Πανάνειο Νοσοκομείο Ηρακλείου

3 ο Γενικό Λύκειο Ηρακλείου ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ Πανάνειο Νοσοκομείο Ηρακλείου Ομάδα εργασίας Βλατά Χαρά Μαρκαντωνάκης Δημήτρης Πεδιαδιτάκη Μαρίνα Σιδεράκη Κάλλια Υπεύθυνοι καθηγητές Περράκη Λιάνα Τσαλουχίδης Κώστας Ηράκλειο, 2011 1

Το Πανάνειο Νοσοκομείο Ηρακλείου Το θέμα της εργασίας Στο κέντρο της πόλης μας βρίσκεται ένα κτήριο που για μερικούς είναι απλώς ένα ερείπιο, ενώ για άλλους ένα κτήριο με μεγάλη ιστορία. Πρόκειται για το Πανάνειο, για το οποίο οι παλαιότεροι γνωρίζουν ότι ήταν νοσοκομείο (κάποιοι από αυτούς μάλιστα γεννήθηκαν ή νοσηλεύτηκαν σε αυτό). Οι πλειοψηφία των πιο νέων όμως αγνοεί ακόμα και ποια ήταν η χρήση του. Η ομάδα μας αποφάσισε να μελετήσει το κτήριο αυτό και να παρουσιάσει την ιστορία του. Έτσι μας απασχόλησαν θέματα όπως η εποχή στην οποία ιδρύθηκε το Πανάνειο, οι ανάγκες που επέβαλαν την ίδρυσή του, η ζωή και η προσωπικότητα των ανθρώπων που το δώρισαν στην πόλη του Ηρακλείου. Συγκεντρώσαμε επίσης πληροφορίες για το πώς λειτουργούσε το νοσοκομείο και σε ποιες συνθήκες αποφασίστηκε το κλείσιμό του, το 1970. Τέλος, προσπαθήσαμε να καταλάβουμε γιατί, παρά τις εξαγγελίες του Δήμου για την αναπαλαίωση και συντήρησή του, το κτήριο παρουσιάζει τη σημερινή θλιβερή εικόνα. Εικόνα 1: Το Πανάνειο Νοσοκομείο σε φωτογραφία των αρχών του 20ου αιώνα Ιστορικό πλαίσιο Το Πανάνειο Νοσοκομείο, δωρεά του Πανανού Θεοδουλάκη και της συζύγου του Αθηνάς στους πολίτες του Ηρακλείου, εγκαινιάστηκε στις 10 Φεβρουαρίου του 1902. Ο θεμέλιος λίθος του είχε τεθεί από τον μητροπολίτη Τιμόθεο Καστρινογιαννάκη επτά χρόνια νωρίτερα, στις 28 Μαΐου του 1895. 2

Επομένως το νοσοκομείο αυτό χτίστηκε κατά τη δύσκολη περίοδο της μετάβασης από την Τουρκοκρατία στην Αυτόνομη Κρητική Πολιτεία. Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας οι Κρητικοί επαναστάτησαν πολλές φορές επιζητώντας την ελευθερία τους. Μετά μάλιστα από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το 1830, οι αγώνες τους εντάθηκαν και το κυρίαρχο σύνθημα ήταν «Ένωση ή Θάνατος». Γι αυτό και το χρονικό διάστημα από το 1830 έως το 1913, οπότε η Κρήτη ενώνεται με την Ελλάδα, ξεσπούν απανωτές επαναστάσεις (1841, 1866, 1878, 1895 και, τέλος, 1897). Μολονότι με τις επαναστάσεις αυτές οι Κρήτες δεν επιτυγχάνουν την Ένωση, αποσπούν όμως από την οθωμανική εξουσία μερικές παραχωρήσεις και μεταρρυθμίσεις που βελτιώνουν, όταν εφαρμόζονται, τη θέση του χριστιανικού πληθυσμού. Εικόνα 2: Ο Ύπατος Αρμοστής Γεώργιος με τους 4 ναυάρχους των Μεγάλων Δυνάμεων στην Κρήτη Το Κρητικό Ζήτημα σταδιακά γίνεται ένα περίπλοκο διεθνές πρόβλημα και οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Ιταλία, Αυστρία, Γερμανία) αποφασίζουν να επέμβουν δραστικότερα για τη διευθέτησή του. Μετά την τελευταία επανάσταση του 1897 θέτουν σε εφαρμογή μια συμβιβαστική λύση, δηλαδή τη δημιουργία αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας υπό την κυριαρχία του Σουλτάνου και την προστασία των Μεγάλων Δυνάμεων. Ως πρώτος Ύπατος Αρμοστής ορίζεται ο πρίγκιπας Γεώργιος, δευτερότοκος γιος του βασιλιά της Ελλάδας Γεωργίου του Α. Κατά την περίοδο της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας (1898-1913) η κρητική κοινωνία εισέρχεται σε πορεία εκσυγχρονισμού. Η Κρήτη απομακρύνεται από τον οθωμανικό κόσμο και συνδέεται όλο και στενότερα με την Ελλάδα. Το νέο καθεστώς προχωρεί σε νέα νομοθεσία, κόβει νόμισμα (την κρητική δραχμή), οργανώνει νέες διοικητικές υπηρεσίες και μεριμνά για την εκπαίδευση και τη δημόσια υγεία. Πρώτη φορά τότε αντιμετωπίζεται συστηματικά το σοβαρό πρόβλημα της λέπρας και ιδρύεται το λεπροκομείο της Σπιναλόγκας. 3

Οι μεγάλες κοινωνικές αλλαγές είναι ορατές κατεξοχήν στις πόλεις του νησιού. Παρότι τα Χανιά είναι το διοικητικό κέντρο, την περίοδο της Aυτονομίας η πόλη και η κοινωνία του Ηρακλείου βιώνουν έναν εντατικό μετασχηματισμό. Πραγματοποιούνται σημαντικά δημόσια έργα, όπως η νέα προκυμαία, οικοδομούνται μεγαλόπρεπα νεοκλασικά κτήρια που εξωραΐζουν το κέντρο του Ηρακλείου, αυξάνεται και τελικά πλειοψηφεί ο χριστιανικός πληθυσμός της πόλης, ενώ όλο και περισσότερο υιοθετούνται στοιχεία της ευρωπαϊκής κουλτούρας στην καθημερινή ζωή των Ηρακλειωτών. Στο πλαίσιο αυτής της δημιουργικής ανάτασης πρέπει να εννοήσουμε και την ίδρυση και λειτουργία του Πανάνειου δημοτικού νοσοκομείου στην πόλη του Ηρακλείου. Βιβλιογραφία: Δετοράκης, Θ. (1988), Η Τουρκοκρατία στην Κρήτη:1669-1898, στο: Παναγιωτάκης, Ν. (επιμ.), Κρήτη: Ιστορία και Πολιτισμός (τόμ. Β), Ηράκλειο, Σύνδεσμος Τοπικών Ενώσεων Δήμων και Κοινοτήτων Κρήτης σ. 333-436. http://grypas.heraklion.gr/heraklion-site/hp.php?id=1661 Η υγειονομική περίθαλψη στην Ελλάδα την περίοδο ίδρυσης του Πανανείου Στην Ελλάδα του 19 ου και των αρχών του 20 ού αιώνα η πρωτοβουλία για την ίδρυση νοσοκομείων και ασύλων δεν ανήκε στο αδύναμο οικονομικά νεοσύστατο κράτος. Την ίδρυση και λειτουργία τους χρηματοδοτούν άλλοτε πλούσιοι ευεργέτες, άλλοτε φιλανθρωπικά σωματεία με τη διεξαγωγή εράνων και άλλοτε οι δήμοι. Το επίσημο κράτος περιορίζεται στη λήψη ορισμένων μέτρων και στην ψήφιση νόμων για την προστασία της δημόσιας υγείας. Στο πλαίσιο αυτής της τάσης την περίοδο 1872-1913 ιδρύονται τα νοσοκομεία «Άγιος Ανδρέας» στην Πάτρα (1872), «Τζάνειο» στον Πειραιά (1875), «Ευαγγελισμός» στην Αθήνα (1882), «Μανωλοπούλειο» στον Πύργο Ηλείας (1892) και «Συγγρού» (1909). Την ίδια περίοδο ιδρύονται επίσης και κάποια ειδικά Νοσοκομεία, όπως το «Δρομοκαΐτειο Φρενοκομείο» (1887) και το Σανατόριο «Σωτηρία» (1902). Παράλληλα σε αρκετές ελληνικές πόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη, η Ξάνθη, το Ρέθυμνο, τα Χανιά, η Λάρισα και ο Βόλος ιδρύθηκαν δημοτικά νοσοκομεία. Νοσοκομεία στο Ηράκλειο πριν από την ίδρυση του Πανανείου Πριν από την ίδρυση του Πανανείου λειτουργούσαν στο τουρκοκρατούμενο Ηράκλειο δύο νοσοκομεία, εκ των οποίων το ένα ανήκε στη μουσουλμανική κοινότητα και το άλλο στη χριστιανική. Το τουρκικό νοσοκομείο βρισκόταν στη σημερινή οδό Ιδομενέως, ενώ το χριστιανικό, 4

γνωστό με την ονομασία «Ρωμαίικα Σπιτάλια» βρισκόταν στην οδό Ταξιάρχου Μαρκοπούλου, στη σημερινή θέση του 8 ου Δημοτικού σχολείου Ηρακλείου. Το χριστιανικό νοσοκομείο «Ρωμαίικα Σπιτάλια» ήταν το παλαιότερο πολιτικό νοσοκομείο στην Κρήτη. Είχε ιδρυθεί το 18 ο αιώνα, γύρω στα 1750, υπαγόταν στο Μητροπολιτικό ναό του Αγίου Μηνά και το συντηρούσε η χριστιανική κοινότητα. Χρησίμευε «ουχί μόνον ως νοσοκομείον των ενδεών ασθενών αλλά και ως γηροκομείον και πτωχοκομείον» κατά τον Ν. Σταυρινίδη. Το νοσοκομείο λειτούργησε και ως άσυλο των κατατρεγμένων χριστιανών στις επανειλημμένες Κρητικές επαναστάσεις του 18 ου αιώνα. Πολλοί επώνυμοι και ανώνυμοι αγωνιστές της Ελευθερίας, πτώματα ακέφαλα ή ακέραια ή και αταίριαστα μέλη τους είχαν ταφεί στην αυλή του, για αυτό δικαιολογημένα ο Ν. Ζευγαδάκης το αποκαλούσε «εθνικόν κοιμητήριον» 1. Στη συνεδρία 192 της δημογεροντίας Ηρακλείου στις 12/4/1863 ορίστηκε ο κανονισμός του χριστιανικού νοσοκομείου (Πρωτόκολλα δημογεροντίας 1862-4). Είναι ο πρώτος γνωστός κανονισμός λειτουργίας κοινωφελούς ιδρύματος που έχουμε στην Κρήτη. Σ αυτόν η διοίκηση του νοσοκομείου ανατίθεται σε τριμελή επιτροπή με πρόεδρο τον εκάστοτε Μητροπολίτη, η οποία θα λογοδοτεί στη Δημογεροντία. Η σφραγίδα της Επιτροπής απεικόνιζε τον Άγιο Παντελεήμονα, που κρατούσε στο ένα χέρι το σταυρό και στο άλλο μικρή θήκη με ιάματα. Το Νοσοκομείο ήδη από το 19 ο αιώνα αντιμετώπιζε ουσιαστικό πρόβλημα συντήρησης και εξυπηρέτησης των νοσηλευτικών αναγκών του Ηρακλείου αλλά και των γειτονικών νομών Λασιθίου και Ρεθύμνου. Για την αντιμετώπιση των αναγκών του αρκετές φορές μέσα στο 19 ο αιώνα τόσο η εκκλησία της Κρήτης όσο και ιδιώτες πρόσφεραν χρηματικά ποσά ή περιουσιακά στοιχεία όπως αμπέλια, ελαιώνες κ.λπ. τα οποία ενοικιάζονταν μετά από πλειοδοτικό διαγωνισμό. Σημαντική στήριξη παρείχαν επίσης τα χωριά του νομού Ηρακλείου, τα οποία συγκέντρωναν όσπρια, σιτηρά και λάδι και τα έστελναν στη Δημογεροντία για τις ανάγκες του νοσοκομείου. Μετά την ψήφιση του Δημοτικού νόμου, η συντήρηση των νοσοκομείων περιήλθε στους Δήμους. Ωστόσο το πρόβλημα της περίθαλψης των φτωχών και αναπήρων παραμένει στους ώμους της εκκλησίας. Ενδιαφέρον κεφάλαιο αποτελεί η συνεργασία μεταξύ του Χριστιανικού Νοσοκομείου Ηρακλείου και του Γραικικού Νοσοκομείου Σμύρνης «Ο Άγιος Χαράλαμπος». Στο νοσοκομείο εκείνο εισάγονταν ασθενείς με σοβαρά νοσήματα, έπειτα από χορήγηση ιατρικού πιστοποιητικού και συνοδευτικού εγγράφου της Δημογεροντίας. Μάλιστα αρκετοί Κρήτες, μεταξύ των οποίων 1 Ζευγαδάκης, Ν. (1963), «Το εσχάτως κατεδαφισθέν Παλαιόν Νοσοκομείον», εφημ. Μεσόγειος της 27.7.1963. 5

και ο Πανανός Θεοδουλάκης, έκαναν δωρεές προς το νοσοκομείο της Σμύρνης. Το Χριστιανικό Νοσοκομείο με την ανεκτίμητη προσφορά του στους κατοίκους του Ηρακλείου και των γειτονικών νομών και παρά τις φιλότιμες προσπάθειες της χριστιανικής κοινότητας σταμάτησε τη λειτουργία του το 1900. Επί μία διετία (μέχρι την έναρξη λειτουργίας του Πανανείου) οι χριστιανοί ασθενείς νοσηλεύονταν στο τότε Οθωμανικό Νοσοκομείο με έξοδα του Δήμου. (ΑΔΗ 3-2/8-46 της 7-7-1900). Βιβλιογραφία: Δετοράκης, Μ. (1992), «Η 90ή επέτειος των εγκαινίων του Πανανείου Νοσοκομείου» περ. Ταυ, μηνιαία έκδοση του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, τμήματος, Ανατολικής Κρήτης, τεύχος 5, Φεβρουάριος 1992. Ζευγαδάκης, Ν. (1963), «Το εσχάτως κατεδαφισθέν Παλαιόν Νοσοκομείον», εφημ. Μεσόγειος της 27.7.1963. Καπαρουνάκη, Αι., Περαντώνη, Α. & Φρουζάκη, Ε. (2008). Η δημόσια υγεία στην Κρήτη το πρώτο μισό του 20 ου αιώνα. Πτυχιακή εργασία στο ΑΤΕΙ Ηρακλείου. Στο: nefeli.lib.teicrete.gr/browse/seyp/nos/2008/.../kaparounaki2008.pdf Ο Πανανός και η Αθηνά Θεοδουλάκη και η ίδρυση του Πανάνειου Νοσοκομείου Ο Πανανός Θεοδουλάκης ήταν ένας εύπορος έμπορος. Πατέρας του ήταν ο Ιωάννης Δουλάκης ή Θεοδουλάκης, όπως αναφέρεται σε τουρκικό έγγραφο 2. Ο Πανανός Θεοδουλάκης είχε μεγάλη ακίνητη περιουσία, την οποία συχνά εμπορευόταν, σύμφωνα πάντα με έγγραφα της εποχής. Στα 1865 αγόρασε ένα βυρσοδεψείο στην περιοχή της σημερινής Χανιώπορτας του Ηρακλείου, το οποίο στα 1888 πούλησε. Καταγόταν από το χωριό Μεγάλη Βρύση Μονοφατσίου, όπως αναφέρεται στην εφημερίδα «Ηράκλειον» της 18 ης Νοεμβρίου Εικόνα 3: Σκίτσο του Πανανού Θεοδουλάκη 1893: «Ο κ. Π. Θεοδουλάκης κατάγεται εκ 2 Σταυρινίδης,Ν. (1963), «Ο Πανανός Θεοδουλάκης», εφημ. Πατρίς, της 18.4.1963. 6

Μεγάλης Βρύσεως Μονοφατσίου». Μετά την Κρητική επανάσταση του 1866, όταν η Κρήτη ερήμωσε και οι περισσότεροι κάτοικοι αναγκάστηκαν να φύγουν 3, ο Θεοδουλάκης βρίσκεται εγκατεστημένος στη Σμύρνη, όπου και απέκτησε μεγάλη περιουσία. Στη Σμύρνη αναφέρεται ότι έκανε εμπόριο σταφίδας και συναλλασσόταν με τους κατοίκους των γειτονικών περιοχών (Βουρλά, Φώκαιες κ.ά.). Εκεί έκανε αγαθοεργίες και φρόντιζε τους άπορους. Ήταν γνωστός για τις ευεργεσίες του, καθώς δεν υπήρχε άνθρωπος που να μην τον γνώριζε ή να μην είχε ακούσει από τους γεροντότερους να εξυμνούν τις καλοσύνες του «Μπάρμπα Πανανού», όπως χαϊδευτικά τον ονόμαζαν. Στη Σμύρνη σύχναζε σε ένα γραφικό καφενείο, στο εμπορικό τμήμα της προκυμαίας κοντά στο Τελωνείο, κι εκεί τον έβρισκαν όλοι εκείνοι με τους οποίους εμπορευόταν. Ο Πανανός ήταν μια χαρακτηριστική φιγούρα, καθώς καθόταν φορώντας το φέσι του και καπνίζοντας ατάραχα το ναργιλέ του 4. Ερχόμενος στο Ηράκλειο παντρεύτηκε την Αθηνά, το γένος Ανεμογιάννη, η οποία ήταν γόνος μιας από τις πλουσιότερες οικογένειες της πόλης. Ήταν κόρη του Ηρακλειώτη μεγαλέμπορου Ιωάννη Ανεμογιάννη και είχε αδερφούς τους εξέχοντες πολίτες, μεγαλεμπόρους επίσης, Λεωνίδα και Ανδρέα Ανεμογιάννη. Το ζεύγος Θεοδουλάκη ζούσε αρμονικά με αγάπη και αλληλοεκτίμηση στη Σμύρνη. Ωστόσο το γεγονός ότι δεν κατάφεραν να αποκτήσουν απογόνους σκίαζε την άνετη ζωή που ζούσαν και τη γέμιζε πόνο. Για να μειώσουν τη στενοχώρια της έλλειψης ενός παιδιού ήρθαν στην Κρήτη και φιλοξενήθηκαν στο αρχοντικό του Ανδρέα Ανεμογιάννη. Το ταξίδι αυτό πρέπει να πραγματοποιήθηκε πριν από το 1893, σύμφωνα με τις ειδήσεις των Εικόνα 4: Σκίτσο της Αθηνάς Θεοδουλάκη 3 Σταυρινίδης, Ν. (1963), «Ο Πανανός Θεοδουλάκης», εφημ. Πατρίς της 17.4.1963. 4 Σταυρινίδης, Ν. (1963), «Ο Πανανός Θεοδουλάκης», εφημ. Πατρίς της 17.4.1963. 7

τοπικών εφημερίδων 5. Εκείνη την περίοδο, σε ένα οικογενειακό συμβούλιο αποφασίστηκε να αναλάβει η οικογένεια Θεοδουλάκη τις δαπάνες της ανέγερσης του νέου νοσοκομείου της πόλης. Δεν αποκλείεται και ο τότε Μητροπολίτης Τιμόθεος Καστρινογιάννης να προσέγγισε το ζεύγος γι αυτό το σκοπό, καθώς αυτός ήταν και ο πόθος του Μητροπολιτικού Συμβουλίου. Άλλες πληροφορίες όμως αναφέρουν ότι ο ίδιος ο Θεοδουλάκης παρουσιάστηκε στο συμβούλιο της χριστιανικής κοινότητας του Ηρακλείου και τους ανακοίνωσε ότι αναλαμβάνει με έξοδά του να χτίσει ένα Νοσοκομείο στο Ηράκλειο, αρκεί να του υποδείκνυαν το ανάλογο οικόπεδο 6. Έτσι, έπειτα από αίτηση της Δημογεροντίας και του Δημάρχου Ηρακλείου Ριφαάτ Αφεντακάκη, το ζεύγος Θεοδουλάκη ανέλαβε ένα μεγάλο μέρος της δαπάνης για την κατασκευή του Δημοτικού Νοσοκομείου Ηρακλείου 7. Εικόνα 5: Οι προτομές των δωρητών στο διάδρομο του Πανανείου Εκείνη την περίοδο η χριστιανική κοινότητα της πόλης είχε αγοράσει ένα οικόπεδο από τους κληρονόμους του Κούρδου Μπερδιχάν Πασά και το οποίο προόριζε για την κατασκευή Παρθεναγωγείου. Σ αυτό το οικόπεδο τελικά οικοδομήθηκε το νέο Νοσοκομείο. Στο μεταξύ, το ζεύγος Θεοδουλάκη επέστρεψε στη Σμύρνη και από εκεί ο Πανανός πούλησε ένα μεγάλο μέρος της αγροτικής περιουσίας που διέθετε στο Ηράκλειο για τις δαπάνες του Νοσοκομείου 8. Το 1892 προσέφεραν για ενίσχυση των σκοπών του Νοσοκομείου την μετά ζωήν κυριότητα «μιας οικίας και 6 μαγαζείων» αλλά και 500 λίρες για την ίδρυση του νέου Νοσοκομείου, όπως προκύπτει από ευχαριστήριο έγγραφο του τότε Μητροπολίτη Τιμόθεου Καστρινογιαννάκη, σύμφωνα με δημοσίευμα της εφημερίδας ΚΡΗΤΗ (φ. 1324 της 4-12-1892). Σε άλλο δημοσίευμα αναφέρεται ότι η Αθηνά Θεοδουλάκη, για το σκοπό αυτό έδωσε όλη την αγροτική και αστική περιουσία που είχε στο Ηράκλειο 9. 5 Σταυρινίδης,Ν. (1963), «Ο Πανανός Θεοδουλάκης», εφημ. Πατρίς της 20.4.1963. 6 Σταυρινίδης,Ν. (1963), «Ο Πανανός Θεοδουλάκης», εφημ. Πατρίς της 20.4.1963. 7 «Το Πανάνειο (μια ολόκληρη ιστορία στα ερείπια)», στο: www.patris.gr. 8 Σταυρινίδης,Ν. (1963), «Ο Πανανός Θεοδουλάκης», εφημ. Πατρίς της 19.4.1963. 8

Διευκρινίστηκε ότι οι 500 λίρες του Π. Θεοδουλάκη θα καταβάλλονταν «άμα τη ενάρξει της οικοδομής του νέου Νοσοκομείου εις τον κοινοτικόν χώρον Πετριχάν Πασά», όπως αναφέρεται στην εφημερίδα ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ της 6-1- 1894. Για τη συνέχεια της οικοδόμησης ακολούθησε νέα μεγάλη δωρεά ύψους 2000 εικοσόφραγκων από το ζεύγος Θεοδουλάκη, τον Ιανουάριο του 1895. Γι αυτό το λόγο, οι εκπρόσωποι των χριστιανικών σωματείων της πόλης, υπό την προεδρία του Μητροπολίτη Τιμόθεου, εξέδωσαν ψήφισμα Εικόνα 6: Φωτογραφία από τα εγκαίνια του Πανανείου. Καθιστός μπροστά, δίπλα στο μητροπολίτη Ευμένιο Ξηρουδάκη βρίσκεται ο Πανανός Θεοδουλάκης με το οποίο ανακήρυξαν το ζεύγος Θεοδουλάκη, μεγάλους ευεργέτες της πόλης του Ηρακλείου, «μεταξύ των εξόχων και φιλοπάτριδων ομογενών, οίτινες αφιερούσιν ολόκληρον τον βίον αυτών προς υποστήριξιν των πλησίοντων και αδιαλείπτως μοχθούντων υπέρ του ευγενούς τούτου σκοπού, πρέπει να καταταχθεί και ο ερίτιμος συμπολίτης και ευεργέτης κ. Π. Θεοδουλάκης μετά της αξιοτίμου συζύγου του κ. Αθηνάς επειδή απεφάσισαν νέαν μεγάλην δωρεάν υπέρ των ενδεών ασθενών πατριωτών ημών, ορίσαντες δύο χιλιάδες εικοσόφραγκα προς ίδρυσιν νοσοκομείου, εν τη πόλει ημών, ου μεγίστην ανάγκην έχει η χριστιανική κοινότης Ηρακλείου, άτε του υπάρχοντος όντος ακαταλλήλου και μη εκπληρούντος πάντας τους όρους της υγιεινής» (εφημ. ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ, 26-1-1895). 10 Στις 28 Μαΐου 1895 «ετέθη ο θεμέλιος λίθος του Νοσοκομείου αρχιερατεύοντος του Τιμοθέου Καστρινογιάννη 11». Όμως η επανάσταση του Ιουλίου 1896 διέκοψε τις εργασίες οικοδόμησης του Νοσοκομείου. Το 9 «Το Πανάνειο (μια ολόκληρη ιστορία στα ερείπια)», στο: www.patris.gr. 10 «Η ιστορία του Πανάνειου Δημοτικού Νοσοκομείου», στο: www.kairatos.com.gr/.../pananeio.htm 11 Σταυρινίδης, Ν. (1971), «Ανέγερσις νέου Νοσοκομείου», στο : Σπανάκης, Στ..(επιμ.), Το Ηράκλειον και ο νομός του, Ηράκλειο, Νομαρχία Ηρακλείου. 9

Νοέμβριο του ίδιου έτους η οικοδόμηση συνεχίστηκε για να διακοπεί και πάλι στα μέσα του Ιανουαρίου του 1897 λόγω των επαναστατικών συγκρούσεων που επικρατούσαν στην Κρήτη. Το Νοσοκομείο τελικά ολοκληρώθηκε μετά τη σύσταση της Κρητικής Πολιτείας, το Δεκέμβριο του 1900, επί Πρίγκηπος Γεωργίου Ύπατου Αρμοστή Κρήτης και Ευμένιου Ξηρουδάκη Μητροπολίτη Κρήτης. Τα εγκαίνια έγιναν στις 10-2-1902. 12 Η ημέρα των εγκαινίων ήταν ξεχωριστή για όλη τη χριστιανική κοινότητα του «Μεγάλου Κάστρου». Οι χριστιανοί χαίρονταν που είχαν αποκτήσει ένα τέτοιο φιλανθρωπικό ίδρυμα, σε πείσμα των Τούρκων, που είχαν ένα πρωτόγονο Νοσοκομείο στην οδό Ιδομενέως. Το τουρκικό νοσοκομείο στεγαζόταν στο κονάκι του Βελή Πασά, το οποίο αργότερα κάηκε. 13 Στο χώρο του μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες υπήρχε ανοιχτό γυμναστήριο, ενώ σήμερα ένα μικρό πάρκο. Εικόνα 7: Θάλαμος ασθενών στο Πανάνειο Οι ιδρυτές του Πανανείου το παραχώρησαν στις 6 Φεβρουαρίου 1902, με συμβολαιογραφική πράξη από το συμβολαιογράφο Γ. Παπαδάκη, στον ιερό ναό του Αγίου Μηνά. Μέσα στους όρους του δωρητηρίου που υπογράφηκαν αξίζει να αναφερθούν οι παρακάτω: «2 ον Το οικοδόμημα τούτο θα χρησιμεύει πάντοτε ως Νοσοκομείον υπό τον τίτλον Πανάνειον Νοσοκομείον και δεν δύναται να χρησιμοποιηθεί δι άλλο φιλανθρωπικό ίδρυμα. Θα νοσηλεύονται δε εν αυτώ άποροι ασθενείς ανεξαρτήτως θρησκεύματος 12 Ζευγαδάκης, Ν., εφημ. Μεσόγειος της 9-2-1960 13 Σταυρινίδης, Ν. (1963), «Ο Πανανός Θεοδουλάκης», εφημ. Πατρίς της 20.4.1963. 10

7 ον αναφέρεται ότι ο Άγιος Μηνάς υποχρεούται να διατηρεί ιερέα ιερουργούντα τακτικώς και μνημονεύοντα των ονομάτων των Πανανού και Αθηνάς γονέων και αδελφών αυτών εν τε τη προθέσει και παρρησία 9 ον Εις τους δωρητές θα παραχωρηθή εν τω περιβόλω του Νοσοκομείου κατάλληλος χώρος, όπως οικοδομήσωσιν εν αυτώ τάφον, εις ον να ενταφιασθώσι, ή να εναποτεθώσιν τα οστά των, εάν αποβιώσωσιν αλλαχού 14» Οι δωρητές επίσης ζήτησαν δύο θρησκευτικές τελετές από την εκκλησία του Αγίου Μηνά, που θα τελούνταν στο μικρό εκκλησάκι του Αγίου Παντελεήμονα που έχτισαν στον περίβολο του Νοσοκομείου. Τη μία στις 10 Φεβρουαρίου, την ημέρα που θα γινόταν τα εγκαίνια του Νοσοκομείου και την άλλη στις 27 Ιουλίου, την ημέρα της εορτής του Αγίου Παντελεήμονα. Εικόνα 8: Η προτομή του Πανανού Θεοδουλάκη που βρίσκεται μπροστά στο Πανάνειο της πόλης το 1922 16. Ένα χρόνο μετά τη δωρεά η ενοριακή επιτροπή μεταβίβασε με συμβολαιογραφική πράξη το Νοσοκομείο στο Δήμο Ηρακλείου 15. Δυστυχώς η τελευταία επιθυμία που περιλαμβάνεται στη δωρεά του ζεύγους δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Οι Θεοδουλάκηδες πέθαναν λίγο καιρό μετά τη σύνταξη του δωρητηρίου στη Σμύρνη. Ο Πανανός πέθανε στα 1904 και δύο χρόνια αργότερα τον ακολούθησε και η σύντροφός του Αθηνά. Και οι δύο ενταφιάστηκαν στο απέραντο νεκροταφείο της Σμύρνης, που βρισκόταν κοντά στο Δαραγάτσι. Κανένας, όμως δεν φρόντισε για την ανακομιδή των οστών τους, τα οποία χάθηκαν με τη μετέπειτα καταστροφή Στην είσοδο του γραφείου του Διευθυντή του Νοσοκομείου υπήρχε μαρμάρινη επιγραφή αφιερωμένη στους δωρητές του: «ΘΕΟΔΟΥΛΑΚΗΣ ΠΑΝΑΝΟΣ ΚΑΙ ΑΘΗΝΑ ΟΜΟΝΟΥΣ ΣΥΖΥΓΟΣ, ΤΟΝΔ ΑΝΗΓΕΙΡΑΝ ΤΟΝ ΔΟΜΟΝ ΠΡΟΣΦΥΓΗΝ ΤΟΙΣ 14 Σταυρινίδης,Ν.(1963), «Ο Πανανός Θεοδουλάκης», εφημ. Πατρίς της 24.4.1963. 15 «Το Πανάνειο (μια ολόκληρη ιστορία στα ερείπια)», στο: www.patris.gr. 16 Σταυρινίδης,Ν.( 1963), «Ο Πανανός Θεοδουλάκης», εφημ. Πατρίς της 24.4.1963. 11

ΠΑΣΧΟΥΣΙΝ, ΙΝΑ ΑΥΤΩΝ ΜΑΛΑΞΩΣΙΝ ΤΟΥΣ ΠΟΝΟΥΣ ΚΑΙ ΘΡΕΠΤΡΑ ΑΠΟΔΟΣΩΣΙΝ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΑΤΡΩΑΝ ΓΗΝ. 17» Με τη συμπλήρωση 60 ετών από την ανέγερση του Πανάνειου έγιναν και τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Πανανού Θεοδουλάκη έξω από το χώρο του Νοσοκομείου. Εικόνα 9: Δημοσίευμα της εφημ. Πατρίς της 17.4.1963 με την ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων της προτομής του Πανανού Θεοδουλάκη Βιβλιογραφία Δετοράκης, Μ. (1992), «Η 90ή επέτειος των εγκαινίων του Πανανείου Νοσοκομείου» περ. Ταυ, μηνιαία έκδοση του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, τμήματος, Ανατολικής Κρήτης, τεύχος 5, Φεβρουάριος 1992. 17 «Η ιστορία του Πανάνειου Δημοτικού Νοσοκομείου», στο: www.kairatos.com.gr/.../pananeio.htm Το κείμενο της επιγραφής σε ελεύθερη απόδοση στα νέα ελληνικά σημαίνει: Ο Πανανός Θεοδουλάκης και η ομόγνωμη σύζυγός του Αθηνά έχτισαν αυτό το κτήριο ως καταφύγιο για τους πάσχοντες, για να απαλύνουν τους πόνους τους και για να προσφέρουν αντιχάρισμα στην πατρίδα που τους ανέθρεψε. 12

Ραμουτσάκη, Ι. (1999) «Τα Νοσοκομεία και τα Θεραπευτήρια της Κρήτης επί Τουρκοκρατίας ως την ίδρυση του Πανανείου Νοσοκομείου Ηρακλείου (1902)», Ιδιόφωνο. Σταυρινίδης, Ν. (1971), Ανέγερσις νέου Νοσοκομείου, στο :Σπανάκης, Στ..(επιμ.),Το Ηράκλειον και ο νομός του, Ηράκλειο, Νομαρχία Ηρακλείου Τζομπανάκη, Χ. (2000), Το Ηράκλειο εντός των τειχών: Αστική Αρχιτεκτονική των Νεωτέρων χρόνων από τις αρχές του 19 ου έως και την τέταρτη δεκαετία του 20ού αι., Ηράκλειο, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος / Τμήμα Ανατολικής Κρήτης. Θέση και μορφή του κτηρίου Η θέση του κτηρίου επιλέχθηκε μετά από έρευνα ως η πιο υγιεινή εντός των τειχών. Το κτήριο είναι λιθόκτιστο και στεγαζόταν με ξύλινη κεραμοσκεπή στέγη. Επειδή το οικόπεδο στο οποίο κτίστηκε είχε έντονη κλίση προς την ανατολική πλευρά του, το δυτικό τμήμα του είναι ισόγειο, ενώ το ανατολικό είναι διώροφο. Η αρχιτεκτονική του μορφή είναι λιτή και ακολουθεί τα νεοκλασικά πρότυπα της εποχής που χτίστηκε. Η κάτοψη έχει τη μορφή ορθογωνίου παραλληλογράμμου, στη μέση του οποίου σχηματίζεται ένα αίθριο όπου έχει χτιστεί ο μικρός ναός του Αγίου Παντελεήμονα. Το κτήριο είναι συμμετρικά κτισμένο, με πόρτες και παράθυρα ιδιαίτερα υψηλά. Οι θάλαμοι των ασθενών βρίσκονταν στην ανατολική και τη δυτική πτέρυγα. Η κύρια είσοδος βρίσκεται στο κέντρο της δυτικής όψης του συγκροτήματος. Προς αυτήν οδηγούσε στεγασμένη διάβαση, το στέγαστρο της οποίας ήταν ξύλινο και λεπτοδουλεμένο. Βιβλιογραφία: Τζομπανάκη, Χ. (2000), Το Ηράκλειο εντός των τειχών: Αστική Αρχιτεκτονική των Νεωτέρων χρόνων από τις αρχές του 19 ου έως και την τέταρτη δεκαετία του 20ού αι., Ηράκλειο, Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος / Τμήμα Ανατολικής Κρήτης. Η λειτουργία του Νοσοκομείου Η λειτουργία του Νοσοκομείου δεν ξεκίνησε αμέσως λόγω διαφόρων προβλημάτων, το κυριότερο από τα οποία ήταν η απουσία πρόβλεψης χειρουργείου. Τελικά με πρωτοβουλία του δημάρχου οικοδομήθηκε νέα 13

Εικόνα 10: Το δελτίο κινήσεως του Πανανείου 14 δίνει μια εικόνα των συνθηκών λειτουργίας του πτέρυγα στη βόρεια πλευρά του κτηρίου στην οποία στεγάστηκε το χειρουργείο. Το νοσοκομείο περιελάμβανε αρχικά μόνο Παθολογικό και Χειρουργικό τμήμα καθώς και δύο Παραρτήματα, ένα «των συφιλιδικών γυναικών» και ένα «των μολυσματικών νοσημάτων». Η ίδρυση ειδικού Παραρτήματος για τα αφροδίσια νοσήματα ήταν αναγκαία τότε, γιατί η μικτή κατοχή της Κρήτης από τους ξένους στόλους την περίοδο της Αυτονομίας και ο μεγάλος αριθμός γυναικών ελευθερίων ηθών που είχαν συγκεντρωθεί ιδίως στο Ηράκλειο και τα Χανιά αποτελούσαν απειλή για τη δημόσια υγεία. Αλλά και το Παράρτημα για τα λοιμώδη νοσήματα ήταν απαραίτητο λόγω της διάδοσης αρκετών λοιμωδών νοσημάτων, όπως η ευλογιά, η διφθερίτιδα, η οστρακιά, ο τύφος και η εγκεφαλονωτιαία μηνιγγίτιδα. Το νοσοκομείο ήταν επίσης επιφορτισμένο με τον εμβολιασμό στους άπορους δημότες. Στην αρχή της λειτουργίας του το Νοσοκομείο είχε δυναμικότητα 50 κλινών. Η νοσηλεία και τα φάρμακα ήταν δωρεάν για τους άπορους ασθενείς ανεξαρτήτως θρησκεύματος ή εθνικότητας, ενώ οι πιο εύποροι ήταν αναγκασμένοι να πληρώσουν. Τα νοσήλεια των άπορων ασθενών που προέρχονταν από άλλους δήμους τα κάλυπταν οι δήμοι τους. Η διοίκηση του νοσοκομείου ανατέθηκε σε πενταμελή επιτροπή, το λεγόμενο αδελφάτο. Μέλη του ήταν ο δήμαρχος της πόλης και τέσσερα άλλα πρόσωπα που εκλέγονταν από το δημοτικό συμβούλιο. Από αυτά, τα δυο

ήταν γιατροί και τα άλλα δυο διακεκριμένοι πολίτες του Ηρακλείου. Τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του νοσοκομείου υπήρχαν σημαντικά προβλήματα. Οι περισσότεροι νοσοκόμοι δεν είχαν τις απαιτούμενες γνώσεις και πείρα. Επιπλέον λάμβαναν τους μισθούς τους με μεγάλη καθυστέρηση. Το ωράριό τους ήταν απεριόριστο. Η θέση τους δεν ήταν εξασφαλισμένη και πολύ εύκολα απολύονταν. Παρεμβάσεις του δήμου και άλλων ισχυρών παραγόντων επηρέαζαν σταδιακά την επαγγελματική τους πορεία. Παρ όλα αυτά, πολλοί από αυτούς συμπεριφέρονταν με στοργή και κατανόηση στους ασθενείς τους, ενώ άλλοι ασκούσαν το επάγγελμα τους χωρίς ζήλο και αγάπη. Ο κανονισμός του Νοσοκομείου ήταν αυστηρός και συχνές ήταν οι επιβολές προστίμων και άλλων ποινών, σε όσους τον παρέβαιναν. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του χειρουργού και διευθυντή του νοσοκομείου Σάββα Σαββάκη, στον οποίο επιβλήθηκε μείωση μισθού γιατί απουσίαζε από το νοσοκομείο χωρίς άδεια και ο δήμος αναγκάστηκε να πληρώσει εξωτερικό γιατρό για να χειρουργήσει ένα έκτακτο περιστατικό 18. Το Πανάνειο σήμερα Το Πανάνειο στις μέρες μας αποτελεί κίνδυνο για την πόλη. Πολλοί το χαρακτηρίζουν κτήριο-φάντασμα, καθώς οι εργασίες για τη συντήρησή του δεν έχουν ολοκληρωθεί λόγω ελλείψεως οικονομικών πόρων. Ο κίνδυνος της κατάρρευσης είναι πάντα υπαρκτός, καθώς έχει στατικά προβλήματα και η στέγη του είναι κατεστραμμένη. Ένα άλλο σοβαρό ζήτημα, όχι άσχετο με την αποκατάσταση του μνημείου, είναι αυτό της περιουσίας του Νοσοκομείου, την οποία χαρακτηρίζει σε άρθρο του ως εντυπωσιακή ο πρώην δήμαρχος Ηρακλείου Μ. Καρέλλης 19. Μετά το 1970, οπότε ένα από τα ηγετικά στελέχη της δικτατορίας, ο Στυλιανός Παττακός, αποφάσισε το κλείσιμο του Πανανείου και τη συγχώνευσή του με το Βενιζέλειο Νοσοκομείο, η Εικόνα 6: Η είσοδος του Πανανείου όπως είναι σήμερα. περιουσία του νοσοκομείου πέρασε από το δήμο στο κράτος. Όμως, το 1985 ο δήμος Ηρακλείου πέτυχε, επί δημαρχίας Καρέλλη, να πάρει πίσω αυτήν την περιουσία. Παρά ταύτα, όπως έχει καταγγελθεί, η ακίνητη περιουσία που δώρισαν στο νοσοκομείο οι αρχικοί ευεργέτες αλλά και άλλοι Ηρακλειώτες μετέπειτα, παραμένει ανεκμετάλλευτη, ενώ θα μπορούσε όλα αυτά τα χρόνια 18 Δετοράκης, Μ. (1992), «Η 90ή επέτειος των εγκαινίων του Πανανείου Νοσοκομείου» περ. Ταυ, μηνιαία έκδοση του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, τμήματος, Ανατολικής Κρήτης, τεύχος 5, Φεβρουάριος 1992. 19 Καρέλλης, Μ. (2008) «Η περιουσία του Πανανείου», εφημ. Πατρίς της 27.9.2008. 15

να συμβάλει στην χρηματοδότηση της αποκατάστασης του κτηρίου 20. Η αποκατάσταση αυτή είναι απαραίτητη προκειμένου το Πανάνειο να καταστεί λειτουργικό και να στεγάσει το «Άσυλο Μητέρας και Παιδιού», όπως επανειλημμένα ανακοινώθηκε αλλά ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε. Όπως είδαμε, χρειάστηκε να περάσουν επτά χρόνια για να κτιστεί και να λειτουργήσει το Πανάνειο (1895-1902). Όμως σήμερα για να αναστηλωθεί και να αξιοποιηθεί το κτήριο φαίνεται ότι θα χρειαστούν, δυστυχώς, πολλά περισσότερα! Όπως προκύπτει από δημοσιεύματα του τύπου, το 2003 υπογράφηκε μία σύμβαση από το δήμο Ηρακλείου και το Βενιζέλειο για την αποκατάσταση του Πανανείου. Ως Α φάση προβλέφθηκε η στερέωση των τοίχων και η αντικατάσταση της στέγης. Όμως λόγω ανεπαρκούς χρηματοδότησης του έργου, οι εργασίες διακόπηκαν τέσσερις φορές. Η πιο πρόσφατη εξέλιξη είναι ότι ο εργολάβος που είχε αναλάβει το έργο αποφάσισε την παύση των εργασιών, καθώς δεν είχε πληρωθεί 21. Ως τώρα δεν έχει εξασφαλισθεί η αντισεισμική επάρκεια του κτηρίου, με αποτέλεσμα να επιβάλλεται η συνέχιση των εργασιών και για λόγους ασφαλείας. Το μόνο κομμάτι του Πανανείου που παραμένει ως και σήμερα ενεργό είναι ο ναός του αγίου Παντελεήμονα, που βρίσκεται στην εσωτερική αυλή του κτηρίου και λειτουργεί μόνο την ημέρα της γιορτής του Αγίου (27 Ιουλίου). Εικόνα12: Το εγκαταλελειμμένο κτήριο του Πανανείου Η πόλη του Ηρακλείου, η δημοτική της αρχή και οι ενεργοί πολίτες, οφείλουν να ασχοληθούν με το Πανάνειο νοσοκομείο, όχι μόνο για λόγους πρακτικής αξιοποίησης του κτηρίου ή ασφάλειας των περαστικών, αλλά και για λόγους ιστορικούς και ηθικούς. Πρόκειται για ένα κτήριο δεμένο με τη ζωή της πόλης για περισσότερα από εκατό χρόνια, πρόκειται για ένα έργο αγάπης των δύο ευεργετών αλλά και πολλών άλλων ανθρώπων προς την «πατρώαν γην». Η αγάπη αυτή δεν πρέπει να περιφρονηθεί, αλλά να συνεχίσει να αποδίδει 20 Καρέλλης, Μ. (2008) «Η περιουσία του Πανανείου», εφημ. Πατρίς της 27.9.2008. 21 Εφημ. Κρήτη, της 2.3.2011. 16

καρπούς και να παραδειγματίζει. Ταπεινή συμβολή προς αυτή την κατεύθυνση ας θεωρηθεί η παρούσα εργασία. 17