Πνευματική Κοινοκτημοσύνη (αντί για Πνευματική Ιδιοκτησία;) Εισαγωγή Η προστασία των δημιουργών, των εφευρετών και των κατόχων εμπορικών σημάτων διέπεται από διαφορετικά νομικά πλαίσια. Οι δημιουργοί, εφευρέτες και κάτοχοι αναμιγνύονται με το δίκαιο της πληροφορικής όταν το έργο τους, η εφεύρεσή τους ή το σήμα τους περνούν ή γίνονται αντιληπτά ή μεταδίδονται μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας. Οι πρώτοι προστατεύονται από τις διατάξεις της πνευματικής ιδιοκτησίας, οι δεύτεροι από διατάξεις της βιομηχανικής ιδιοκτησίας και οι τρίτοι από διατάξεις προστασίας των εμπορικών σημάτων. Όμως όλα τα σχετικά νομικά πλαίσια έχουν προέλθει από αντιλήψεις και πρακτικές που αφορούν τις βιομηχανικές κοινωνίες και δεν μπορούν να εφαρμοστούν με επιτυχία στην πραγματικότητα της τεχνολογίας των πληροφοριών. Στην πληροφορική η εφαρμογή αυτών των νομικών πλαισίων είναι προβληματική. Δεν αποκλείεται στο μέλλον η ψηφιακή πληροφορία που αποφέρει κέρδος να διέπεται από ένα καινούριο σύστημα δικαίου που εδώ νεολογικά και μάλλον αιρετικά (με την έννοια της επιλογής και της αντίθεσης στην τρέχουσα νομική σκέψη) ονομάζεται «Πληροφορική Κοινοκτημοσύνη». Αυτό το δίκαιο θα αφορά την προσαρμογή της πνευματικής, της βιομηχανικής ιδιοκτησίας και της προστασίας των εμπορικών σημάτων σε μια διαφορετική κοινωνία. 1. Ιστορικό της Πνευματικής και Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας Το copyright άρχισε να έχει νόημα από την ανακάλυψη της τυπογραφίας και έπειτα (1453), οι πατέντες και τα εμπορικά σήματα άρχισαν να έχουν νόημα στην Αναγεννησιακή Ιταλία (15 ος αιώνας) και στην αποφεουδαρχοποιημένη Ευρώπη του 16 ου αιώνα. Από το τέλος του Μεσαίωνα και πριν ακόμα την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης είχε αρχίσει στο Αγγλοσαξονικό Δίκαιο να αναπτύσσεται η έννοια της Πνευματικής Ιδιοκτησίας, η οποία στην Ηπειρωτική 1
Ευρώπη πέρασε με την Γαλλική Επανάσταση και στην υπόλοιπη ήπειρο τον 19 ο αιώνα. Παλαιότερα τα κράτη που ελέγχονταν από την αριστοκρατία αδιαφορούσαν για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και άρχισαν να ενδιαφέρονται για την προστασία της μετά την εδραίωση της αστικής τάξης καθώς και της εμφάνισης του φαινόμενου της «πειρατείας», της παράνομης δηλαδή διάδοσης και αντιγραφής έργων τρίτων από κερδοσκόπους που εκμεταλλεύονταν τις ιδέες και τα προϊόντα δημιουργών για να πλουτίζουν παρασιτικά. Η έννοια της Πνευματικής Ιδιοκτησίας είναι Αγγλοσαξωνικής καταγωγής, ο πρώτος νόμος ήταν το Αγγλικό Copyright Act του 1709, 1 η πρώτη όμως «πατέντα» δόθηκε αρκετά νωρίτερα, στην Αγγλία πάλι, το 1449 στον John Utynam τέσσερα έτη πριν την ανακάλυψη της τυπογραφίας. Ακολούθησε ο Νόμος των Η.Π.Α. του 1790, έπειτα η σχετική Γαλλική νομοθεσία του 1791 και του 1793 (με την Γαλλική Επανάσταση και την επικράτηση της Αστικής Τάξης), πολύ αργότερα το Γαλλικό διάταγμα του 1852 και έπειτα ο Γερμανικός Νόμος του 1871, αφού η Γερμανία είχε μόλις ενωθεί σε ενιαίο κράτος. Δεν είναι τυχαίο ότι το 1870 εδραιώθηκε η αστική τάξη στην Γερμανία με την παγίωση του Β Ράιχ. Στην Αγγλία η αστική τάξη είχε εδραιωθεί από το 1669 για αυτό και προηγήθηκε νομοθετικά σε αυτό τον τομέα το Αγγλοσαξονικό Κοινοδίκαιο του Γερμανορωμαϊκού. Η επικράτηση της αστικής τάξης και η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας δεν είναι συμπωματικά παράλληλα γεγονότα. Η αριστοκρατία του παρελθόντος δεν ενδιαφερόταν για την πνευματική ιδιοκτησία, επειδή οι δημιουργοί παρείχαν τις δημιουργίες τους δωρεάν στους εκπροσώπους της. Οι μεγάλοι δημιουργοί της κλασικής μουσικής σε εποχή που δεν υπήρχε η μουσική βιομηχανία, οι δίσκοι, και τα CD, οι συναυλίες δίνονταν δωρεάν για την αριστοκρατία, και οι δημιουργοί ζούσαν από τα μαθήματα που έδιναν σε παιδιά αριστοκρατών. Αυτή η κατάσταση άλλαξε μόνο μετά την αλλαγή του ως τότε κατεστημένου, την πλήρη επικράτηση του καπιταλισμού και την τεχνολογική εξέλιξη. Το παλαιό μοντέλο της δωρεάν παροχής π.χ. συναυλιών ούτως ώστε η αποκτηθείσα φήμη των κλασικών μουσικών να οδηγήσει σε κέρδη με τα μαθήματα φαίνεται ότι ίσως μπορεί μια μέρα να επικρατήσει ξανά χάρις στο διαδίκτυο. 1 Doreen L Blades, Copyright issues and the Internet, Practicing Law Institute, October 1999 2
Τέλος το 1886 η Διεθνής Συνθήκη της Βέρνης υπήρξε ο θεμέλιος λίθος του οικοδομήματος που σήμερα γνωρίζουμε ως προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, σε παγκόσμιο πλέον επίπεδο. Τρία χρόνια νωρίτερα, ήτοι το 1883, είχε υπογραφεί στο Παρίσι η Συνθήκη του Παρισιού για την Βιομηχανική Ιδιοκτησία. Η ανάγκη για την σύναψη της συνθήκης αυτής έγινε αντιληπτή όταν πολλοί εφευρέτες δεν συμμετείχαν στην Διεθνή Έκθεση Εφευρέσεων της Βιέννης το 1873, λόγω του φόβου ότι θα τους έκλεβαν τις ιδέες 2. Αυτή η πραγματικότητα σε συνδυασμό με την εφευρετική επανάσταση της περιόδου 1870-1910 3 οδήγησε στην προστασία των εφευρέσεων. Αξίζει εδώ να αναφέρουμε ότι ο εφευρέτης του τηλεφώνου Graham Bell ανακάλυψε το τηλέφωνο παράλληλα με έναν άλλο εφευρέτη τον Elisha Gray. Όμως ο Bell κατέθεσε λίγες ώρες νωρίτερα την σχετική αίτηση για δίπλωμα ευρεσιτεχνίας και είναι γνωστός στην Ιστορία, ενώ ο Gray κατέληξε υποσημείωση της Ιστορίας. Από τότε έχουν δημιουργηθεί διάφορες νομοθεσίες στις περισσότερες χώρες του κόσμου όσον αφορά την προστασία της πνευματικής και της βιομηχανικής ιδιοκτησίας. 2. Πνευματική και Βιομηχανική Ιδιοκτησία στην πληροφορική Με τον όρο «πνευματική ιδιοκτησία» ορίζεται το δικαίωμα που μπορεί να έχει οποιοσδήποτε δημιουργεί ένα έργο πνευματικό, ένα έργο δηλαδή όπου εμφανίζονται και εφαρμόζονται νέες ιδέες σε υλικό αντικείμενο που είτε προϋπάρχει είτε δημιουργείται. Η βιομηχανική ιδιοκτησία αφορά τις εφευρέσεις και τα βιομηχανικά σχέδια, στην περίπτωση δε της πληροφορικής αφορά κυρίως τα λογισμικά. Στην Ελλάδα η πνευματική ιδιοκτησία προστατεύεται από τον Ν. 2121/1993 και οι πατέντες λογισμικού από τον Ν. 2290/1995. Όσον αφορά το δίκαιο της πληροφορικής το δικαίωμα της «αντιγραφής» δοκιμάζεται ιδιαίτερα από την ψηφιακή τεχνολογία, την κατεξοχήν τεχνολογία της 2 http://www.elyros.com/greek/3e/units/unit4/main4.htm 3 Εποχή που κατασκευάστηκαν ή έγιναν ευρέως γνωστά το αυτοκίνητο, το αεροπλάνο, το αερόπλοιο, το ασανσέρ, τα μεταλλικά πλοία, το τηλέφωνο, ο τηλέγραφος, ο κινηματογράφος, η φωτογραφική μηχανή, ο ασύρματος, το ραδιόφωνο, και καθιερώθηκε το ηλεκτρικό ρεύμα μαζί με τις ηλεκτρικές συσκευές 3
αντιγραφής, ενώ οι «πατέντες» που εφαρμόζονται κυρίως στο λογισμικό σύμφωνα με πολλούς δημιουργούν τροχοπέδη στην εξέλιξη της πληροφορικής συγκρουόμενες με το νομικό πλαίσιο του αθέμιτου ανταγωνισμού. 3. Η προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας 3.1. Ο Ν. 2121/1993 Στην χώρα μας κυριαρχεί η νοοτροπία ότι τα πνευματικά δικαιώματα και τα συναφή δικαιώματα είναι απαραίτητα αλλά και προϋπόθεση για την δημιουργία αφού παρέχουν στους δημιουργούς αναγνώριση και οικονομική ανταμοιβή. Ο δημιουργός έχει το αποκλειστικό και απόλυτο δικαίωμα να επιτρέπει ή να απαγορεύει την εκμετάλλευση του έργου, εξασφαλίζοντας για τον εαυτό του τα οικονομικά οφέλη. H πνευματική ιδιοκτησία δεν είναι, και δεν θα μπορούσε να είναι, απεριόριστη όσον αφορά την διάρκεια και την έκταση της. Ο όρος «δικαίωμα του δημιουργού» κατά την Δ. Καλλινίκου αποδίδει καλύτερα το πνεύμα της ελληνικής νομοθεσίας που έχει επίκεντρο το δημιουργό και το έργο του. 4 Η ελληνική νομοθεσία περί πνευματικής ιδιοκτησίας εντοπίζεται στον Νόμο 2121/1993 και στον Νόμο 100/1975 που αφορούσε την κύρωση της Διεθνούς Συμβάσεως της Βέρνης περί πνευματικής ιδιοκτησίας καθώς και τις Συμβάσεις του Παγκοσμίου Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας. Ο Ν. 2121/1993 έχει τροποποιηθεί με τους Ν. 2188/1994, Ν. 2435/1993, Ν. 2196/94, Ν. 2435/1996, Ν. 2459/1997, Ν. 2557/1997, Ν. 2819/2000, Ν. 3049/2002, Ν. 3057/2002, Ν. 3316/2005 και ισχύει με τις τροποποιήσεις του. Ο Ν. 2121/1993: παρέσχε την δυνατότητα προσαρμογής του Ελληνικού δικαίου στο πνεύμα δύο διεθνών Συνθηκών, του WIPO 5 και της οδηγίας 91/250/ΕΟΚ 4 ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΑ, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νομικής Σχολής Αθηνών, ΗΜΕΡΙΔΑ για τα «Θέματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στο χώρο των Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών», ΑΡΧΕΙΑ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ, Μυτιλήνη, 4 Νοεμβρίου 2005, http://copyright2005.lib.aegean.gr/program.htm 4
για τη νομική προστασία των προγραμμάτων ηλεκτρονικών υπολογιστών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ακολουθείται το πνεύμα αυτών των συνθηκών και πολλά από τα δικαιώματα που προβλέπονταν σε αυτές έχουν αναγνωριστεί από τον Έλληνα νομοθέτη. μπορεί σύμφωνα με τον Ι. Αγγελή να καλύψει, θεωρητικά τουλάχιστον, κάθε περίπτωση παράβασης πνευματικής ιδιοκτησίας που διαπράττεται στον κυβερνοχώρο και διαπνέεται από όλα τα σύγχρονα ρεύματα, που έχουν αποτυπωθεί στις εθνικές νομοθεσίες των ευρωπαϊκών χωρών. 6 περιλαμβάνει εκτενή ανάλυση και επεξήγηση του αντικειμένου και του περιεχομένου του δικαιώματος της πνευματικής ιδιοκτησίας, της εξουσίας και θεσπίζει περιορισμούς για το δικαίωμα π.χ. στις περιπτώσεις αναπαραγωγής για ιδιωτική χρήση, διδασκαλία ή για δικαστικούς σκοπούς. Σύμφωνα με τον Καράκωστα, ειδικά όσον αφορά το διαδίκτυο η διευθέτηση του περιεχομένου της ιστοσελίδας, εφόσον συνιστά πρωτότυπη σύνθεση πληροφοριών και στοιχείων μπορεί να τύχει προστασίας με τις ίδιες προϋποθέσεις που προστατεύεται κάθε άλλο έργο. 7 ρυθμίζει ειδικά θέματα όπως το δικαίωμα της πνευματικής ιδιοκτησίας σε σχέση με τα προγράμματα των ηλεκτρονικών υπολογιστών και προβλέπει μέτρα πρόληψης ενδεχόμενης προσβολής του δικαιώματος και κυρώσεις αστικές και ποινικές σε περίπτωση προσβολής του. 3.2. Θεμελιώδεις έννοιες του Ν. 2121/1993 3.2.α. Η έννοια του έργου Σύμφωνα με την Ελληνική Νομοθεσία πνευματικό δικαίωμα ή πνευματική ιδιοκτησία αποκτά ο πνευματικός δημιουργός ενός έργου στο πρωτότυπο έργο. 5 Συνθήκες του Διεθνούς Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας 6 Ιωάννης Εμμ. Αγγελής Εισαγγελέας Πρωτοδικών, Η προς ψήφιση σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο: Η σχέση της με την ελληνική έννομη τάξη, http://www.lawnet.gr/lawnet/eofn/2/cybercrime.asp 7 Ιωάννης Κ. Καράκωστας, Δίκαιο & Internet-Νομικά ζητήματα του Διαδικτύου, Β έκδοση, Δίκαιο & Οικονομία Π.Ν. Σάκουλας, Αθήνα 2003, σελ.109 5
Ως «έργο» νοείται κάθε πρωτότυπο πνευματικό δημιούργημα λόγου, τέχνης ή επιστήμης που εκφράζεται με μορφή. Βασικά στοιχεία του έργου είναι η πρωτοτυπία και η μορφή. Ο Ν. 2121/1993 κάνει λόγο για «οποιαδήποτε μορφή» και σε αυτόν τον ορισμό περιλαμβάνεται ασφαλώς και η ψηφιακή μορφή. Το έργο διαχωρίζεται από την ιδέα η οποία είναι ελεύθερη μέχρι να πάρει κάποια μορφή. Η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας εκτείνεται μόνο στην διατύπωση και όχι στις ιδέες, τις μεθόδους λειτουργίας ή τις επινοήσεις. «Από την άποψη αυτή οι επιστημονικές ανακαλύψεις ή θεωρίες, οι διαδικασίες, οι μέθοδοι λειτουργίας ή μαθηματικές έννοιες αυτές καθαυτές δεν καλύπτονται με την πνευματική ιδιοκτησία. Οριο προστασίας αποτελεί και η πρωτοτυπία με το σκεπτικό ότι όταν δεν συντρέχει η προϋπόθεση αυτή, το σχετικό αντικείμενο βρίσκεται έξω από το πεδίο της πνευματικής ιδιοκτησίας.πρέπει να διευκρινισθεί ότι για την προστασία θεμελιώδης είναι η διάκριση μεταξύ μορφής και ιδέας. Παρά τις αμφιβολίες και τους προβληματισμούς που κατά καιρούς διατυπώθηκαν, ο διαχωρισμός αυτός αποτελεί βασικό κανόνα για τον καθορισμό των ορίων της πνευματικής ιδιοκτησίας. Η ιδέα είναι ελεύθερη και προσιτή στον καθένα, αποτελεί κοινό κτήμα και δεν μπορεί να γίνει αντικείμενο πνευματικής ιδιοκτησίας παρά μόνο αν πάρει ορισμένη μορφή. Στο πνεύμα αυτό δεν προστατεύονται οι διαδικασίες, οι μέθοδοι λειτουργίας και οι μαθηματικές έννοιες αυτές καθεαυτές. Η προστασία δεν εκτείνεται και στα επίσημα κείμενα με τα οποία εκφράζεται η άσκηση πολιτειακής αρμοδιότητας και ιδίως στα νομοθετικά, διοικητικά ή δικαστικά κείμενα, καθώς και στις εκφράσεις λαϊκής παράδοσης, στις ειδήσεις και στα απλά γεγονότα ή στοιχεία (άρθρο 2 παρ. 5 Ν. 2121/1993), εκτός αν τα αντικείμενα αυτά μπορούν να υπαχθούν στην κατηγορία των συλλογών (πχ συλλογή νομοθετικών κειμένων ή εκφράσεων λαϊκής παράδοσης) ή των παραγώγων έργων (πχ μεταφράσεις, διασκευές)». 8 Μεταξύ των προστατευμένων έργων στο άρθρο 2 του 2121/1993 περιλαμβάνονται και τα προγράμματα ηλεκτρονικών υπολογιστών, σύμφωνα με τις ρυθμίσεις της Κοινοτικής Οδηγίας 91/250. 8 ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΑ, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νομικής Σχολής Αθηνών, ΗΜΕΡΙΔΑ για τα «Θέματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στο χώρο των Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών», ΑΡΧΕΙΑ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ, Μυτιλήνη, 4 Νοεμβρίου 2005, http://copyright2005.lib.aegean.gr/program.htm 6
Ο Ν. 2121/1993 αναφέρεται ρητά στις βάσεις δεδομένων όπου σύμφωνα με το άρθρο 2 οι βάσεις δεδομένων προστατεύονται με τη μορφή συλλογής έργων ή συλλογής απλών γεγονότων και δεδομένων. Στο διαδίκτυο ως έργο μπορεί να νοείται ακόμα και το ηλεκτρονικό μήνυμα, η ιστοσελίδα, ένα μουσικό κομμάτι, ένα κινηματογραφικό έργο, μια εικόνα κ.λ.π. 3.2.β. Η έννοια της αναπαραγωγής Ο όρος «αναπαραγωγή» νοείται με οποιοδήποτε μέσα, όπως, μηχανικά, ηχητικά, μαγνητικά, κινηματογραφικά, ηλεκτρονικά, ψηφιακά ή φωτοχημικά. Κυκλοφορία νοείται και η άυλη διανομή στον διαδίκτυο. Τίθεται συχνά το ερώτημα, κατά πόσο η εισαγωγή ενός πρωτότυπου πνευματικού δημιουργήματος στο Διαδίκτυο συνιστά «αναπαραγωγή» του έργου, «θέση του σε κυκλοφορία», «παρουσίαση» του στο κοινό, ή μετάδοση του με «οποιονδήποτε άλλο τρόπο». Κατά τον Καράκωστα η εισαγωγή ενός έργου απευθείας σε διακομιστή του Διαδικτύου αποτελεί αναμφισβήτητα πράξη αναπαραγωγής. Αυτό γίνεται δεκτό στη Γερμανία στη Γαλλία και στις ΗΠΑ. Σύμφωνα με το άρθρο 13 παρ. 5 του Ν. 2121/1993, η σύμβαση ή η άδεια εκμετάλλευσης δεν αναφέρεται και σε τρόπους εκμετάλλευσης που δεν ήταν γνωστοί κατά το χρόνο κατάρτισης των σχετικών δικαιοπραξιών. Συνεπώς, οι νέοι τρόποι εκμετάλλευσης του έργου που αφορούν την ψηφιακή ή ηλεκτρονική αναπαραγωγή ανήκουν στο δημιουργό. Ορισμένα περιουσιακά δικαιώματα, όπως το δικαίωμα αναπαραγωγής, αναγνωρίζονται στους ερμηνευτές ή εκτελεστές καλλιτέχνες, στους παραγωγούς φωνογραφημάτων και οπτικοακουστικών έργων, καθώς και σε άλλους δικαιούχους συγγενικών δικαιωμάτων. Αναπαραγωγή όμως είναι και η παραγωγή νέων σταθερών υλικών υποστρωμάτων, όπου επαναλαμβάνεται η αρχική ενσωμάτωση του έργου. Είναι αρκετό η ενσωμάτωση του έργου να είναι κατάλληλη για να κάνει το έργο αντιληπτό στις ανθρώπινες αισθήσεις έστω και έμμεσα. Κατά την κρατούσα γνώμη δεν απαιτείται και η ανάκληση της πληροφορίας από κάποιον χρήστη. Συνεπώς 7
αμοιβή για την εκμετάλλευση του έργου θα οφείλεται μόνο για την αποθήκευση του έργου κι όχι για τις τυχόν ανακλήσεις του. 9 Η άποψη αυτή δεν είναι λανθασμένη ούτε υπερβολική. Η εισαγωγή ενός έργου απευθείας σε διακομιστή του Διαδικτύου θα αντιστοιχούσε με την αναμετάδοση ενός τραγουδιού στο ραδιόφωνο ή μιας τηλεοπτικής εκπομπής στην τηλεόραση. Και αν ακόμα γινόταν δεκτό ότι κανείς δεν είδε στην τηλεόραση ή δεν άκουσε στο ραδιόφωνο την εκπομπή ή το τραγούδι αντίστοιχα, η μετάδοση και μόνη της αντιστοιχεί με «αναπαραγωγή» όπως νοείται στον Ν. 2121/1993. Σύμφωνα με τον Καράκωστα εξίσου δεκτό μπορεί να γίνει ότι η αποθήκευση προστατευμένου έργου σε υπολογιστή, που είναι προσβάσιμος μέσω του Διαδικτύου, αποτελεί «θέση του έργου σε κυκλοφορία», η οποία με την επιφύλαξη του άρθρου 15 παρ. 5 του Ν. 2121/1993 προσβάλλει τη σχετική εξουσία του δημιουργού. Η αποθήκευση του έργου σε server-διακομιστή αποτελεί ταυτόχρονα και μετάδοση του έργου έστω «με οποιονδήποτε άλλο τρόπο» (άρθρο 3 παρ. 1 αρ. 2 Ν. 2121/1993). 10 Αναπαραγωγή όμως μπορεί να συνιστά και το caching. Λόγω του όγκου του διαδικτύου οι παροχείς υπηρεσιών αντιγράφουν και αποθηκεύουν προσωρινά κάποιες ιστοσελίδες ούτως ώστε να είναι ευκολότερα και γρηγορότερα προσβάσιμες για τους χρήστες. Η αποθήκευση αυτή γίνεται στην κρυφή μνήμη την λεγόμενη cache. Σύμφωνα με την πνευματική ιδιοκτησία όπως την γνωρίζουμε η αντιγραφή αυτή αποτελεί αναπαραγωγή πλην όμως είναι απαραίτητη για λόγους τεχνικούς και συγκεκριμένα για επιτάχυνση της μετάδοσης της πληροφορίας. Η αντιγραφή αυτή γίνεται με προϋποθέσεις. Σύμφωνα με το άρθρο 13 της Κοινοτικής Οδηγίας 2000/31 ο φορέας παροχής υπηρεσιών δεν έχει ευθύνη για το caching εφόσον: 1. δεν τροποποιεί τις πληροφορίες 2. τηρεί τους όρους πρόσβασης στις πληροφορίες 9 Ιωάννης Κ. Καράκωστας, Δίκαιο & Internet-Νομικά ζητήματα του Διαδικτύου, Β έκδοση, Δίκαιο & Οικονομία Π.Ν. Σάκουλας, Αθήνα 2003, σελ.130-131 10 Ιωάννης Κ. Καράκωστας, Δίκαιο & Internet-Νομικά ζητήματα του Διαδικτύου, Β έκδοση, Δίκαιο & Οικονομία Π.Ν. Σάκουλας, Αθήνα 2003, σελ.131 8
3. τηρεί τους κανόνες που αφορούν την ενημέρωση των πληροφοριών, οι οποίοι καθορίζονται κατά ευρέως αναγνωρισμένο τρόπο και χρησιμοποιούνται από τον κλάδο 4. δεν παρεμποδίζει τη νόµιµη χρήση της τεχνολογίας, η οποία αναγνωρίζεται ευρέως και χρησιμοποιείται από τον κλάδο, προκειμένου να αποκτήσει δεδομένα σχετικά µε τη χρησιμοποίηση των πληροφοριών 5. ενεργεί άμεσα προκειμένου να αποσύρει τις πληροφορίες που αποθήκευσε ή να καταστήσει την πρόσβαση σε αυτές αδύνατη, μόλις αντιληφθεί ότι οι πληροφορίες έχουν αποσυρθεί από το σημείο του δικτύου στο οποίο βρίσκονταν αρχικά ή η πρόσβαση στις πληροφορίες κατέστη αδύνατη ή µια δικαστική ή διοικητική αρχή διέταξε την απόσυρση των πληροφοριών ή απαγόρευσε την πρόσβαση σε αυτές. 3.2.γ. Η έννοια της δημόσιας παρουσίασης Ως «δημόσια παρουσίαση» θεωρείται κάθε χρήση ή εκτέλεση ή παρουσίαση του έργου, που το κάνει προσιτό σε κύκλο προσώπων ευρύτερο από το στενό κύκλο της οικογένειας και το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον, ανεξαρτήτως από το αν τα πρόσωπα αυτού του ευρύτερου κύκλου βρίσκονται στον ίδιο ή σε διαφορετικούς χώρους. Η παρουσίαση οποιουδήποτε έργου στο διαδίκτυο αντιστοιχεί αυτόματα με δημόσια παρουσίαση. Οι περιορισμοί που προβλέπονται στο δικαίωμα αναπαραγωγής αφορούν συγκεκριμένες περιπτώσεις εφόσον η αναπαραγωγή δεν βλάπτει την κανονική εκμετάλλευση του έργου, ούτε προκαλεί αδικαιολόγητη βλάβη στα νόμιμα συμφέροντα του δημιουργού. 11 3.3. Εξουσίες του δημιουργού στο έργο 11 Διονυσία Καλλινίκου, Πνευματική Ιδιοκτησία στο Internet, Εκδόσεις Π.Ν. Σάκκουλας, Αθήνα 2001, σελ. 51 9
Η πνευματική ιδιοκτησία που αποκτά ο δημιουργός του έργου πάνω σ' αυτό περιλαμβάνει δύο απόλυτα και αποκλειστικά δικαιώματα. 12 Εκτός από το δικαίωμα μετάφρασης (άρθρο 3 παρ. 1 Ν. 2121/93) και διασκευής του έργου (άρθρο 3 παρ. 2) προβλέπονται: 1. δικαίωμα εκμετάλλευσης του έργου, γνωστό και ως περιουσιακό δικαίωμα, το οποίο μπορεί να εκχωρηθεί σε τρίτο φυσικό ή νομικό πρόσωπο. 2. δικαίωμα προστασίας του προσωπικού του δεσμού προς αυτό, γνωστό και ως ηθικό δικαίωμα, το οποίο δεν μπορεί να εκχωρηθεί σε κανένα τρίτο ακόμα και αν έχει εκχωρηθεί το περιουσιακό δικαίωμα σε τρίτο. 3.3.α. Το περιουσιακό δικαίωμα Στο άρθρο 3 του Ν.2121/1993 απαριθμούνται ενδεικτικά οι εξουσίες που παραχωρούνται στον κάτοχο ενός δικαιώματος, συγκροτούν το περιουσιακό δικαίωμα και περιλαμβάνουν τους βασικούς τρόπους εκμετάλλευσης του έργου. Οι εξουσίες που έχει αφορούν: 1. την αναπαραγωγή του έργου τους σε οποιαδήποτε μορφή (π.χ. έντυπη, ηλεκτρονική) 2. την δημόσια παρουσίαση του έργου του 3. την καταγραφή του π.χ. σε cd, online directories (internet) 4. την αναμετάδοση του έργου π.χ. σε ραδιόφωνα, Internet (audio-video streaming) 5. την μετάφραση σε άλλες γλώσσες ή την προσαρμογή του 6. την δυνατότητα να θέτει σε κυκλοφορία το έργο του 13 3.3.β. Το ηθικό δικαίωμα Σύμφωνα με το ηθικό δικαίωμα ο δημιουργός μπορεί να: 12 http://hyperion.math.upatras.gr/courses/soctech Μάιος 1999, Η ΑΓΟΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ Dan L. Burk 13 Αθήνα, Μάιος 2000 http:// 216.239.39.100/ search?q =cache: LbD66KraoNoC: www.ekt.gr/ news/events/ekt/ 2000-05-16/kallinikou. doc 10
αποφασίζει για τον χρόνο, τόπο και τρόπο που το έργο του θα γίνει γνωστό στο κοινό να απαιτεί την αναγνώριση της πατρότητας του έργου του να απαιτεί την μνεία του ονόματος του στα αντίτυπα του έργου του, και σε κάθε δημόσια χρήση του έργου του, ή να τηρεί ανωνυμία ή χρήση ψευδωνύμου να απαγορεύει την παραμόρφωση, περικοπή ή άλλη τροποποίηση του έργου, να έχει προσπέλαση στο έργο του, έστω κι αν έχει παραχωρηθεί η χρήση του σε τρίτους προκειμένου περί έργων λόγου και επιστήμης, να υπαναχωρεί από συμβάσεις μεταβίβασης του περιουσιακού δικαιώματος ή εκμετάλλευσης ή αδείας 14 3.3.γ. Μηχανικά και εκτελεστικά δικαιώματα Η χρήση ενός πνευματικού έργου γεννά για τον δημιουργό του δύο είδη πνευματικών δικαιωμάτων: 1. «μηχανικά δικαιώματα» που απορρέουν για τον δημιουργό από την αποτύπωση του έργου του σε υλικούς φορείς ήχου ή εικόνας και ήχου (δίσκοι, κασέτες, CD, video, CD - ROM) 2. «εκτελεστικά δικαιώματα» που απορρέουν από τη δημόσια εκτέλεση του έργου και την παρουσίασή του στο κοινό, με οποιαδήποτε μέσο, ραδιόφωνο, τηλεόραση, άλλο φορέα ήχου ή ζωντανά. 15 Το διαδίκτυο έχει μια ιδιαιτερότητα αφού σε περίπτωση μετάδοσης πνευματικών έργων μέσω του διαδικτύου, το εκτελεστικό δικαίωμα εμφανίζεται μαζί με το μηχανικό. 16 Και στις δύο περιπτώσεις πάντως είναι απαραίτητη η άδεια του δημιουργού για να επιτραπεί η χρήση του έργου του. 14 http://www.studigiuridici.unile.it/italiagrecia/documenti/panagos_gr.pdf. 15 http://hyperion.math.upatras.gr/courses/soctech Μάιος 1999, Η ΑΓΟΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ Dan L. Burk 16 http://hyperion.math.upatras.gr/courses/soctech Μάιος 1999, Η ΑΓΟΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ Dan L. Burk 11
Η εκχώρηση των εξουσιών του δημιουργού προς την Εταιρεία Προστασίας της Πνευματικής Ιδιοκτησίας για την εκπροσώπηση του έργου του, την καθιστά αρμόδια και δικαιούχο αυτής της εξουσίας για την παροχή ή μη άδειας χρήσεως του υλικού που εκπροσωπεί. 17 Για να πάρει κάποιος άδεια απαιτείται προηγούμενη επικοινωνία με τον ίδιο το δημιουργό. 3.4. Αξιώσεις του δημιουργού Η πνευματική ιδιοκτησία και τα συγγενικά δικαιώματα προστατεύονται. Οι ρυθμίσεις για την επιβολή των δικαιωμάτων εξασφαλίζουν στους δικαιούχους μία αποτελεσματική και επαρκή προστασία. Το ισχύον νομικό πλαίσιο φαίνεται ικανοποιητικό όμως η εφαρμογή των διατάξεων στον χώρο του διαδικτύου παραμένει προβληματική ακόμα και αν αυτό δεν είναι ευδιάκριτο στην Ελλάδα όπως σε άλλες χώρες. Σε περίπτωση προσβολής δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας ο δημιουργός σύμφωνα με το άρθρο 65 παρ 1 του Ν 2121/1993 μπορεί να αξιώσει: 1. την αναγνώριση του δικαιώματος του 2. την άρση της προσβολής 3. την παράλειψη της στο μέλλον 4. την καταβολή αποζημίωσης 5. την ικανοποίηση ηθικής βλάβης η οποία δεν μπορεί να είναι κατώτερη από το διπλάσιο της αμοιβής που κατά νόμο ή συνήθως καταβάλλεται για το είδος της εκμετάλλευσης που έκανε χωρίς άδεια ο υπόχρεος. Είναι δυνατή η υποβολή αίτησης ασφαλιστικών μέτρων ενώπιον του κατά τόπο αρμόδιου Μονομελούς Πρωτοδικείου. 18 3.5. Περιορισμός των δικαιωμάτων του δημιουργού 17 http://hyperion.math.upatras.gr/courses/soctech Μάιος 1999, Η ΑΓΟΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ Dan L. Burk 18 Θεόδωρος Γ. Σιδηρόπουλος, Εισαγωγή στο Δίκαιο του Ηλεκτρονικού Εμπορίου, Εκδοτικός Οίκος Αδερφών Κυριακίδη α.ε., Αθήνα 2000, σελ 58 12
3.5.α. Οι περιορισμοί των δικαιωμάτων εν γένει Το νόμισμα της πνευματικής ιδιοκτησίας έχει δύο πλευρές, η μια αφορά την προστασία του δημιουργού, η άλλη αφορά την μη υπερβολική μονοπωλιακή εκμετάλλευση της. Καταχρηστική άσκηση δικαιώματος απαγορεύεται από την 281 ΑΚ για αυτό και οι περιορισμοί της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι απαραίτητοι. Οι περιορισμοί αυτοί είναι πολύ παλαιοί, παλιότεροι από όσο η ίδια η έννοια της πνευματικής ιδιοκτησίας στην Ευρώπη. Στην Αμερική από τον 18 ο αιώνα ήδη ο Jefferson ενέταξε στο Σύνταγμα των HΠA διάταξη για αποκλειστική εκμετάλλευση των έργων από τους δημιουργούς τους δίνοντας δικαιώματα στους δημιουργούς, αφήνοντας όμως και ασφαλιστικές δικλείδες ούτως ώστε να μετέχουν όλα τα μέλη της κοινωνίας στη γνωστική διαδικασία. Oι δικλείδες αυτές ήταν οι βιβλιοθήκες καθώς και η εξαίρεση ορισμένων περιπτώσεων που προσδιορίστηκαν από το γενικό όρο «δικαιολογημένη χρήση» (fair-use). Έτσι σύμφωνα με αυτήν την θεωρία η εμπορική εκμετάλλευση ενός πνευματικού έργου απαγορεύεται, όμως καθένας μπορεί να: 1. διαβάσει ένα βιβλίο χωρίς να πληρώσει δικαιώματα στο συγγραφέα του 2. δανείσει ένα δίσκο σε ένα φίλο του 3. φωτοτυπήσει ένα άρθρο και να το δώσει σε τρίτο 4. προσφύγει σε δανειστική βιβλιοθήκη 5. αναπαράγει ένα πνευματικό έργο για εκπαιδευτικούς σκοπούς Στην Ελλάδα τα άρθρα 18-28Γ του Ν. 2121/1993 αφορούν τον περιορισμό της πνευματικής. Αν και πάντα πρέπει να αναφέρεται η ένδειξη της πηγής και του ονόματος του δημιουργού η πνευματική ιδιοκτησία περιορίζεται όταν πρόκειται για: 1. ένα έργο που χρησιμοποιείται για ιδιωτική χρήση 2. περίπτωση όπου η παράθεση σύντομων αποσπασμάτων από έργο άλλου νομίμως δημοσιευμένου για την υποστήριξη της γνώμης εκείνου που παραθέτει ή την κριτική της γνώμης του άλλου, εφόσον η παράθεση των 13
αποσπασμάτων είναι σύμφωνη προς τα χρηστά ήθη και η έκταση των αποσπασμάτων δικαιολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό 3. αναπαραγωγή για εκπαιδευτικά βιβλία, που χρησιμοποιούνται ως βιβλία διδασκαλίας για την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, έργων του λόγου ενός ή περισσοτέρων συγγραφέων, που αποτελούν μικρό τμήμα της δημιουργίας τους 4. αναπαραγωγή πρόσθετου αντιτύπου από μη κερδοσκοπικές βιβλιοθήκες ή αρχεία, που έχουν αντίτυπο του έργου στην μόνιμη συλλογή τους, για να διατηρήσουν το αντίτυπο ή να το μεταβιβάσουν σε άλλη, μη κερδοσκοπική, βιβλιοθήκη ή αρχείο 5. απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού, ύστερα από σύμφωνη γνώμη του Γνωμοδοτικού Συμβουλίου Κινηματογραφίας, η αναπαραγωγή κινηματογραφικής ταινίας με το σκοπό της διατήρησής της στο Εθνικό Κινηματογραφικό Αρχείο 6. αναπαραγωγή έργου για να χρησιμοποιηθεί σε δικαστική ή διοικητική διαδικασία 7. αναπαραγωγή και η διάδοση στο κοινό, για λόγους περιγραφής επίκαιρων γεγονότων με μέσα μαζικής επικοινωνίας έργων, που βλέπονται ή ακούγονται κατά τη διάρκεια ενός τέτοιου γεγονότος 8. αναπαραγωγή και διάδοση στο κοινό με μέσα μαζικής επικοινωνίας προς το σκοπό της ενημέρωσης επί επίκαιρων γεγονότων πολιτικών λόγων, προσφωνήσεων, κηρυγμάτων, ή άλλων έργων παρόμοιας φύσης, καθώς και περιλήψεων ή αποσπασμάτων από διαλέξεις, εφόσον τα έργα αυτά παρουσιάζονται δημόσια 9. αναπαραγωγή του έργου προς όφελος τυφλών και κωφαλάλων προσώπων, για χρήσεις που συνδέονται άμεσα με την αναπηρία και δεν έχουν εμπορικό χαρακτήρα 10. προσωρινές πράξεις αναπαραγωγής, οι οποίες είναι μεταβατικές ή παρεπόμενες και οι οποίες αποτελούν αναπόσπαστο και ουσιώδες τμήμα μιας τεχνολογικής μεθόδου 14
Οι περιορισμοί της πνευματικής ιδιοκτησίας θα πρέπει να ερμηνεύονται με τέτοιο τρόπο, ούτως ώστε να μην καταργηθεί η παρεχόμενη προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, και σ αυτό παίζει σημαντικό ρόλο το άρθρο 28Γ του Ν. 2121/1993. 19 3.5.β. Οι περιορισμοί στην πληροφορική Με το διαδίκτυο πολλοί από τους προαναφερόμενους περιορισμούς δεν μπορούν να ισχύσουν, δεδομένης της αποκεντρωτικής του δομής και της ευκολίας της ψηφιακής αντιγραφής. Για παράδειγμα το άρθρο 22 του Ν. 2121/1993 που κάνει λόγο για την διατήρηση ενός αντιγράφου σε μη κερδοσκοπικές βιβλιοθήκες δεν μπορεί να γίνει δεκτή αναλογικά στο διαδίκτυο, επειδή ένα ελεύθερο αντίγραφο σε αυτό το επίπεδο θα διαδιδόταν ευρέως με αποτέλεσμα να καταργείτο η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας. Ο περιορισμός της πνευματικής ιδιοκτησίας σε αυτό το σημείο είναι εύλογος, από την άλλη εύλογη είναι και η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας. Εφόσον όμως το εύλογο του περιορισμού δεν μπορεί νόμιμα να εφαρμοστεί στο διαδίκτυο θα πρέπει να βρεθεί λύση ούτως ώστε και η διαδικασία στη γνωστική διαδικασία να μην περιορίζεται (ιδιαίτερα σε ένα μέσο όπως το διαδίκτυο), με αποτέλεσμα το δικαίωμα στην πνευματική ιδιοκτησία να μην ασκείται καταχρηστικά, αλλά και η πνευματική ιδιοκτησία να προστατεύεται. Αν δεν μπορούν να γίνουν και τα δύο τότε ίσως μια ημέρα, να βρεθούμε στην θέση που θα χρειαστεί να επιλέξουμε τι από τα δύο έχει περισσότερη σημασία, και τι από τα δύο χρειάζεται αναπροσαρμογή μια και ίσως η πνευματική ιδιοκτησία να μην είναι δυνατό να προστατευτεί όπως την εννοούμε σήμερα, είναι όμως δυνατό αν ο δημιουργός συνεχίσει να έχει οικονομικές απολαβές η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας να μην έχει την ίδια σημασία που έχει σήμερα, αφού το πνεύμα της όλης νομοθεσίας είναι το κέρδος του δημιουργού που λειτουργεί σαν κίνητρο για αυτόν. 19 ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΑ, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νομικής Σχολής Αθηνών, ΗΜΕΡΙΔΑ για τα «Θέματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στο χώρο των Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών», ΑΡΧΕΙΑ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ, Μυτιλήνη, 4 Νοεμβρίου 2005, http://copyright2005.lib.aegean.gr/program.htm 15
3.6. Χρονική διάρκεια πνευματικής ιδιοκτησίας 3.6.α. Το Διεθνές πλαίσιο Σύμφωνα με το άρθρο 7 παρ. 1 της Διεθνούς Σύμβασης της Βέρνης η προστασία διαρκεί όλη τη ζωή του δημιουργού και πενήντα χρόνια μετά τον θάνατό του. Αυτό όμως δεν είναι ομοιόμορφο αφού σύμφωνα με την Γαλλική νομοθεσία το ηθικό δικαίωμα είναι χρονικά απεριόριστο για τους κληρονόμους και όχι για το Δημόσιο, ενώ στην Μεγάλη Βρετανία για το έργο Peter Pan προβλέπεται «αέναη» προστασία υπέρ Νοσοκομείου για άρρωστα παιδιά. 20 3.6.β. Το Ελληνικό πλαίσιο Σύμφωνα με την Ελληνική νομοθεσία στο άρθρο 29 του Ν. 2121/1993, η προστασία διαρκεί όλη τη ζωή του δημιουργού και εβδομήντα έτη μετά το θάνατό του. Τα έτη υπολογίζονται από την 1η Ιανουαρίου του έτους το οποίο έπεται του θανάτου του δημιουργού. Για τα έργα συνεργασίας σύμφωνα με το άρθρο 30 η πνευματική ιδιοκτησία διαρκεί όσο η ζωή του τελευταίου επιζώντος δημιουργού και εβδομήντα χρόνια μετά το θάνατό του, που υπολογίζονται από την 1η Ιανουαρίου του έτους το οποίο έπεται του θανάτου του τελευταίου επιζώντος δημιουργού. Στην συνέχεια το έργο είναι δημόσιας χρήσης και η χρήση του είναι ελεύθερη με την επιφύλαξη της άσκησης από το Υπουργείο Πολιτισμού, των εξουσιών αναγνώρισης της πατρότητας και περιφρούρησης της ακεραιότητας του έργου που απορρέουν από το ηθικό δικαίωμα, σύμφωνα με την νομοθεσία με για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς του Ν.3028/2002. 21 20 ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΑ, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νομικής Σχολής Αθηνών, ΗΜΕΡΙΔΑ για τα «Θέματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στο χώρο των Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών», ΑΡΧΕΙΑ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ, Μυτιλήνη, 4 Νοεμβρίου 2005, http://copyright2005.lib.aegean.gr/program.htm 21 ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ ΔΙΟΝΥΣΙΑ, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Νομικής Σχολής Αθηνών, ΗΜΕΡΙΔΑ για τα «Θέματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας στο χώρο των Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών», ΑΡΧΕΙΑ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ, Μυτιλήνη, 4 Νοεμβρίου 2005, http://copyright2005.lib.aegean.gr/program.htm 16
3.6.γ. Διάρκεια προστασίας και το πνεύμα της νομοθεσίας Ο σκοπός της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας πρέπει να αφορά τον δημιουργό και όχι τους αιώνιους κληρονόμους του. Νόμος που προβλέπει αιώνια προστασία για τους κληρονόμους του δημιουργού θα μπορούσε να είναι αντισυνταγματικός σύμφωνα με τα άρθρα 5Α, 16 και 17. Σε κάθε περίπτωση τίθεται το ερώτημα ως προς το τι εξυπηρετεί η τόσο μεγάλη διάρκεια της πνευματικής ιδιοκτησίας. Αν το πνεύμα της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι το να δίνουμε κίνητρα στους δημιουργούς, τότε γιατί θα έπρεπε αυτή η προστασία να παρατείνεται εβδομήντα χρόνια μετά τον θάνατό τους, στους άσχετους με την δημιουργία τους κληρονόμους; Αν έπαυε η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας με τον θάνατο του δημιουργού σε τι θα βλαπτόταν άραγε το πνεύμα της νομοθεσίας; Θα είχε άραγε λιγότερα κίνητρα ο δημιουργός αν ήξερε πως η προστασία αυτή διαρκεί όλη την ζωή του ή μήπως του δίνεται επιπλέον κίνητρο να δημιουργήσει έργο και άρα να προάγει τον πολιτισμό μας αν γνωρίζει ότι η προστασία του έργου του θα συνεχιστεί και μετά τον θάνατό του ως τα αγέννητα για αυτόν τρισέγγονά του; Είναι σύμφωνη με το πνεύμα της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας η παράταση της έστω και ένα δευτερόλεπτο μετά τον θάνατο του δημιουργού; Γιατί η προστασία αυτή χρειάζεται ούτως ή άλλως να καλύπτει όλη την ζωή του δημιουργού; Γιατί να μην του δίνεται ένα εύλογο χρονικό διάστημα να έχει το δικαίωμα αποκλειστικής αντιγραφής του έργου του και μετά το πέρας αυτού του διαστήματος να συνεχίσει να έχει δικαιώματα από το έργο του μεν, αλλά όχι μονοπωλιακά π.χ. για είκοσι έτη από την επίσημη κυκλοφορία του έργου; Εξυπηρετεί άραγε αυτή η διάρκεια της προστασίας το πνεύμα του νόμου της πνευματικής ιδιοκτησίας ή είναι εις βάρος του κοινωνικού συνόλου; Στο διαδίκτυο και γενικά στο δίκαιο της πληροφορικής θα δούμε και στην συνέχεια ότι η διάρκεια της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι σε πολλά σημεία υπερβολική. 17
«Ο δημιουργός πρέπει να αμείβεται για τον κόπο του, αυτό είναι πέρα από κάθε αμφιβολία. Αυτό που συμβαίνει στην πράξη όμως ξεπερνά το σχήμα αυτό. Σήμερα τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν κατά κανόνα σε πολυεθνικές εταιρίες, με σημαντικότατο κύκλο εργασιών. Από τα έσοδα τους, μέρος μόνο καταβάλλεται στον δημιουργό, ενώ τα υπόλοιπα χρησιμοποιούνται για να καλυφθούν τα τεράστια λειτουργικά τους έξοδα, που δεν σχετίζονται πάντα με την πνευματική δημιουργία...το σύστημα της πνευματικής ιδιοκτησίας, όταν εισήχθη δεν είχε τόσο σκοπό την αμοιβή του δημιουργού, όσο την «επιμόρφωση του κοινού», κάτι που μάλλον έχει παραβλεφθεί σήμερα» 22 3.7. Λοιπές ρυθμίσεις του Ν. 2121/1993 3.7.α. Δικαιώματα εργολάβου Σύμφωνα με τον Ν. 2121/1993 άρθρο 40 το περιουσιακό δικαίωμα σε πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή, που δημιουργήθηκε από μισθωτό σε εκτέλεση σύμβασης εργασίας μεταβιβάζεται στον εργοδότη αν δεν υπάρχει αντίθετη συμφωνία. 3.7.β. Δικαίωμα αποσυμπίλισης Το άρθρο 42 περιορίζει τα όρια της πνευματικής ιδιοκτησίας αφού ορίζει ότι επιτρέπεται η μετατροπή ενός προγράμματος, εφόσον δεν υπάρχει αντίθετη συμφωνία, χωρίς την άδεια του δημιουργού, όταν η μετατροπή είναι αναγκαία για την χρησιμοποίηση του προγράμματος, συμπεριλαμβανομένης και της διόρθωσης σφαλμάτων, από το πρόσωπο που το απέκτησε νόμιμα. Αυτό το άρθρο είναι σημαντικό γιατί επιτρέπει το «καλόβουλο χάκινγκ (ή κράκινγκ)» και είναι ιδιαίτερα σημαντικό γιατί αποτελεί διάγνωση της φύσης του λογισμικού και διαχωρισμός του από άλλα έργα και αυτό γιατί τα προγράμματα όπως και τα βιβλία μπορεί να έχουν λάθη, η διόρθωση λαθών στο πρόγραμμα που είναι νομίμως αγορασμένο είναι 22 Ευαγγέλου Παπακωνσταντίνου, Δικηγόρου ΔΝ, Πνευματική/Βιομηχανική Ιδιοκτησία: Πρόσφατες εξελίξεις και διεθνής διάλογος, Νομικό Βήμα, Τόμος 52, 2004, σελ. 1506 18
απαραίτητη αφού ένα λάθος σε οποιοδήποτε σημείο του προγράμματος μπορεί να επιφέρει ανεπίτρεπτες δυσλειτουργίες σε ολόκληρο το πρόγραμμα σε αντίθεση με ένα τυπογραφικό λάθος στο βιβλίο που δεν δυσχαιρένει την ανάγνωση. Αυτό το δικαίωμα είναι γνωστό ως δικαίωμα «αποσυµπίλησης». 3.7.γ. Ποινικές κυρώσεις Παράβαση των διατάξεων του άρθρου 66 συνεπάγεται ποινικές κυρώσεις, αφού όποιος χωρίς δικαίωμα και κατά παράβαση των διατάξεων του νόμου παραβιάζει την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους και χρηματική ποινή. Το άρθρο αυτό δημιουργήθηκε για τον πραγματικό κόσμο, δύσκολα ίσως μπορεί αναλογικά να εφαρμοστεί στην πραγματικότητα της πληροφορικής. Ενώ η αγορά πειρατικών προϊόντων αντιστοιχεί με αποδοχή προϊόντων εγκλήματος, είναι δύσκολο να εξάγουμε το ίδιο συμπέρασμα για την ανταλλαγή DVD μεταξύ π.χ. εφήβων ή για το κατέβασμα με τις ώρες πληροφορικού υλικού από άτομο πληροφοριόπληκτο. Επιπλέον το εν λόγω άρθρο προβλέπει ως αδίκημα ποινικό την εκμετάλευση του έργου από τρίτο και είναι δύσκολο να δούμε πως αυτό μπορεί να εφαρμοστεί στις προαναφερθείσες περιπτώσεις των εφήβων και των πληροφοριόπληκτων ατόμων, αφού ο όρος «εκμετάλλευση» δεν νοείται το ίδιο στο εν λόγω άρθρο και στην πραγματικότητα της πληροφορικής. 4. Αντικείμενα προστασίας της Πνευματικής Ιδιοκτησίας Στο Internet οτιδήποτε μπορεί να γίνει αντιληπτό σε ψηφιακή μορφή μπορεί να μεταδοθεί με αστραπιαία ταχύτητα σε ολόκληρο τον κόσμο. Δεν μπορούν όλα τα αντικείμενα να γίνουν αντιληπτά και μεταβιβαστά μέσω της ψηφιακής τεχνολογίας και του διαδικτύου, αυτά όμως που είναι δυνατό να μεταδοθούν είναι δυνατό και να διαδοθούν σε όλο τον κόσμο. Έτσι για παράδειγμα δεν μπορεί ένας πίνακας να «ανέβει» στο Internet, πλην όμως μπορεί να φωτογραφηθεί, στην συνέχεια η φωτογραφία αν δεν είναι ήδη 19
ψηφιακή ή αν δεν πρόκειται για ψηφιακά διαμορφωμένη εικόνα, μπορεί να σαρωθεί με scanner και να «ανέβει» σε κάποια ιστοσελίδα. Έτσι οποιοσδήποτε μπορεί να την πάρει, να την εκτυπώσει και να έχει ένα αντίγραφο του πίνακα δωρεάν στο σπίτι του. Αυτό όμως δεν έχει μεγάλη σημασία γιατί το πρωτότυπο του πίνακα είναι το ζητούμενο στους κύκλους των φίλων της τέχνης, οπότε δεν μπορούμε να πούμε ότι η εν λόγω πρακτική αποτελεί σοβαρό θέμα στην πληροφορική. Επιπλέον αυτή η τακτική μακροπρόθεσμα μπορεί να ωφελήσει τον δημιουργό του πίνακα, αφού όσο περισσότεροι άνθρωποι τον δουν τόσο περισσότερες είναι οι πιθανότητες να τον πωλήσει. Η εικόνα, ο ήχος, το γραπτό κείμενο, το εξ ορισμού ψηφιακό αντικείμενο όπως το λογισμικό μπορούν να γίνουν αντιληπτά με την ψηφιακή τεχνολογία, ήτοι να συμβολιστούν, και άρα να μεταδοθούν. Το νομικό πλαίσιο της πνευματικής ιδιοκτησίας όσον αφορά το διαδίκτυο προστατεύει: 1. λογισμικά 2. βάσεις δεδομένων 3. κείμενα 4. οπτικά έργα 5. ακουστικά έργα 6. οπτικοακουστικά έργα 4.1. Λογισμικό 4.1.α. Νομική προστασία του Δημιουργού του Λογισμικού Το λογισμικό αποτελεί σειρά εντολών προς τον υπολογιστή για την επιτέλεση λειτουργιών. Το λογισμικό σαν έννοια περιλαμβάνει τα προγράμματα, και τα λειτουργικά συστήματα. Τα προϊόντα λογισμικού θεωρούνται έργα. Τα προϊόντα λογισμικού που διακινούνται στο Διαδίκτυο προστατεύονται ως προϊόντα πνευματικής ιδιοκτησίας. Προκειμένου να υλοποιηθεί ένα σύνθετο 20
έργο πληροφορικής, όπως ένα Ολοκληρωμένο Πληροφοριακό Σύστημα, απαιτείται συνδυασμός προϊόντων και εργασιών. 23 Νομικά πλαίσια προστασίας της Πνευματικής Ιδιοκτησίας υπάρχουν στην Ευρώπη και στην Αμερική. Η Ευρωπαϊκή Οδηγία 91/250/ΕΚ της 14 Μαΐου 1991 ειδικότερα αφορά τη νομική προστασία προϊόντων ηλεκτρονικών υπολογιστών. 24 Στην Ελλάδα τα προγράμματα των ηλεκτρονικών υπολογιστών και το προπαρασκευαστικό υλικό του σχεδιασμού τους, θεωρούνται ως έργα λόγου προστατευμένα κατά τις διατάξεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Το λογισμικό έχει αναγνωριστεί ως έργο λόγου, η προστασία του αποτελεί αντικείμενο του άρθρου 2 παρ 3 του Ν. 2121/1993. 25 Νομική προστασία παρέχεται σε κάθε μορφή έκφρασης ενός προγράμματος ηλεκτρονικού υπολογιστή εφόσον είναι πρωτότυπο και θεωρείται πρωτότυπο εφόσον είναι προσωπικό πνευματικό δημιούργημα του δημιουργού του. 4.1.β. Πειρατεία Λογισμικού Ως πειρατεία λογισμικού ορίζεται η μη εξουσιοδοτημένη αντιγραφή, αναπαραγωγή, χρήση ή δημιουργία προϊόντων λογισμικού. Σύμφωνα με τον Elmer-Dewitt, Philip η πειρατεία έχει τις ρίζες της στην εποχή που εμφανίστηκαν τα modem. Τότε υπήρχε ο Commodore 64 (γνωστό και ως C-64). Όταν οι χρήστες ξεκίνησαν την ανταλλαγή παιχνιδιών μέσω των τηλεφωνικών γραμμών, εμφανίστηκαν και οι πρώτες «πειρατικές» ομάδες. Στη συνέχεια εμφανίστηκαν οι λεγόμενες BBS (Bulletin Board Systems), συστήματα στα οποία μπορούσε κάποιος να συνδεθεί με το modem του. Συχνά, οι ομάδες χρηματοδοτούσαν συγκεκριμένες BBS ώστε να τις καταστήσουν κέντρα διανομής των δικών τους «σπασμένων» παιχνιδιών. Η παρουσία των BBS παράλληλα με την έλευση του IBM PC οδήγησαν στον πολλαπλασιασμό αυτών των πειρατικών 23 Αναστασία Ευαγγελίδου, 18 Νοεμβρίου 2003, http:// www. epe. org. gr/ showarticle.jsp?articleid=111 24 Ιωάννης Κ. Καράκωστας, Δίκαιο & Internet-Νομικά ζητήματα του Διαδικτύου, Β έκδοση, Δίκαιο & Οικονομία Π.Ν. Σάκουλας, Αθήνα 2003, σελ.109 25 Θεόδωρος Γ. Σιδηρόπουλος, Εισαγωγή στο Δίκαιο του Ηλεκτρονικού Εμπορίου, Εκδοτικός Οίκος Αδερφών Κυριακίδη α.ε., Αθήνα 2000, σελ 55 21
ομάδων. Μια ολόκληρη νέα γενιά πειρατών γεννήθηκε, με ονόματα όπως PWA 26, GLoW 27 κ.α. 28 Kατά μέσο όρο, για κάθε νόμιμο αντίγραφο λογισμικού που χρησιμοποιείται, δημιουργείται τουλάχιστον ένα μη εξουσιοδοτημένο πειρατικό αντίγραφο. Σε μερικές χώρες για κάθε αντίγραφο λογισμικού που χρησιμοποιείται, δημιουργούνται μέχρι και 99 τέτοια αντίγραφα. H πειρατεία λογισμικού βλάπτει όλους όσους εμπλέκονται στο λογισμικό και όλους τους εκδότες λογισμικού ανεξάρτητα από το μέγεθός τους. 29 4.1.γ. Είδη πειρατείας Λογισμικού Υπάρχουν τρεις κύριες μορφές πειρατείας λογισμικού: πειρατεία στο επίπεδο του τελικού χρήστη πειρατεία στο επίπεδο του εμπόρου πειρατεία λογισμικού στο επίπεδο του διαδικτύου Η τελευταία υφίσταται όταν έχουμε ηλεκτρονική μεταφορά λογισμικού με σκοπό την αντιγραφή και χρήση, χωρίς την απαραίτητη νόμιμη άδεια χρήσης. Βέβαια πειρατεία υφίσταται και όταν κάποιος έχει αγοράσει ένα πρόγραμμα και χρησιμοποιεί περισσότερα αντίγραφα του από όσα του επιτρέπει η άδεια ή όταν κάποιος εγκαθιστά ένα πρόγραμμα σε κάποιο κεντρικό υπολογιστή (server) με αποτέλεσμα οι υπόλοιποι χρήστες από τα τερματικά τους να χρησιμοποιούν το πρόγραμμα, ενώ η άδεια είναι για έναν υπολογιστή μόνο. 30 Επίσης, έχουμε και διαφορετικά είδη λογισμικού, κάτι που επιδρά στον τρόπο λειτουργίας της πειρατείας, κατά περίσταση. 26 Pirates with Attitudes 27 Gorgeous Ladies of Warez, αυτό είχε μόνο γυναίκες. Αυτές επινόησαν τον όρο "warez" ως συντόμευση για το "software 28 Νικόλας Γαλάνης [1690]Νικολέτα Δημοπούλου [1696]Ροδούλα Καφτάκη [1798]Ευτυχία Σόρκου [1768]Μαρία Χριστοπούλου [1787] ΕργασίαΓια το ΜάθημαΚοινωνικές και Νομικές Πλευρές της Τεχνολογίας http://hyperion.math.upatras.gr/courses/soctech Μάιος 1999, Η ΑΓΟΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ Dan L. Burk 29 http://www.geocities.com/notesgym/a/05-ioi-peirat.htm 30 Ian J Lloyd, Information Technology Law, 3 rd edition, Butterworths, 2000 at p.391 22
1. διανομή CD ή DVD 2. δοκιμαστικές εκδόσεις 3. «freeware» πακέτα Για να γίνουν κατανοητές αυτές οι διακρίσεις, ιδίως οι δύο τελευταίες αξίζει να αναφέρουμε το εξής παράδειγμα. Υπάρχουν αρκετές εταιρίες προώθησης λογισμικών που δίνουν τα προγράμματά τους δωρεάν. Μια από αυτές η «Cowon» προώθησε το πρόγραμμα «Jet-Audio» και το διέθεσε σε μια έκδοση με «ημερομηνία λήξης». Ο χρήστης θα μπορούσε να ακούει μουσική από το πρόγραμμα για μια περίοδο που δεν ξεπερνούσε τον ένα μήνα. Αυτού του τύπου οι εκδόσεις είναι γνωστές στην γλώσσα του διαδικτύου ως «evaluation versions», υπάρχουν δηλαδή ελεύθερες για ορισμένο χρονικό διάστημα ούτως ώστε ο χρήστης να εκτιμήσει την χρησιμότητα ή μη του προγράμματος. Η νοοτροπία είναι ο χρήστης να «εθιστεί» από την χρήση του προγράμματος και να επιθυμήσει την αγορά του. Είναι γνωστό στους νόμους της αγοράς ότι κάποιος είναι περισσότερο διατεθειμένος να πληρώσει για κάτι που γνωρίζει και έχει συνηθίσει παρά για κάτι που αγνοεί. Με αυτό τον τρόπο οι εταιρίες διαδίδουν τα προϊόντα τους με μεγαλύτερη επιτυχία. Έπρεπε όμως, όσον αφορά την περίπτωση του «Jet-Audio», στην διάρκεια του μήνα ο χρήστης να αγοράσει έναν σειριακό αριθμό από την ιστοσελίδα της εταιρίας και έτσι να «ξεκλειδώσει» το πρόγραμμα και να το έχει στην κατοχή του για πάντα χωρίς περιορισμούς και ημερομηνίες λήξης. Διαφορετικά δεν θα μπορούσε μετά το τέλος του μήνα να το χρησιμοποιήσει, γιατί ακόμα και αν διέγραφε το πρόγραμμα και το επανεγκαθιστούσε κάποιο «κρυφό αρχείο» έμενε σαν ασφαλιστική δικλείδα στον υπολογιστή σε κάποιο σημείο του σκληρού δίσκου που δεν μπορούσε να εντοπιστεί. Σε περίπτωση επανεγκατάστασης το κρυφό αρχείο ενεργοποιείτο και ο χρήστης ενημερωνόταν ότι είχε λήξει ο διαθέσιμος χρόνος εκτίμησης του προϊόντος και ότι έπρεπε να προχωρήσει στην αγορά. Μόνο αν ο χρήστης εγκαθιστούσε το πρόγραμμα σε άλλο υπολογιστή, αν είχε δεύτερο υπολογιστή, ή αν έκανε «format», δηλαδή έσβηνε όλα τα προγράμματα από τον σκληρό δίσκο και τα ξαναπερνούσε από την αρχή, μπορούσε να επανεγκαταστήσει το πρόγραμμα και να το χρησιμοποιήσει. Βέβαια η διαδικασία του «format» είναι 23
χρονοβόρα, επίπονη, ο απλός χρήστης την αγνοεί και ο προχωρημένος χρήστης δεν μπορεί να κάνει αυτή την διαδικασία κάθε μήνα για να διατηρεί ένα πρόγραμμα γιατί είναι ασύμφορο. Έτσι η ιδέα του «προγράμματος-evaluation» φαινόταν αρκετά καλή. Όμως κάποιοι «κράκερς» έσπασαν την προστασία φτιάχνοντας προγράμματα με σειριακούς αριθμούς που ξεκλείδωναν το πρόγραμμα. Οι χρήστες δεν είχαν παρά να τα κατεβάσουν, να τα χρησιμοποιήσουν και να σπάσουν το πρόγραμμα χωρίς η εταιρεία να βγάζει κέρδη. Έτσι στην επόμενη έκδοση το πρόγραμμα διατέθηκε «δωρεάν» (freeware) αλλά «πεταγόταν» 31 στην οθόνη του χρήστη και μια μικρή διαφημιστική μπάρα. Η εταιρία έβγαζε χρήματα από την διαφήμιση και αν ο χρήστης επιθυμούσε την απομάκρυνση της μπάρας δεν είχε παρά να πληρώσει ένα ποσό στην εταιρεία για την αγορά ενός προγράμματος χωρίς διαφημιστική μπάρα ή για την αφαίρεση της μπάρας. Βρέθηκαν όμως «κράκερς» που «αφαίρεσαν» την μπάρα και διέθεταν το πρόγραμμα τελείως ελεύθερο. Αυτή η περίπτωση είναι τυπική στο διαδίκτυο. 4.1.δ. Η έκταση του φαινόμενου της πειρατείας λογισμικού Στην πειρατεία λογισμικού, έχουμε από τη μια πλευρά τους λεγόμενους hackers, crackers, τους «λαθρεμπόρους» και τους παράνομους χρήστες, ενώ από την άλλη τις εταιρείες λογισμικού και τους νόμιμους χρήστες. Από την μια πλευρά οι εταιρείες λογισμικού θέλουν να απορροφήσουν τα μέγιστα κέρδη από τις δημιουργίες τους και από την άλλη οι «πειρατές» θέλουν ακριβά προγράμματα, αλλά δε θέλουν ή δεν μπορούν να τα αγοράσουν. 32 Η πειρατεία του λογισμικού έχει εξαπλωθεί μέσω του διαδικτύου όσο και το ίδιο το διαδίκτυο. Οποιοσδήποτε μπορεί να βρει ιστοσελίδες με σχετικό περιεχόμενο και πολλές φορές, νέες εκδόσεις εμπορικών προγραμμάτων είναι διαθέσιμες από πειρατικές ιστοσελίδες την ίδια μέρα της επίσημης κυκλοφορίας 31 pop-up στα Αγγλικά 32 Νικόλας Γαλάνης [1690]Νικολέτα Δημοπούλου [1696]Ροδούλα Καφτάκη [1798]Ευτυχία Σόρκου [1768]Μαρία Χριστοπούλου [1787] ΕργασίαΓια το ΜάθημαΚοινωνικές και Νομικές Πλευρές της Τεχνολογίας http://hyperion.math.upatras.gr/courses/soctech Μάιος 1999, Η ΑΓΟΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ Dan L. Burk 24
τους. Η πειρατεία σύμφωνα με πολλούς αντιπροσωπεύει μια οργανωμένη μορφή παραοικονομίας, μόνο η μουσική πειρατεία υπολογίζεται ότι έχει ετήσιο κύκλο εργασιών 4,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων. 33 Είναι αμφισβητήσιμο στην πράξη το κατά πόσον οι εταιρείες λογισμικού, ειδικά οι μεγάλες, έχουν συμφέρον από την ολοκληρωτική εξάλειψη της πειρατείας. Σύμφωνα με μια άποψη ειδικά για ορισμένες πληθυσμιακές ομάδες, όπως οι φοιτητές, η νόμιμη απόκτηση λογισμικού είναι αδύνατη. Έτσι, έστω και πειρατικά, τα προϊόντα τους κυκλοφορούν και κατακτούν μερίδιο αγοράς. Επίσης, όταν ένας φοιτητής μάθει να χειρίζεται ένα συγκεκριμένο πρόγραμμα, είναι λογικό ότι το εργασιακό του μέλλον θα περιλαμβάνει και αυτό το προϊόν, που τότε πια, στα πλαίσια μιας επιχείρησης, δε θα μπορεί να είναι πειρατικό. 34 Είναι αδύνατον να γίνουν έλεγχοι σε φοιτητές και σε απλούς πολίτες, όμως είναι εύκολο να γίνει έλεγχος σε εταιρίες και τα πρόστιμα είναι μεγάλα αν βρεθούν εταιρίες να χρησιμοποιούν πειρατικά προγράμματα. 4.1.ε. Πειρατεία σε κράτη με ελλιπή νομοθεσία Οι πειρατές κινούνται ευκολότερα σε χώρες που είτε δε διαθέτουν ισχυρή νομοθεσία προστασίας ή όπου η εφαρμογή των νόμων είναι ανεπαρκής. Η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας οδήγησε τους πειρατές στην αναζήτηση «παραδείσων» ανεπαρκούς νομοθεσίας ή εφαρμογής της. Η δυνατότητα μαζικής παραγωγής CD μετέτρεψε την πειρατεία από τοπικό πρόβλημα της κάθε χώρας σε ανεπτυγμένο διεθνές παρεμπόριο. 35 Στο παρελθόν οι φυσικοί περιορισμοί είχαν καταστήσει την επίδραση της πειρατείας φαινόμενο τοπικής εμβέλειας αφού μη εξουσιοδοτημένα αντίγραφα του έργου κυκλοφορούσαν σε ένα κράτος, όχι παγκοσμίως και σε μεγάλες ποσότητες. Στον «φυσικό κόσμο» η μεταφορά των έργων που είναι ενσωματωμένα σε υλικά μέσα είναι δαπανηρή, αλλά στο διαδίκτυο τα ψηφιακά πληροφοριακά προϊόντα 33 http://www.ifpi.gr/mission/piracy.htm 34 Νικόλας Γαλάνης [1690]Νικολέτα Δημοπούλου [1696]Ροδούλα Καφτάκη [1798]Ευτυχία Σόρκου [1768]Μαρία Χριστοπούλου [1787] ΕργασίαΓια το ΜάθημαΚοινωνικές και Νομικές Πλευρές της Τεχνολογίας http://hyperion.math.upatras.gr/courses/soctech Μάιος 1999, Η ΑΓΟΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ Dan L. Burk 35 http://www.ifpi.gr/mission/piracy.htm 25
μπορούν να διανεμηθούν χωρίς περιορισμούς και αυτή η ευκολία καταργεί τον γεωγραφικό τμηματικό διαχωρισμό που σχετίζεται με την ψηφιακή πειρατεία. Το κόστος μεταφοράς και η απόσταση δεν αποτελούν πια εμπόδια στη διανομή των μη εξουσιοδοτημένων αντιγράφων ενός έργου. Η απαγόρευση των πειρατικών προϊόντων είναι αδύνατο να επιβληθεί. Πρακτικά η μεγάλη κυκλοφορία στο διαδίκτυο θα καθιστούσε απαγορευτικά χρονοβόρα την εξέταση του κάθε πακέτου πληροφοριών που εισέρχεται σε ένα κράτος με περιοριστικό δίκαιο σχετικά με την πνευματική ιδιοκτησία καθώς και το διαχωρισμό από το σύνολο των ενδεχομένως παρανόμων αντιγράφων προϊόντων. Παράνομα πακέτα μπορεί να μπουν σε μια περιοχή από οπουδήποτε. Ακόμη κι αν τα πακέτα κάποιοι τα παρακολουθούσαν τα έργα που μεταδίδονται μέσω του διαδικτύου διαιρούνται σε μικρότερα πακέτα τα οποία μπορεί ταυτόχρονα να προωθούνται σε διαφορετικά σημεία εισόδου, οπότε καθίσταται πολύ δύσκολο να καθοριστεί, μετά την επανασύνδεση των πακέτων, το κατά πόσο το προϊόν μιας ηλεκτρονικής μεταφοράς συνιστά παράνομο αντίγραφο κάποιου έργου. Το αποτέλεσμα είναι ότι τα εθνικά όρια των περιοχών όπου επικρατεί αυστηρό δίκαιο σχετικά με την πνευματική ιδιοκτησία θα απορροφήσουν σε μεγάλο βαθμό φθηνά πληροφοριακά προϊόντα που προέρχονται αντίστοιχα από περιοχές όπου έχει υιοθετηθεί χαλαρό καθεστώς για την πνευματική ιδιοκτησία. Παράνομα πληροφοριακά προϊόντα που προηγουμένως είχαν τοπικό ή τουλάχιστον καθορισμένο περιφερειακό χαρακτήρα θα μπορούν πλέον να απελευθερωθούν από τα υλικά φυσικά τους όρια και έτσι να προσομοιάσουν πραγματικά δημόσια αγαθά. Το διαδίκτυο λειτουργεί ως σύστημα διανομής προϊόντων που επιτρέπει στους παραγωγούς πληροφοριακών αγαθών να εγκατασταθούν όπου θέλουν, μια και δεν είναι απαραίτητη η γεωγραφική τους εγγύτητα με τους καταναλωτές. 36 4.1.στ. Η πραγματική διάσταση των διαφυγόντων κερδών 36 Νικόλας Γαλάνης [1690]Νικολέτα Δημοπούλου [1696]Ροδούλα Καφτάκη [1798]Ευτυχία Σόρκου [1768]Μαρία Χριστοπούλου [1787] ΕργασίαΓια το ΜάθημαΚοινωνικές και Νομικές Πλευρές της Τεχνολογίας http://hyperion.math.upatras.gr/courses/soctech Μάιος 1999, Η ΑΓΟΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΗΦΙΑΚΗ ΠΕΙΡΑΤΕΙΑ Dan L. Burk 26
Στην πειρατεία του λογισμικού, τα πράγματα είναι ιδιαίτερα σοβαρά, γιατί το λογισμικό αν και πειρατικό δεν διαφέρει σε τίποτα από το πρωτότυπο. Είναι πάντως αλήθεια ότι αν κάποιος χρήστης έχει 10 παράνομα προγράμματα δεν σημαίνει ότι θα τα είχε αν δεν υπήρχαν αυτά τα δωρεάν αντίγραφα «ελεύθερα» ή τουλάχιστον διαθέσιμα για να τα «κατεβάσει», ή να τα ανταλλάξει. Αν κάποιος χρήστης έχει π.χ. στον υπολογιστή του το «Photoshop» αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι θα το αγόραζε ή ότι θα μπορούσε ή θα ήθελε να πληρώσει. Πολλές φορές η παράνομη διανομή δεν εξυπακούεται διαφυγόντα κέρδη και είναι δύσκολο να αντιμετωπίσουμε το φαινόμενο στις πραγματικές του διαστάσεις. Εξάλλου τα προγράμματα που κυκλοφορούν στην αγορά και αξίζουν π.χ. 1.000 ευρώ την επόμενη χρονιά έχουν ξεπεραστεί είτε από άλλο πρόγραμμα, είτε από νέα έκδοση του ίδιου προγράμματος που αξίζει και πάλι 1.000 ευρώ ενώ η προηγούμενη έκδοση που βρίσκεται στα χέρια του χρήστη έχει απαξιωθεί εκ των πραγμάτων ως απαρχαιωμένη. Ο χρήστης δεν είναι δυνατόν να πληρώνει κάθε χρόνο 1.000 ευρώ για ένα πρόγραμμα που σε έξι μήνες έχει ήδη αρχίσει να χάνει την αξία του και αυτή η κοστολόγηση τον οδηγεί στην πειρατεία ή στα ελεύθερα προγράμματα. Το λογισμικό είναι αναλώσιμο και αυτό το γνωρίζουν όλοι, και οι εταιρίες και οι χρήστες και οι πειρατές που εκμεταλλεύονται παρασιτικά την όλη κατάσταση. Αυτή η πραγματικότητα θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ούτως ώστε να μην επιβάλλονται αυστηρές ποινές στους απλούς χρήστες. 4.1.ζ. Διάρκεια προστασίας του λογισμικού Οι διατάξεις της πνευματικής ιδιοκτησίας ασφαλώς και προστατεύουν το λογισμικό, δεν πρέπει όμως να ξεχνούμε ότι η όλη αυτή προστασία ξεκίνησε από την προστασία των λογοτεχνικών βιβλίων ή των πινάκων, όπου εκεί χωρεί (αμφισβητήσιμα σύμφωνα με τα ανωτέρω πάντως υφίσταται) η πρόβλεψη για την διάρκειά της προστασίας για εβδομήντα έτη μετά τον θάνατο του δημιουργού. Ένα λογοτεχνικό βιβλίο μπορεί να διαβάζεται για πάντα. 27