια μου στο εξωτερικό και την περιγραφή των εντυπώσεων και των πλούσιων εμπειριών, που αποκόμισα από αυτά. Εμπειρίες τις οποίες ανασύρω κατά καιρούς, σαν καλειδοσκόπιο της μνήμης. Με την τελευταία μου μάλιστα επίσκεψη στην Ιταλία (Φλωρεντία, Πίζα, Σιένα 2010) συμπληρώθηκαν 50 χρόνια από το πρώτο μου ταξίδι εκτός Ελλάδος (Ο γύρος της Δυτικής Ευρώπης, καλοκαίρι 1959). Βρίσκω έτσι ελκυστική την ευκαιρία, να ξετυλίξω εδώ τις αναμνήσεις από τις τόσες περιπλανήσεις μου, σε τόπους κοντινούς και μακρινούς. Επιλεκτικές, όπως πάντοτε, οι λογής περιγραφές μου, στιγμιότυπα τις πιο πολλές φορές, συνοδευμένα, αν ταιριάζει, με λίγα ιστορικά στοιχεία, διατηρούν μία συνάφεια μεταξύ τους, σε σχέση με το χρόνο και τη γεωγραφία. Σημαντική βοήθεια μου προσέφεραν εδώ, στο κέντρισμα δηλαδή και την ανάκληση της μνήμης, οι πρόχειρες και τηλεγραφικές σχεδόν σημειώσεις που, κατά συνήθεια, κρατούσα, γυρίζοντας κάθε φορά από ένα ταξίδι στο εξωτερικό. Οι ίδιες οι εντυπώσεις αναφέρονται, κατά κανόνα, στο πρώτο μου ταξίδι, σε κάθε χώρα και πόλη που επισκεπτόμουνα. Σε μερικές από τις πόλεις αυτές (Μόναχο, Παρίσι, Βενετία, Λονδίνο, πόλεις Κύπρου, Νάπολη, Μπάρι κ.λπ.) ξαναγύρισα μετά από χρόνια. Σε ορισμένες μάλιστα, όπως της Αγγλίας και της Κύπρου, έμεινα για αρκετό διάστημα. Μεταγενέστερες υπήρξαν επομένως και οι εντυπώσεις, που συμπληρώνουν τις αρχικές. Από το σύνολο εξάλλου των περιηγήσεων της 50ετίας, οι εντυπώσεις μου από εκείνες της τελευταίας 10ετίας (2000 2010) 17
Σ ΑΛΛΗ ΓΗ, Σ ΑΛΛΑ ΜΕΡΗ είδαν το πρώτο φως της δημοσιότητας από τις σελίδες της Κυριακάτικης εφημερίδας Πελοπόννησος Πατρών. Ας θεωρηθούν εν τέλει οι περιγραφές αυτές που καταθέτω, σαν σκόρπιες, ανάλαφρες και νοσταλγικές ασκήσεις του μνημονικού. Ευχαριστίες Τον από ετών φίλο και εκλεκτό συνάδελφο, καθηγητή Ιατρικής Θανάση Διαμαντόπουλο ευχαριστώ από βάθους καρδίας, για το θερμό του πρόλογο στο παρόν βιβλίο. Ο φίλος Γιάννης Πικραμένος, επικεφαλής του ομώνυμου εκδοτικού οίκου Πατρών, η Έφη Σαββατοπούλου που επιμελήθηκε τη στοιχειοθεσία και τη σελιδοποίηση του βιβλίου, καθώς και η Άντα Χάντζιου το εξώφυλλο, ας δεχτούν τις εγκάρδιες ευχαριστίες μου, για την έγνοια και το μεράκι με το οποίο φρόντισαν την ανά χείρας έκδοση. 18
Ο γύρος της Δυτικής Ευρώπης [\ (1959) Γιουγκοσλαβία / Βελιγράδι Τον Ιούλιο του 1959 τέσσερις αχώριστοι φίλοι και συμμαθητές, από τη Στρατιωτική Ιατρική Σχολή Θεσσαλονίκης, Υπίατροι πια όλοι μας, ο Αντώνης και ο Μανώλης να υπηρετούν στο Κιλκίς, ο Κώστας στην Κατερίνη και εγώ να βρίσκομαι στον πρώτο χρόνο της ειδικότητας χειρουργικής στην Αθήνα, αποφασίσαμε, να διατρέξουμε σιδηροδρομικώς, στην καλοκαιρινή μας άδεια, τη Δυτική Ευρώπη. Θα ήταν το πρώτο, το παρθενικό μας ταξίδι στο εξωτερικό. Προηγουμένως χρειάστηκε να πάρουμε, πέραν του διαβατηρίου, ξέχωρη άδεια από το στρατό, καθ ότι Μόνιμοι Αξιωματικοί εν ενεργεία, με την υπογραφή του ίδιου του Υπουργού Αμύνης και τη διαδικασία της γραφειοκρατίας να ξεπερνά το μήνα. Στα κατοπινά ταξίδια μου στην Ευρώπη, προτάσσοντας την ιδιότητα του χειρουργού και τη συμμετοχή μου σε συνέδρια, έπαιρνα πολύ πιο εύκολα και γρήγορα τη σχετική άδεια. Συναχθήκαμε λοιπόν όλοι στη Θεσσαλονίκη. Βράδυ, λίγο πριν τα μεσάνυχτα, πήραμε το τρένο, τρίτη θέση, στριμωγμένοι σε άβολα ξύλινα καθίσματα, για το βορρά, με προορισμό το Βελιγράδι, πρωτεύουσα της ενιαίας τότε Γιουγκοσλαβίας. Σε όλη τη διάρκεια του γύρου της Ευρώπης, προτιμούσαμε τα νυχτερινά τρένα, για να γλυτώνουμε αντίστοιχες βραδιές στα ξενοδοχεία Την ταλαιπωρία, ποιος τη λογάριαζε τότε; Στα σύνορα, στην Ειδομένη, μία ώρα αργότερα, νοιώσαμε την πρώτη γεύση του σοσιαλιστικού παραδείσου. Αγριωποί Γιουγκοσλάβοι φρουροί, με παγωμένο εχθρικό βλέμμα και το αυτόματο να κρέμεται απειλητικά στο στήθος, ξετίναξαν για ώρα τα διαβατήριά μας. Τελώνηδες όμως δεν μας έψαξαν. Από τη Γευγελή, πρώτη βαλκανική πόλη που συναντήσαμε 19
Σ ΑΛΛΗ ΓΗ, Σ ΑΛΛΑ ΜΕΡΗ εκτός Ελλάδος, πήραμε να ανεβαίνουμε τη Νοτιοσλαβία, όπως τη λέγανε παλιά, με τον Αξιό ποταμό (Βαρντάρ πια) να συντροφεύει την πορεία μας. Τίτο Βέλες, Σκόπια, Νις, Κραγιούγεβιτς, άκουγα τα ονόματα των σταθμών μισοκοιμισμένος, καθώς το τρένο αγκομαχώντας, προχωρούσε στα βόρεια. Στο μεταξύ, Σέρβοι χωριάτες, εύσωμοι και φτωχοντυμένοι, είχαν πλημμυρίσει τους διαδρόμους, με τα πουλερικά και τα άλλα ζωντανά τους να ξεφωνίζουν αλαφιασμένα. Φτάσαμε το πρωί στο Βελιγράδι (Μπέογκραντ, η λευκή πόλη στα σέρβικα) ξεθεωμένοι. Στο ξενοδοχείο Γ Κατηγορίας που καταφύγαμε, ταπεινό και πολυκαιρισμένο, τράβηξαν γρήγορα την προσοχή μας, του Αντώνη περισσότερο, οι καμαριέρες. Ψηλόκορμες κοπελιές, με σλάβικη κατατομή και αργό, λικνιστικό περπάτημα, απέπνεαν μία θηλυκότητα, τόσο διαφορετική από ότι μας είχαν συνηθίσει οι δικές μας. Σταυροδρόμι ανθρώπων και πολιτισμών των Βαλκανίων το Βελιγράδι, χτισμένο στη συμβολή δύο ποταμών, του Σάβο και του Δούναβη, φανερώνει εύκολα στον επισκέπτη την αρχιτεκτονική του: παλιά οθωμανικά φρούρια, νεοκλασικά κτίρια, αλλά και πολυόροφες λαϊκο σοσιαλιστικές πολυκατοικίες του σήμερα, σφραγίζουν το ιστορικό κέντρο, όπου και τα πιο πολλά αξιοθέατα. Στην πρώτη βόλτα, μας εντυπωσιάζουν η άπλα του χώρου, οι φαρδείς δρόμοι, το πολύ πράσινο, η αραιή κίνηση αυτοκινήτων. Γρήγορα τα βήματά μας κατευθύνονται στην κεντρική εμπορική λεωφόρο, την Κνεζ Μιχαΐλοβα, τη βελιγραδέζικη οδό Ερμού. Στενόχωρα και λίγο σκοτεινά τα μαγαζιά, με φτωχές βιτρίνες (στολισμένες απαραιτήτως με τεράστιες φωτογραφίες του Τίτο) λίγα τα εμπορεύματα, με φτηνές για εμάς τιμές. Το δηνάριο φαντάζει χλωμό μπροστά στη δραχμή. Σεργιανίζοντας στη Μιχαΐλοβα, έχω την εντύπωση πως βρίσκομαι σε εμπορικό δρόμο πόλεως της Ελλάδας μετά την κατοχή, έστω μετά τον εμφύλιο Στις βιτρίνες χαζεύουν γυναίκες κυρίως, ψηλές, μεγαλοκαμωμένες Σέρβες, στα πρόχειρα ντυμένες, οι πιο πολλές με αν- 20
Ο ΓΥΡΟΣ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ (1959) τρικά πανταλόνια της δουλειάς, χωρίς ίχνος κοκεταρίας. Κυκλοφορούν πολλοί στρατιώτες, με την γκριζο πράσινη στολή και το κόκκινο αστέρι στο δίκωχο, να τονίζουν, μάλλον δυσάρεστα, την παρουσία τους. Στο μεταξύ, όπου κι αν γυρίσουμε, ο Τίτο με στολή στρατάρχη, να φέρνει λίγο προς τον άλλο ισόβαθμό του, τον παχύσαρκο Γκαίρινγκ, μας ατενίζει αγέρωχος από θεόρατα πανό, κρεμασμένα σε προσόψεις δημοσίων κτιρίων και καταστημάτων. Το συνάντησα αργότερα και σε άλλες σοσιαλιστικές ή δικτατορικές χώρες που επισκέφτηκα (Ισπανία, Αίγυπτο, Ταϊλάνδη, Φορμόζα, Ρουμανία, Βουλγαρία, Ρωσία, Αλβανία) το φαινόμενο αυτό, της κραυγαλέας «προσωπολατρείας» για τον αφέντη τους. Καθόμαστε αργότερα για φαγητό στην Τριγκ Ρεπούμπλικε, την Πλατεία Δημοκρατίας, σε μία από τις «καφάνες», κάτι σαν τις δικές μας ταβέρνες.το γκαρσόνι, κρατικός υπάλληλος βέβαια, κάνει ώρα να φανεί. Κι ακόμη πιο πολύ αργεί να μας σερβίρει. Τι τον νοιάζει; Αυτός έτσι κι αλλοιώς, το μισθό του θα τον πάρει. Το φαγητό μου θύμησε «εντράδα» σε μαγέρικο της Φλώρινας, του Κιλκίς, των Φιλιατών, όταν υπηρετούσα εκεί το 1957. Τα εκθέματα στο Πολεμικό Μουσείο, που επισκεφθήκαμε το απομεσήμερο, αναπαριστούν, με χοντροκομμένο μάλλον τρόπο, τους κατά καιρούς πολέμους του σέρβικου λαού. Δεσπόζει και εδώ η παρουσία του Τίτο και των παρτιζάνων του, να συγκρούονται με τις μεραρχίες του Φον Λιστ στο τελευταίο πόλεμο. Το απόγευμα, οδηγημένοι από τεράστιες αφίσες, παρακολουθήσαμε, στο απέραντο σαν αρένα στάδιο του Βελιγραδίου, γυμναστικές επιδείξεις των γιουγκοσλάβικων νιάτων. Κάποια επέτειο φαίνεται γιορτάζανε, με το γνωστό πομπώδη τρόπο τους. Εδώ πια το μεγαλόπρεπο θέαμα μας συνεπήρε. Πανύψηλες νέες κοπέλες με γυμνασμένα κορμιά, τα πολύ κοντά κόκκινα σορτς να εκθέτουν σμιλεμένους μηρούς στο κοινό θαυμασμό, χάριζαν μία εξαίσια εικόνα: το σφρίγος του νεανικού κορμιού στην απογείωσή του! 21
Σ ΑΛΛΗ ΓΗ, Σ ΑΛΛΑ ΜΕΡΗ Αργά το βράδυ αράξαμε σε κάποιο υπαίθριο κέντρο, όπου πρόχειρο μουσικό συγκρότημα, με όμορφη ντιζέζ, μας συντρόφευσε με το τραγούδι «κάπου υπάρχει η αγάπη μου» του Χατζηδάκη, στα σέρβικα Μεσάνυχτα της επομένης πήραμε πάλι το τρένο για τα βόρεια, με προορισμό τη Βιέννη. Παρά λίγο μάλιστα να το χάσουμε. Κι αυτό γιατί ο Αντώνης, που έτυχε να κρατά τα εισιτήρια όλων μας, καθυστέρησε ως την τελευταία στιγμή να φανεί. Είχε «στριμώξει» τελικά μία από τις καμαριέρες και στην προσπάθειά του να «συσφίξει» την ελληνο σερβική φιλία, αποξεχάστηκε Έκτοτε, καθ ένας από εμάς κρατούσε το δικό του εισιτήριο. Διασχίζοντας όλη νύχτα το κάμπο της βόρειας Γιουγκοσλαβίας, με τον πλατύ Δούναβη να κυλά ήρεμα κοντά μας, φτάσαμε τα ξημερώματα στο Μάριμπορ, δίπλα στα σύνορα με την Αυστρία. Εκεί πια ο έλεγχος από τους φρουρούς ήταν εξονυχιστικός, βάναυσος, ανυπόφορος. Μέχρι και τις τσέπες μου ψάξανε, για κρυμμένα έξτρα δηνάρια. Ο τρόμος, αλλά και ο θυμός μου δεν περιγράφονται. Με χαρά μου άφηνα πίσω τη Γιουγκοσλαβία του Τίτο 22