Ιωάννης Δ. Χατσέρας ( Έργο ζωγράφου Αντωνίου Φωτίου).

Ιωάννης Δ. Χατσέρας ( Έργο ζωγράφου Αντωνίου Φωτίου).

Δημήτριος Ι. Χατσέρας ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Η ιστορία του γιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα ( 1944) και της οικογενείας του ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2010

περιεχομενα Πρόλογος Ι.Σ. Κολιόπουλου... Προλογικό Σημείωμα Π.Σ. Πίστα... Προλεγόμενα του Συγγραφέα... Η ιστορία του Ιωάννου Δ. Χατσέρα και της οικογενείας του Γέννηση και ζωή του πατέρα στο Κωσταράζι. Σπουδές.... Γιατρός στο Άργος Ορεστικό. Κτίσιμο σπιτιού και γάμος.. Πόλεμος του 1940... Κατοχή. Έναρξη Αντάρτικου... Στράτευση στην Εθνική Αντίσταση... Εκδικήσεις του Κατακτητή... Αντίποινα στο Άργος... Η ζωή στο βουνό (Πεντάλοφος)... Συνθηκολόγηση Ιταλίας. Έναρξη εισδοχής βουλγαριζόντων στον ΕΛΑΣ... Μεταστέγαση στο Δίλοφο... Η γιαγιά Ελισάβετ... Το αντάρτικο νοσοκομείο στο Δίλοφο... Προσπάθειες πνευματικής ζωής... Τα παιδικά μου χρόνια στο χωριό... Η προσωπικότητα του πατέρα... (α) πνευματική προσωπικότητά του... (β) πολιτικές πεποιθήσεις... 9 13 17 25 35 48 51 59 62 67 72 85 90 100 107 109 113 119 120 123 7

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Το ιατρικό του έργο στο βουνό... Η γιορτή των γενεθλίων του Στάλιν... Η πρωτοχρονιά του 1944... Κίνημα... Εξανθηματικός τύφος. Νόσος του πατέρα... Το Στρατοδικείο στον Πεντάλοφο... Η απόφαση του Στρατοδικείου και η τύχη των καταδικασθέντων... Β φάση της νόσου και θάνατος του πατέρα... Η πορεία της οικογένειας μετά τον θάνατο του πατέρα... Προσαρμογή στη νέα μεταπολεμική ζωή... ΕΠΙΜΕΤΡΟ Σχέσεις της οικογένειας Χατσέρα με τα πρόσωπα της δίκης του Πενταλόφου μετά τον πόλεμο... Ανέλπιστη συνάντηση με τον Ιταλό γιατρό Άγγελο Μπαρόν το 1983... ΕΠΙΛΟΓΟΣ... ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Επιστολή Ν. Hammond για τον λοχαγό Ηρ. Καραγεωργίου (1996)... 2. Ένα δημοσίευμα για την μητέρα μου (2001)... ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 127 132 134 136 139 146 162 164 184 190 209 210 219 227 232 237 8

προλογοσ του Ιωάννη Σ. Κολιόπουλου Το βιβλίο του φίλου μου ιατρού Δημήτρη I. Χατσέρα για τους γονείς του, ιδίως δε για τον πατέρα του, επίσης ιατρό, Ιωάννη Δ. Χατσέρα και τις συνθήκες θανάτου του το 1944, είναι μία ευπρόσδεκτη συνεισφορά στη βιβλιογραφία για την Κατοχή της Δ. Μακεδονίας, η οποία υπήρξε επαχθής όσο πουθενά αλλού στην Ελλάδα. Η Δ. Μακεδονία, ας υπομνησθή, υπήρξε τόπος σφοδρών ιδεολογικών, πολιτικών και εθνικών συγκρούσεων, κατά τη δεκαετία του 1940, οι συγκρούσεις δε αυτές άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη τους στη δημογραφική εξέλιξη του πληθυσμού και στις ψυχές όσων επέζησαν της λαίλαπος. Γνωρίζουμε τώρα, ύστερα από 70 χρόνια, όλες σχεδόν τις διαστάσεις και τις πλευρές της ξένης κατοχής στην περιοχή. Δεν έχουμε όμως επαρκείς πληροφορίες, όπως αυτές που αντλούμε από το πόνημα του γιατρού Χατσέρα, ο οποίος φωτίζει ορισμένες πλευρές της Εαμοκρατίας στα ορεινά συγκροτήματα της Δ. Μακεδονίας, τις πλευρές ιδίως που έχουν συσκοτίσει τα απομνημονεύματα κυρίως των ιδεολογικών επιγόνων εκείνων που φάνηκαν προς στιγμή το 1944 να επιβάλλουν την εξουσία τους στην περιοχή. Άλλα στοιχεία που παρουσιάζει ο συγγραφεύς έχουν σχέση με την καθημερινή ζωή στην έδρα της 9 ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ στον Πεντάλοφο και στα περίχωρα του.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ Ι.Σ. ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΥ Ο θαυμασμός του συγγραφέως για τον πατέρα του και τη μητέρα του, επειδή ο πατέρας του θυσιάστηκε για την ελευθερία της Ελλάδος και η μητέρα του αντιμετώπισε όλα τα δεινά με απαράμιλλη καρτερικότητα και γενναιότητα είναι ανυπόκριτος και κάθε άλλο παρά αθέμιτος φυσικά. Πρόκειται πράγματι καθώς φαίνεται από τα λιγότερο προσωπικά στοι χεία για αξιόλογους ανθρώπους. Τυχόν ατέλειες ως προς την κατάτμηση μίας σπουδαίας πηγής, της δίκης του Ειδικού Στρατοδικείου του ΕΛΑΣ εναντίον ενός Βρετανού συνδέσμου ελληνικής καταγωγής, του Ηρακλή Καραγεωργίου, συμπατριώτη του ζεύγους Χατσέρα και συγγενούς του από το Άργος Ορεστικόν, θα μπορούσαν να διορθωθούν, στη συγκεκριμένη περίπτωση, με τη δημοσίευση ολόκληρου του κειμένου των Πρακτικών της δίκης αυτής. Παλεύει ο συγγραφεύς με τις διαθέσιμες πηγές, οι οποίες βέβαια είναι λίγες και πολλές εξ αυτών μάλλον αβάσιμες, αφού στις προφορικές μαρτυρίες πώς είναι δυνατή η επιβεβαίωση της εγκυρότητός τους; Ο συγγραφεύς αφήνει πολλά ζητήματα άλυτα όταν φυσικά δεν διαθέτει τις απαραίτητες μαρτυρίες, αλλά η αξία του πονήματος έγκειται κυρίως στην εξαίρετη περιγραφή της δικής του παιδικής ηλικίας δίπλα στο οικογενειακό δράμα που προκάλεσε ο θάνατος του πατέρα. Ο συγγραφεύς είναι πάρα πολύ προσεκτικός στον επιμερισμό ευθυνών για τον θάνατο του πατέρα του. Αποφεύγει ακόμα να υποδείξει τους ηθικούς αυτουργούς για τον θάνατο του πατέρα του. Ο αναγνώστης θα περίμενε φυσικά περισσότερα στοιχεία για τη μητέρα, η οποία υπήρξε μία αξιόλογη μορφή της περιοχής: δραστήρια, περήφανη και αφοσιω- 10

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ Ι.Σ. ΚΟΛΙΟΠΟΥΛΟΥ μένη στα οικογενειακά της καθήκοντα θα μπορούσε να έχει μεγαλύτερο μερίδιο της προσφοράς του γιου της. Βέβαια ο συγγραφεύς επέλεξε πώς θα μπορούσε να μην το κάνει να προβάλει ένα από τα μεγαλύτερα θύματα του ΕΛΑΣ, τον πατέρα του, ο οποίος πρόσφερε τον εαυτό του θυσία στον αγώνα των Ελλήνων για την ελευθερία και την εθνική τους ανεξαρτησία, παρόλο που όπως φαίνεται διαφωνούσε με τις μεθόδους και τις επιδιώξεις τις μύχιες του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ. Εν κατακλείδι, πρόκειται για ένα πόνημα με όλες τις αρετές και μερικές από τις αδυναμίες των κειμένων αυτού του είδους, δηλαδή έργα απομνημονευματικά τέκνων για τους γονείς τους. I. Σ. Κολιόπουλος, Ομότιμος καθηγητής της Ιστορίας των Νεωτέρων Χρόνων της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ 11

προλογικο σημειωμα του Παναγιώτη Σ. Πίστα Ένας γιος σε ώριμη ηλικία της ζωής του αποφασίζει να γράψει για τον πατέρα του, που πέθανε νέος σε μια κρίσιμη, πολύ δύσκολη και κορυφαία περίοδο της ιστορίας μας, περιβεβλημένη με αμφιλεγόμενες εκδοχές, μια περίοδο που είναι ταυτόχρονα τα τελευταία χρόνια της Κατοχής, τα χρόνια της Αντίστασης και τα πρώτα χρόνια ουσιαστικά μιας εμφύλιας σύγκρουσης. Γιατρός ο ίδιος, έχει συνειδητοποιήσει από πολύ νέος ότι ο πατέρας του (που καλά-καλά δεν τον γνώρισε), συμμετέχοντας και πεθαίνοντας ως γιατρός στην Αντίσταση, έκανε μέσα σ εκείνες τις δύσκολες συνθήκες κάτι το γνήσιο και πολύ σημαντικό, έξω και υπεράνω από τις νόρμες της σημερινής ζωής, και αυτό κυρίως θέλει να διασώσει, καθώς κινδυνεύει να χαθεί μέσα στις αναμνήσεις που «βαθμηδόν αμαυρούνται» (όπως χαρακτηριστικά έχει ειπωθεί) συγχρόνως με τη διαδοχική απώλεια των σχετικών μαρτύρων. Παράλληλα, μαζί με τα πολλά πραγματολογικά στοιχεία για τη ζωή και την ιατρική στο βουνό γιατί ο πατέρας πάνω σ αυτό το καθήκον πέθανε, μας δίνει και την εικόνα εκείνης της ζωής και εποχής μέσα από τα δικά του μάτια, του «ανύποπτου» μικρού παιδιού. Φυσικό είναι να σταθεί και στην αυταπάρνηση της μητέρας του που επέζησε, και αναπόφευκτο να μιλήσει

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Σ. ΠΙΣΤΑ αναγκαστικά υστερογενώς και για τις αρχόμενες εσωτερικές συγκρούσεις της εποχής, καθώς μάλιστα τα περιγραφόμενα γεγονότα διαδραματίζονται σ ένα χώρο ιδιαίτερα «ταλαιπωρημένο» από αυτές, τη Δυτική Μακεδονία. Κι όταν ψάχνοντας πέφτει πάνω σε κάποιο πολύ σημαντικό σχετικό ντοκουμέντο, είναι φυσικό ιδί ως όταν «άπτεται» και της οικογενείας του να μπαίνει στον πειρασμό να χρησιμοποιήσει κάτι από αυτό, ακροβατώντας έτσι σε ορισμένα σημεία της αφήγησής του ανάμεσα σ αυτά που έπρεπε κριτικά να περιληφθούν ή να παραλειφθούν. Καθώς αυτή τη συγγραφή την αισθάνεται προσωπικά ως καθήκον, χρησιμοποιεί όλα τα εφόδια που διαθέτει. Και είναι αυτά οι αρετές και οι αδυναμίες ενός ανθρώπου που δεν είναι βέβαια εξ επαγγέλματος συγγραφέας, που κυριαρχείται από τα υιικά αισθήματα, επαυξημένα μάλιστα από την πολύ πρόωρη απώλεια, και επηρεάζεται από τη γλώσσα της επιστήμης του και της παλαιότερη παιδείας μας, αλλά έχει μια αξιοσημείωτη αφηγηματική ευχέρεια (ώστε να ξεπερνά την κάποια ρητορικότητα με τη γλαφυρότητα, τη μετριοπάθεια και την ειλικρινή συγκίνηση). Έχουμε, λοιπόν, μπροστά μας μια έμμεση, οπωσδήποτε, μαρτυρία που, μ αυτόν τον τρόπο που περιγράψαμε παραπάνω, μας δίνει μια πολύ ανθρώπινη οπτική (δεν βρίσκω καλύτερο χαρακτηρισμό) της ιστορίας ενός αξιόλογου ανθρώπου και μιας οικογένειας, αλλά, γενικότερα, και μιας κρίσιμης εποχής. Ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου, ευρισκόμενος ανάμεσα σε πραγματικότητες που λόγω ηλικίας δεν γνωρίζει βιωματικά και σε μαρτυρίες ή ερμηνείες που μπορεί να απορρέουν ή να έχουν επηρεασθεί από κατοπινούς 14

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Σ. ΠΙΣΤΑ μύθους, μολοντούτο καταφέρνει να διατηρήσει αυτό που κατά τη γνώμη μου είναι το σπουδαιότερο στοιχείο του έργου του, ένα κοίταγμα του παρελθόντος που σε καίρια σημεία, δεν διακατέχεται από εμφυλιοπολεμική λογική και νοοτροπία (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν διαφαίνονται οι πεποιθήσεις του γράφοντος). Αυτή η στάση είναι, νομίζω, ένα υψηλό παράδειγμα απέναντι σε όσους γράφουν χωρίς να έχουν απαλλαγεί από την επήρεια των παθών εκείνης της περιόδου. Έχω, βέβαια, την εντύπωση πως υπάρχει κάποια αδυναμία στην περιγραφή της προσωπικότητας του πατέρα. Ωστόσο, αυτή η περιγραφή για ένα μόνο πράγμα δεν σου αφήνει καμιά αμφιβολία, ότι ο άνθρωπος αυτός ανήκε στο σπάνιο, ιδίως για την εποχή μας, είδος του μέχρι αυτοθυσίας αγνού ανθρώπου. Και είναι η περίπτωση αυτού του τύπου ανθρώπου ή ανθρώπων εκείνης της εποχής που με έφερε τόσο πολύ κοντά σ αυτό το βιβλίο, περισσότερο ίσως και από τη μακρά φιλία που με συνδέει με τον άνθρωπο που το έγραψε. Π.Σ. Πίστας Φιλόλογος 15

προλεγομενα του συγγραφεα Στο παρόν πόνημα αναφέρομαι στα μεγάλα γεγονότα του Β Παγκοσμίου Πολέμου, όπου στην αχλύ των πολεμικών συμβάντων, μέσα στους μεγάλους αστέρες των ιστορικών προσωπικοτήτων που έπαιξαν σοβαρό ρόλο στα πλαίσια των εθνικών αγώνων, και ιδιαίτερα της Εθνικής Αντίστασης της Πατρίδας μας, μια μικρή πυγολαμπίδα, μια μικρή φωτεινή κουκίδα που αχνά τρεμοσβήνει, μακράν από τους γαλαξίες των μεγάλων ιστορικών επεισοδίων της εποχής, αποτελεί η αναφορά της ιστορίας και θυσίας, ενός από τους χιλιάδες ανωνύμους Έλληνες πολίτες. Μια κουκίδα τόσο μικρή που κανείς πλέον την ψελλίζει, και που όμως για εμένα απετέλεσε ισχυρόν γεγονός, που ικανώς σημάδεψε την ζωήν μου. Η ιστορία του πατέρα μου Γιατρού Ιωάννη Χατσέρα χαμένη μέσα στις πολλαπλές ισάξιες, ίσως συνηθισμένες για την εποχή και ελαχιστότατες σε αγωνιστική προσφορά, η ιστορία ενός ανθρώπου, μέσα στη λαίλαπα ενός τόσο μεγάλου Παγκοσμίου δράματος, απετέλεσε γεγονός τόσο κοινό για τότε, ώστε δικαίως τείνει να εξαφανιστεί στην ιστορική μνήμη. Για εμένα όμως, αποτελεί τον μεγάλο σταθμό της ζωής μου, και της οικογένειάς μου. Τόσο μεγάλο, ώστε αποφασιστικά συνέβαλε εις την διαμόρφωση του χαρακτήρα και της προσωπικότητός μου, με συνέπεια να χαράξει αισθητώς την πορείαν της ζωής μου. Αυτό το πολεμικό γεγονός, αποτελεί μία προσφορά ζωής,

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ μέσα στις χιλιάδες των θυσιών του ελληνικού λαού. Μια προσφορά θυσίας του επιστήμονα, γεμάτη με ιδιάζουσα ανθρωπιά. Ίσως απετέλεσε μια συνηθισμένη αυτοθυσία, που συμβαίνει συχνά στους πολέμους και που πιθανόν να προκαλέσει τον αναγνώστη, και να τον διεγείρει να μάθει μια τοπική ιστορία και να συγκινηθεί από την προσφορά ενός νέου τότε επιστήμονα. ιστορία η οποία εναποθέτει ένα μικρό λίθο στο οικοδόμημα της πάλης του λαού εναντίον του κατακτητή. Δεν επιθυμώ να δρέψω δάφνες ηρωισμού για τον πατέρα, άλλωστε, βρίθει η πατρίδα από μυριάδες τέτοιων προσφορών. Ως ένα όμως από τα επιμέρους γεγονότα του παγκοσμίου δράματος, αλλά και της θυσίας των Ελλήνων και περισσότερο του ανωνύμου Έλληνα αγωνιστή, που κάτι επρόσφερε, αναφέρομαι, με τον δέοντα σεβασμό, στην ιστορία του Πατέρα. Θέλω να ενημερώσω τον αναγνώστη για μια μικρή προσφορά προς την πατρίδα, δια της παροχής ανθρωπιάς μέσα από την εφαρμογή των επιστημονικών δεδομένων σε εποχές εξόχως χαλεπές δια τον άνθρωπο και γενικά για τη ζωή. Οι δάφνες ανήκουν σε όλον τον Ελληνικό λαό, που με τη στάση του, είτε με την οιασδήποτε διαβάθμισης προσφορά του, συνέβαλε εις την μεγάλη νίκη. Σ αυτούς τους μικρούς, τους πολλούς της προσφοράς, ανήκει και ο ιατρός Ιωάννης Χατσέρας, που το έργο του περιγραφόμενο ως φαινόμενο κοινωνικής αλληλεγγύης και επιστημονικής ανθρωπιάς, νομίζω ότι έχει κάποια αξία για τον τρόπο και την ποιότητα του αγώνα του. Όταν όμως, η προσφορά φθάνει μέχρι την αυτοθυσία, τότε λαμβάνει άλλες διαστάσεις και έχει άλλες και πολλαπλές συνέπειες. Υπό το βάρος άλλωστε των συνε- 18

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ πειών αυτών ετέθησαν και οι βάσεις της προσωπικής μου ζωής. Δια του πονήματος τούτου, νομίζω, ότι μπορεί παράλληλα να δώσω και την απάντηση εις το ερώτημα του αναγνώστη: «ποιος άραγε είναι αυτός, που σαν διάτων αστήρ, ήλθε και απήλθε από αυτήν την ζωήν και διετάραξε τα ύδατα της μικρής πολιτείας και δεν κατέλειπε ιδιαίτερόν τι, παρά μόνον την μεγάλη αγάπη του προς την μικρή πατρίδα του, αλλά κατ επέκταση και προς την μεγάλην;». Προσπαθώ να περιγράψω τα γεγονότα της θυσίας του πατέρα μου, με την προσήκουσα ιστορική αντικειμενικότητα, απηλλαγμένος εξωραϊσμών, υπερβολής αλλά και μικροψυχίας, καθώς επίσης και άλλων συναισθηματικών θετικών ή αρνητικών επιρροών, προσηλωμένος εις τις διαθέσιμες μαρτυρίες, παραθέτων παράλληλα και τις αφηγηματικές απόψεις ανθρώπων που έζησαν πλησίον του πατέρα μου κατ αυτήν την ιστορική περίοδο. Κρίνω ιδιαίτερα αναγκαίο, να επισημάνω ως σημαντικές και τις αφηγήσεις της μητρός μου, η οποία συνακολούθησε όλη την πορεία του ανδρός και κατά γενική ομολογία συνεργάσθηκε εις τον κοινόν αγώνα και καθ όλην την διάρκεια της εις τον ΕΛΑΣ στρατεύσεως του και μέχρι του θανάτου και της ταφής του εις το χωριό Καλλονή Γρεβενών την 29-8-1944. Τελειώνοντας επίσης σας δηλώνω ότι δεν επιθυμώ αριστεία λογίου συγγραφέως. Το πόνημα αυτό θα προσφέρεται με πολλή αγάπη, σε όποιον ειλικρινά θελήσει να μάθει κάτι για τον πατέρα μου. Δημήτριος Ι. Χατσέρας 19

ΕΥΧΑΡΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ευχαριστιεσ του συγγραφεα Θεωρώ απαραίτητο να ευχαριστήσω θερμά όλους τους φίλους που συνέτειναν, ο κάθε ένας από την σκοπιά του, από την ειδικότητά του, από την ευγενή του πρόθεση, και με στήριξαν στην προσπάθειά μου αυτή. Εις τον κ. Κων/νο Γακόπουλο διδάσκαλο συμπατριώτη μου, που κατοικεί και εργάζεται στην πόλη της Κοζάνης, εκφράζω τις άπειρες ευχαριστίες μου για την ευγενή παραχώρηση σημαντικών στοιχείων και βιβλιογραφικών δεδομένων σχετικών με την τότε κρατούσα κατάσταση κατά την Εθνική Αντίσταση της περιόδου 1943-1944. Στον θείο μου και δάσκαλο μου κ. Σίμο Μαναβή που έζησε ενεργώς τα γεγονότα εκείνης της εποχής και ικανώς ταλαιπωρήθηκε, και ο οποίος έθεσε υπ όψη μου εναργώς τις εμπειρίες του αυτές, εκφράζω τις θερμές ευχαριστίες μου. Ευχαριστώ επίσης θερμά τον εκλεκτό φίλο κ. Αλέξανδρο Πολύζο, καθηγητή φιλόλογο, που με την γνώμη του, την συμπαράστασή του, αλλά και την χορήγηση στοιχείων, καθώς και με την προσπάθειά του περαιτέρω ερεύνης για ανεύρεση ιστορικών τοπικών της Πίνδου γεγονότων, τόσο πολύ με βοήθησε. Τον αγαπητόν μου φίλο, κ. Βασίλειο Αβραμίδη, διδάσκαλο και πρόεδρο του μορφωτικού συλλόγου η «Ορεστίς» του Άργους Ορεστικού, ευχαριστώ πολύ για την πολλαπλή βοήθειά του, καθώς και για την συμπληρωματική ενημέρωση που μου παρέσχε, επί των γεγονότων της τοπικής κοινωνίας της ιδιαιτέρας μας πατρίδας κατά την περίοδο της Κατοχής και της Εθνικής Αντίστασης. Θεωρώ απαραίτητο επίσης και εκ της θέσεως αυτής να ευχαριστήσω θερμά τον κατά τι μεγαλύτερόν μου, τότε 20

ΕΥΧΑΡΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ παιδικό μου φίλο στο Δίλοφο Λεωνίδα Αλεξόπουλο, διδάσκαλο τώρα στην Θεσ/νίκη, ο οποίος ως και εκ της έστω και μικράς διαφοράς ηλικίας είχε εντονοτέρα και σαφεστέρα την ανάμνηση των τότε γεγονότων της παιδικής μας ζωής στο Δίλοφο, που με ενάργεια μου διηγήθηκε προφορικώς πολλά γεγονότα τονίζοντας την σημαντικότητα του χαρακτήρος του πατέρα μου και την συμβολή του στη ζωή του χωρίου τότε. Με τόση γλαφυρότητα και σαφή ανάμνηση μου περιέγραψε τα τεκταινόμενα της τότε ζωής του χωριού, και την σχετική προσφορά του πατέρα μου, που με μεγάλη συγκίνηση του εκφράζω τις ιδιαίτερες ευχαριστίες μου. Στους εκλεκτούς φίλους και συναδέλφους καθηγητές της Ιατρικής Σχολής του Αριστοτελείου Παν/μίου Θεσσαλονίκης κ.κ. Δημήτριο Πατάκα και Φαίδωνα Χαρσούλη, που με εμψύχωσαν για το έργο, μου παρείχαν σχετικές εμπειρίες από ανάλογα βιβλιογραφικά δεδομένα, καθώς και από την γενική φιλολογική και πολιτική γραμματεία και την σχετική εξ αυτής εμπειρία τους, ευχαριστώ θερμά. Επίσης ευχαριστώ θερμά το εκλεκτό ζεύγος των συμπατριωτών μου και φίλων μου, κυρίαν Αθηνά-(Λούλα) και κ. Σωτήριο Δέδε, για τα σημαντικά στοιχεία και έγγραφα που μου παρεχώρησαν. Τον αγαπητό και εκλεκτό φίλο και συμπατριώτη Ομότιμον Καθηγητή της Ιστορίας των Νεωτέρων χρόνων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσ/νίκης, καταξιωμένο συγγραφέα σημαντικών ιστορικών συγγραμμάτων και άριστο ακαδημαϊκό δάσκαλο κ. Ιωάννη Σ. Κολιόπουλο, που είχε την ευγένεια, την θέληση και την υπομονή, να μελετήσει επιμελώς, να κρίνει το έργο μου και μετά την σχετική εκτίμηση, να μου κάνει την τιμή να προλογίσει 21

ΕΥΧΑΡΙΣΤΕΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ το πόνημά μου αυτό, ευχαριστώ εκ βάθους ψυχής. Παράλληλα, με πολλή συγκίνηση, εκφράζω τις ιδιαίτερες ευχαριστίες εις τον εκλεκτό συμπολίτη μας και φίλο για την επισήμανση της προσωπικότητος των γονέων μου και ιδιαίτερα της μητέρας μου που και προσωπικά εγνώριζε και σημαντικά τιμούσε. Αφήνω τέλος τελευταίο να ευχαριστήσω εκ βάθους ψυχής τον καθηγητή, διακεκριμένο Ακαδημαϊκό δάσκαλο κ. Παναγιώτη Σ. Πίστα, καταξιωμένο πανεπιστημιακό φιλόλογο νεοελληνιστή και συγγραφέα σημαντικών μελετημάτων, και «αγαθή τη τύχη» φίλο εκλεκτό και αγαπητό, από τα νεανικά μας χρόνια, που με ανυπόκριτη αδελφική φιλία, παρακολούθησε από κοντά το πόνημά μου καθ όλην τη διάρκεια της συγγραφής του, φροντίζοντάς το τόσο σε θέματα μορφής όσο και διατυπώσεως της ουσίας και κατάφερε με τις συμβουλές του να με προφυλάξει από κακοτοπιές και περισσές εκφράσεις. Πέραν της αδελφικής αγάπης και ένα μεγάλο ευχαριστώ για την προσεκτική και υπομονετική φροντίδα με την οποίαν περιέβαλε το κείμενο μου, καθώς και για την τιμή που μου έκανε προλογίζοντας και αυτός το έργο μου. Τέλος, θα ήταν παράλειψη να μην εκφράσω τις άπει ρες ευχαριστίες μου εις τον εκδοτικό οίκο του κ. Άγιδος-Σάββα Δ. Γαρταγάνη για την άριστη έκδοση του βιβλίου, σύμφωνα με τα σύγχρονα τεχνικά δεδομένα του είδους, καθώς και στην κ. Μαρίνα Κάγκα-Μισύρη για την τυπογραφική της επιμέλεια. Δ.Ι.Χ. 22

Η ιστορία του Ιωάννου Δ. Χατσέρα και της οικογενείας του

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Γέννηση και ζωή στο Κωσταράζι - Σπουδές ΟΙωάννης Χατσέρας γεννήθηκε στο ορεινό χωριό Κωσταράζι, της περιοχής του Άργους Ορεστικού του Νομού Καστοριάς, το έτος 1907 από γονείς απλούς χωρικούς, τον Δημήτριον (Δήμο) και την Αργυρώ, το γένος Αθανασίου Ευθυμιάδη. Έζησε την παιδική του ζωή μέσα σε ένα ήρεμο, οικογενειακό περιβάλλον, το τελευταίο σε σειρά ηλικίας, παιδί της οικογενείας, αδέλφια του οποίου υπήρξαν, η Σουλτάνα μετέπειτα σύζυγος του Δημητρίου Τόλιου, ο Χρίστος και ο Γεώργιος. Ο ιατρός Ιωάννης Δ. Χατσέρας. (Φωτογραφία ταυτότητος, η μόνη διασωθείσα του εμπρησμού). 25

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Ο βιοπορισμός της οικογενείας προήρχετο από την στοιχειώδη οικογενειακή γεωργοκτηνοτροφική ενασχόληση, όπως σε όλα τα χωριά της ελληνικής υπαίθρου, ενώ το κύριο επάγγελμα του πατέρα ήταν το του κτίστου και μικροεργολάβου οικοδομών (κάλφα) ασκουμένου εις την περιφέρεια του Νομού Καστοριάς και περισσότερο στο Άργος Ορεστικό. Κατά διαστήματα μετέβαινε και σε άλλες μεγάλες πόλεις για επαγγελματικούς λόγους. Αναφέρεται μάλιστα μετάβαση στην Κωνσταντινούπολη, για επαγγελματικούς σκοπούς, όπου παρέμεινε επ ολίγον και στη συνέχεια κατά την περίοδον του 1915, ξενιτεύθηκε μετά του μεγάλου υιού του Χρίστου στην Αμερική όπου επιτυχώς εξοικονόμησαν αρκετά ποσά για μελλοντική εξασφάλιση άνετης οικογενειακής διαβίωσης. Το περιβάλλον του χωριού στο οποίο γεννήθηκε και ανετράφη ο Ιωάννης είναι ένα από τα σημαντικότερα του νομού, με υψηλή παράδοση ηθών και εθίμων. Το Κωσταράζι, ένα από τα ελληνόφωνα χωριά της Καστοριάς, της ίδιας καταγωγής εκ μετοικεσίας (που ιστορικώς αναφέρεται στην περίοδο της τουρκοκρατίας), όπως και τα όμορα γειτονικά χωριά Βογατσικό και Γέρμας 1. Πιθανή ιστορικά αναφερόμενη προέλευσις των χωριών από το Σούλι της Ηπείρου, μετά τους υπό του Αλή πασά των Ιωαννίνων διωγμούς. Προς τούτο και η χροιά και έκφραση του λόγου, διατηρούμενη μέχρι σήμερον, στα χωριά αυτά, μαρτυρεί την προέλευση, πέραν των ιστορικών αναφορών. Άλλωστε και η μέχρι σήμερα χαρακτηριστική μορφή των εθίμων, της γλώσσας, της κοινωνικής ζωής, των 1. Παρμενίων Τζίφρας, Οι Σουλιώτες, Πολιτικά Θέματα, 8 Δεκεμβρίου 2008, σ. 38-39 26

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ τραγουδιών και ιδιαίτερα των μοιρολογίων, αλλά γενικά και η ιδιάζουσα παραδοσιακή ζωή, η απόλυτη ομοιότης των τριών αυτών χωριών επισημαίνει την ξεχωριστή προέλευση αυτών, συγκρινομένων με τα περιβάλλοντα χωριά του νομού, ενώ παράλληλα είναι έκδηλη η ομοιότης με τα προαναφερόμενα της Ηπείρου. Το Κωσταράζι ήταν χωριό άκρως ορεινό (υψόμετρο 860 μ.), κτισμένο σε κακοτράχαλα πρέμνα σε μια πλαγιά του αυχένος που ενώνει τον Βαρνούντα με το Άσκιο κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να μην είναι ορατό από το λεκανοπέδιο της Ορεστίδος και την κοιλάδα του Αλιάκμονος, ευρισκόμενο πίσω από μια ιδιάζουσα βουνοκορφή. Πληθυσμός του χωριού κυμαίνεται γύρω στους 800 κατοίκους, το 1940 μετά τον πόλεμο δεν είχε πληθυσμό περισσότερο από 956. Θα έλεγε κανείς ήταν απόλυτα αόρατο από τον κάμπο, σαν να είναι ένα σκιαγμένο και καλώς ταμπουρωμένο πουλί. Εξηγείται το φαινόμενο αν ανατρέξει κανείς στα ιστορικά δεδομένα και εύρει στοιχεία βάσει των οποίων τα τρία όμορα χωριά Γέρμας, Βογατσικό και Κωσταράζι, τα έχοντα κοινό γλωσσικό, απόλυτα ελληνικό, ιδίωμα, κοινά έθιμα, κοινές συνήθειες και κάποιο ιδιάζοντα πολιτισμό, ξεχωρίζουν αισθητώς από τα γειτνιάζοντα. Τα χωριά αυτά λες και είναι καμουφλαρισμένα, ειδικά για να είναι αόρατα από τον πλούσιο κάμπο της κοιλάδας του Αλιάκμονα όπου κατ εξοχήν κατοικούσαν ανάμικτοι πληθυσμοί με προέχον το στοιχείο των Τούρκων κατακτητών, τους οποίους ήθελαν να αποφεύγουν οι επιλέξαντες τα κακοτράχαλα τοπία στα οποία έμελλε να οικοδομήσουν τους νέους οικισμούς κατά την εξα- 27

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ναγκαστική μετοικεσιά την προκληθείσα από τους διωγμούς του Αλή του Τεπελενλή. Αυτή η απομόνωση όμως, είχε και συνέπειες που κούραζαν υπερβολικά τους πληθυσμούς. Φτώχεια, ιδιάζουσα ταλαιπωρία με την καθημερινή κάθοδο και επάνοδο από το βουνό στον κάμπο και αντίστροφα για την καλλιέργεια των λιγοστών κτημάτων (2 ώρες ανηφορική πεζοπορία για να εγγίσουν τον τόπο εργασίας) με συνέπεια τον παράλληλο και αναγκαστικό προσανατολισμό των κατοίκων προς την ξενιτειά. Μια ξενιτειά μέσα στην έκταση του ελληνικού χώρου έως την Κων/πολη και στο εξωτερικό. Μια ξενιτειά που προκαλούσε τον ιδιάζοντα πόνο του χωρισμού, αλλά είχε και την πολύ καλή πλευρά με την εισροή, στους κλειστούς και απομονωμένους χώρους των χωριών αυτών, ιδιαίτερου πολιτισμού και συνηθειών προερχομένων εκ της επαφής και του συγχρωτισμού των ξενιτεμένων αυτών παιδιών του χωριού με πολυάνθρωπες και καλλιεργημένες περιοχές, τα πολιτιστικά κέντρα, της τότε σκλαβωμένης πατρίδας - Μοναστήρι - Θεσσαλονίκη - Κωνσταντινούπολη, όπου οι Κωσταραζινοί και οι άλλοι κάτοικοι των όμορων χωριών τελικώς με την τίμια εργασία τους διέπρεπαν και μεγαλουργούσαν στις τέχνες, στο εμπόριο, ακόμη και στα γράμματα και τον πολιτισμό. Εν αντιθέσει οι κακοτράχαλες περιοχές της απόκρυφης και απόκρημνης τοποθεσίας των χωριών, ήταν βαρύς και αποτρεπτικός παράγων, για ανάμιξη των κατοίκων τους με τον κατακτητή και τις βαριές ανατολίτικες συνήθειές του. Μ αυτόν τον τρόπο διατηρείτο στους αιώνες η καθαρότητα του ελληνικού στοιχείου σ αυτές τις διάσπαρτες φωλιές. 28

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Είναι εύλογο, τα χωριά αυτά να θεωρούνται τα πιο έμπιστα και πιο αξιόλογα ως τα τότε ακμάζοντα θέατρα της δραστηριότητος και κέντρα του ανταρτικού σώματος του Μακεδονικού αγώνα της περιόδου, της πρώτης 10ετίας του 20ού αιώνα. Εκεί ήταν οι αετοφωλιές των Μακεδονομάχων ανταρτών. Από εκεί διήλθε ο εθνομάρτυς Παύλος Μελάς και εκεί οργάνωσε τα πρώτα εκλεκτά σώματα Μακεδονομάχων. Άλλωστε ο ηρωικός μάρτυρας της Μακεδονίας μας ήταν και συγγενικά συνδεδεμένος με το Βογατσικό, που η σύζυγός του Ναταλία ήταν θυγατέρα του εκ Βογατσικού καταγομένου πρωθυπουργού της Ελλάδος Στεφάνου Δραγούμη και αδελφή του επίσης αγωνιστή για την ελευθερία της Μακεδονίας Ίωνος Δραγούμη. Σ αυτήν την ηρωική εποχή του Παύλου Μελά και του Μητροπολίτου Καστοριάς Γερμανού Καραβαγγέλη, πρωτεργατών του Μακεδονικού αγώνος, ήλθε στη ζωή ο Ιωάννης Χατσέρας, αναπτυσσόμενος σ αυτά τα χωριά όπου οι επιρροές των δρώμενων του αγώνα εγαλούχησαν τον πνευματικόν και εθνικόν χαρακτήρα του μικρού χωριατόπουλου. Το παλιό Κωσταράζι, η αετοφωλιά του βουνού και της κακοτράχαλης ζωής, το χωριό, στο οποίο γεννήθηκε και μεγάλωσε ο πατέρας μου, σήμερα είναι ένας τόπος ερειπίων, που μόνο οι θεμελιοσειρές δίδουν την αίσθηση ότι κάποτε υπήρχαν κτίσματα, ότι κάποτε υπήρχε ανθρώπινη ζωή και μόνο το καμπαναριό δείχνει, ότι εκεί κάποτε ήταν κάποιο χωριό. Άλλωστε, η ανάμιξη των λιθαριών, κεραμιδιών και άλλων υλικών κατεδαφίσεως παλαιών σπιτιών, μέσα στους βάτους και τα αγριόδενδρα, αυτά και μόνο, μαρτυρούν την ύπαρξη του παλαιού χωριού. Ως μόνο σημάδι αναγεννήσεως η εκ νέου ανεγερθείσα 29

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Εκκλησία της Παναγίας, δίπλα στο παλαιό καμπαναριό, που με λαχτάρα ξανάκτισαν οι Κωσταραζινοί, σημάδι του απεριορίστου σεβασμού των πατριωτών μου προς τα πνευματικά και θρησκευτικά ιδεώδη, εκεί που κάποτε οι πρόγονοί μας, αλλά ακόμη και πολύ πρόσφατα οι γονείς μας, ζούσαν, εσκέπτοντο, ονειρεύοντο και δημιουργούσαν. Δίπλα από το Ναό, ένα πλάτυσμα περιβαλλόμενο, από πιο σαφή και κάποιας αρχιτεκτονικής διαμορφώσεως χαλάσματα που μαρτυρούν τη θέση του τότε πνευματικού φάρου, του Σχολείου. Το πλάτυσμα αποτελούσε την πλατεία του χωριού, όπου ελάμβαναν χώρα, οι χοροί και τα τραγούδια στα πανηγύρια του χωριού, και τα λοιπά πνευματικά δρώμενα. Τραγική η όψις του τοπίου της εγκατάλειψης. Το ιστορικό της καταστροφής συνδέεται με τον πόλεμο φυσικά. Το χωριό πρωτοκάηκε και βομβαρδίστηκε από τα ιταλικά αεροπλάνα κατά την κατοχή. Αξιοσημείωτο το γεγονός της εκτελέσεως του Ιερέως του χωριού Ανθίμου Γαλάνη από τους Γερμανούς, οι οποίοι προσελθόντες για τον σκοπό αυτό, περίμεναν με τον δέοντα σεβασμό. προς τα θεία. να τελειώσει ο ιερεύς την λειτουργία με προοπτική την βάρβαρη εκτέλεση του μετά το «δι ευχών»! Παρόλες αυτές τις καταστροφές που επεσώρευσε στο χωριό η μαύρη κατοχή, η ζωή συνέχιζε την πορεία της, έστω και μέσα στα χαλάσματα και μέσα στην πολεμική δυστυχία. Το σπίτι του πατέρα κατεστράφη ολοσχερώς, οι δε συγγενείς μας και οι γονείς του πατέρα, αναγκάστηκαν να συγκατοικήσουν σε όσα σπίτια γλίτωσαν από την καταστροφή. Έτσι είχε η κατάσταση του χωριού, όταν αφού είχε καταστραφεί και το δικό μας σπίτι στο Άργος Ορεστικό, οι γονείς μου μαζί με εμένα, ηλικίας 2-3 ετών, επλανώντο στα βουνά της Πίνδου, όπως εκτενώς τα περιγράφω. Το χωριό όμως υπέστη την ολοσχερή συντριβή και την οριστική καταστροφή στην μετέπειτα περίοδο, μετά το τέλος του Β Παγκοσμίου Πολέμου, στη διάρκεια του ανταρτοπολέ- 30

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ μου, του και «εμφυλίου» νυν αποκαλουμένου, όταν με κρατική φροντίδα απεμακρύνθη όλος ο πληθυσμός, όπως και στα άλλα χωριά της περιοχής άλλωστε. Σημειωτέον ότι όλοι οι κάτοικοι των χωριών της περιοχής συνεκεντρώθησαν ως «καταφυγόντες» στις δύο πόλεις του νομού την Καστοριά και το Άργος. Τότε το Κωσταράζι εγκατελήφθει ολοσχερώς. Με την λήξη του εμφυλίου, όλοι οι κάτοικοι των χωριών, επέστρεψαν στα κατεστραμμένα χωριά τους, όπου και με κάποια κρατική βοήθεια της τότε αποκαλουμένης «ανοικοδομήσεως» επανεγκαταστάθησαν σ αυτά. Για το Κωσταράζι, όμως, που η καταστροφή υπήρξε καθολική, η τότε εξουσία, και ίσως με την υπόδειξη και των ιδίων των κατοίκων του χωριού, απεφάσισε να επανακτισθεί το χωριό σε επίπεδο χώρο στας υπωρείας του βουνού Πύργος επί του αυχένος μεταξύ Βιτσίου και «Μουρικίου» στη θέση Κλαδί και από ορεινό το νέο χωριό, έγινε ημιορεινό, σε υψόμετρο περίπου 700 μ. Το νέο Κωσταράζι, απέχει από το παλιό περίπου 3 χλμ. και από το Άργος 6 χλμ. Είναι ένα ωραίο χωριό, με ωραία σπίτια, με ρυμοτομία καλή, με εκκλησίες, δημοτικό σχολείο και γυμνάσιο, τα τελευταία χρόνια. Έγινε ένα ωραίο χωριό καθόσον ευνόησε η θέση, παρέμεινε ο πληθυσμός (απογραφή 1961, 1128 κάτοικοι), αγωνίστηκαν οι πατριώτες μου και κάναν κάτι πολύ όμορφο και ζωντανό, πάντοτε όμως με την ωραία ανάμνηση του πατρογονικού χωριού, το οποίο επισκεπτόμαστε, στις διάφορες επετείους για να βιώσουμε την συγκίνηση των αναμνήσεων και να τιμήσουμε τους προγόνους. Ανετράφη, λοιπόν, ο Ιωάννης, μέσα σε άριστες οικογενειακές συνθήκες, σύμφωνα με τα ήθη και έθιμα του ορεινού χωριού και εφοίτησε εις το Δημοτικό σχολείο 31

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ του χωριού ως διακεκριμένος μαθητής με άριστες επιδόσεις, όπως και η δασκάλα του προσωπικά μου ανέφερε, πέραν των άλλων μαρτυριών. Μετά την αποφοίτηση από το Δημοτικό Σχολείο, ο μικρός Γιάννης, άρχισε να εργάζεται ως πιστικός (βοσκός) του Θωμά Ζιούρα, οικονομικώς ισχυρού συγχωριανού, συμβάλλοντας έτσι εις το οικογενειακό εισόδημα, καθόσον κατά την φάση αυτή υπήρχε σημαντική ανάγκη συνεισφοράς, οφειλομένη ίσως και εις τα γεγονότα του Α Παγκοσμίου Πολέμου και εις τις παρεπόμενες αυτού συνέπειες. Ο πατέρας του Δημήτριος και ο αδελφός του Χρίστος ευρίσκοντο, ήδη, από το 1915 εις την Αμερική (μετανάστες). Δεν γινόταν, βέβαια, κανένας λόγος για συνέχιση των σπουδών, κατά την άποψη των γονέων, καθόσον την εποχή αυτή συνήθεια του χωριού ήταν, πέραν της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως, τα παιδιά να εργάζονται για να συνεισφέρουν στο οικογενειακό εισόδημα, ενώ παράλληλα θα έπρεπε να μαθαίνουν και κάποια τέχνη, για μελλοντικό βιοποριστικό επάγγελμα. Η δασκάλα όμως του μικρού Γιάννη, επισημαίνουσα την πολύ καλή επίδοση στα μαθήματα του μικρού μαθητή, υπέδειξε εις τους γονείς και τον ίδιο την σκοπιμότητα περαιτέρω σπουδών. Το μικρό όμως της ηλικίας, καθώς και οι ανάγκες, έκαναν αδιάφορο προσωρινά τον μικρό μαθητή για τότε, χωρίς όμως να διαγραφεί από την μνήμη του η υπόδειξη της δασκάλας, γεγονός εξάλλου που απασχολούσε πού και πού και τον ίδιο. Έτσι, με την πάροδο του χρόνου και ενώ εργάζετο ως βοσκός, παράλληλα με την πνευματική του ωρίμανση 32

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ και τις ισχυρές επιρροές, αντιλήφθηκε και ο ίδιος πλέον την αναγκαιότητα για περισσότερη γνώση και το δίκαιον της υποδείξεως της δασκάλας. Αποφάσισε λοιπόν να εγκαταλείψει την εργασία, ίσως και εκ του γεγονότος της βελτιώσεως των οικονομικών της οικογενείας (πατέρας και αδελφός στην Αμερική). Γράφτηκε εις το Γυμνάσιο της Καστοριάς, δύο χρόνια περίπου αργότερα της κανονικής φοιτήσεως, και επέδειξε ιδιάζουσα έφεση και αγάπη για μάθηση μέχρι της αποφοιτήσεώς του. Τον ευχαριστούσαν τα θετικά μαθήματα, τα μαθηματικά, η φυσική, η γεωμετρία, αλλά και τον έτερπαν και οι φιλολογικές επιδόσεις που παράλληλα καλλιεργούσε με επίταση. Έφθασε στο σημείο να οργανώσει πνευματικό σύλλογο στο χωριό για συζητήσεις και επιδόσεις στον πεζό λόγο και στην ποίηση, με παράλληλη συγγραφική προσπάθεια για πρόχειρα θεατρικά έργα, ιστορικού χαρακτήρος που προσπαθούσε να ανεβάσει σε πρόχειρες θεατρικές παραστάσεις στο χωριό (όπως συνηθίζετο σε εορταστικές εκδηλώσεις του χωριού). Διαθέτω δείγματα γραφής τέτοιων διαλόγων που ιδιόχειρα επρόσφερε ο Γιάννης κατά την μαθητική του πνευματική καλλιέργεια για ανέλιξη και των συγχωριανών. Τόση ήταν η επίδοσή του αυτή για τον πεζό λόγο, και τα θεωρητικά μαθήματα, που εταλάνισαν τον νέον τότε, όταν εκαλείτο να επιλέξει τον κλάδον που θα έπρεπε να επιλέξει για σπουδή, κατά την πανεπιστημιακή του πορεία. Το δίλημμα ήταν μεγάλο. Η κατάληξη στην Ιατρική, δεν απέτρεψε τον νέο φοιτητή από την παράλληλο έστω και ερασιτεχνική ενασχόληση στον θεωρητικό τομέα. 33

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Ευχαριστήριος και συγχαρητήριος δημοσίευσις εις εφημερίδα ΕΡΝΑ του Άργους Ορεστικού το 1934, που αφορά ιατρική διαγνωστική επιτυχία του τότε φοιτητού της Ιατρικής Σχολής του Παν/μίου Αθηνών Ιωάννου Δ. Χατσέρα. Η αποφοίτηση από το Γυμνάσιο συνέπεσε με την φάση της υποχρεωτικής στράτευσης του ως κληρωτού. Τελείωσε το γυμνάσιο το 1927, όταν ήταν στρατευμένος. Αμέσως μετά την αποστρατεία προσελήφθη εις την Κοινότητα του χωριού, ως γραμματεύς. Παρ όλη όμως την εμμονή των δικών του, ότι είχε επιτύχει άριστον επάγγελμα, σκεπτόμενος πολύ ώριμα, και γεμάτος πόθο για μάθηση και επιστημονική ανέλιξη, παρείδε την κάποια χρονική αργοπορία (ήδη ήταν περίπου 23 ετών μετά τις προαναφερθείσες καθυστερήσεις) και εφόσον είχε και την πολύ καλή πλέον στήριξη πατρός και αδελφού (επιτυχής και προσοδοφόρος η πορεία τους στην Αμερική) γράφτηκε εις την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, κατόπιν εισαγωγικών εξετάσεων την περίοδον 1929-1930. Μετά μια λαμπρή φοιτητική πορεία, και στη φάση αυτή με οικονομική άνεση (εκ των γονέων), αποφοίτησε το έτος 1936, αφήνοντας ωραίες φοιτητικές αναμνήσεις στους φίλους και συμφοιτητές του, τους 34

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ οποίους βοηθούσε παντοιοτρόπως ακόμη και στον οικονομικό τομέα. Γιατρός στο Άργος Ορεστικό - Κτίσιμο σπιτιού και γάμος Απεφοίτησε της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, με βαθμόν πτυχίου «λίαν καλώς» το έτος 1936. Αμέσως γράφτηκε εις το αποκαλούμενον «Ρωσικό Μαιευτήριο», και άρχισε την άσκησή του, προς λήψη της ειδικότητος του μαιευτήρα γυναικολόγου, καθόσον την στρατιωτική του θητείαν την είχε κάνει προ της εις το Παν/μιο εγγραφής του. Οφείλω να τονίσω, ότι ο ιατρός Χατσέρας, τόσο κατά τη διάρκεια των σπουδών του όσο και κατά τη φάση της ειδικότητός του, είχε ικανή οικονομική άνεση, επειδή, ως προαναφέρω, τόσο ο πατέρας του Δημήτριος όσο και ο μεγάλος αδελφός του Χρίστος ήταν μετανάστες στην Αμερική και εστήριζαν θερμά, σε όλες τις φάσεις των σπουδών τον νέο γιατρό. Εδώ, επιθυμώ να αναφέρω ιδιαιτέρως την θερμοτάτην ηθική και υλική συμπαράσταση του αδελφού του Χρίστου, ο οποίος διέβλεπε περισσότερον και παρότρυνε σχετικώς τον πατέρα την αξία των σπουδών του αδελφού. Ο πατέρας μου, ως νέος γιατρός απεφάσισε το 1938 με 1939 να εγκατασταθεί οριστικά και να ασκήσει την επαγγελματική Ιατρική στο Άργος Ορεστικό. Το Άργος Ορεστικό, η Χρούπιστα, ήταν μια κωμόπολη ακμάζουσα την εποχή εκείνη, η οποία αποτελούσε το εμπορικό, πνευματικό και γενικά λειτουργικό κέντρο του νοτιότερου 35

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ 36 Πτυχίο Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών του Ιωάννου Δ. Χατσέρα 1936.

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ ημίσεος του σημερινού νομού Καστοριάς. Η γεωγραφική της θέση και οι συγκλίνοντες δρόμοι και προσβάσεις των χωριών της περιοχής καθιστούσαν την μικρή αυτή πόλη ένα σημαντικό κέντρο ζωής της επαρχίας Καστοριάς του (τότε) Νομού Φλωρίνης. Ο πληθυσμός της πόλεως εκυμαίνετο μεταξύ 5 έως 6.000 κατοίκων, ενώ η σύνθεση του πληθυσμού της ήταν ποικίλουσα: «Πολύδοξη έως την εποχή της ανταλλαγής των πληθυσμών με την Τουρκία το 1923, και πολύφωνη έως τον Εμφύλιο Πόλεμο, η παλιά Χρούπιστα, αποτελούσε μικρόκοσμο αντιπροσωπευτικό της Μακεδονίας», όπως γλαφυρά περιγράφει ο πατριώτης μας ιστορικός, καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ιωάννης Κολιόπουλος στον εισηγητικό πρόλογο του βιβλίου «Άργος, Πόλη Ορεστίδας». Πόλις ευρισκόμενη σε περιοχή την οποία προσδιόρισαν στο παρελθόν περιηγητές, εθνογράφοι και γλωσσολόγοι ως σημείο συναντήσεως, πολιτισμών, λαών και εθνοτικών ομάδων. «Περιοχή που κληρονόμησε όλα τα στοιχεία που γοητεύουν συνήθως τους ιστορικούς και κοινωνικούς ανθρωπολόγους, αλλά και πολλά από τα προβλήματα που προέκυψαν από την λογική του ομοιογενούς εθνικού κράτους στην Ελλάδα και στην Βαλκανική γενικώς μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο» ( Ι. Κο λιόπουλος, ό.π., σελ. 11). Αυτά τα προβλήματα και η εδαφική βουλιμία των γειτόνων της Ελλάδος κατά την δεκαετία του 1940 προκάλεσαν βαρύτατα κατάγματα στην Χρούπιστα, η δε πόλις είδε τον πληθυσμό της να αλληλοσπαράσσεται. Η Χρούπιστα απαντάται ιστορικώς σε τουρκικό «κανουνναμέ» (αυτοκρατορικό διάταγμα) του 16ου αιώνα, όπου περιγράφονται τα διακινούμενα τότε προϊόντα στην διάρκεια της εμποροπανήγυρης. Στα 1530 ο καζάς (η επαρχία) Χρούπιστας αριθμούσε 624 Μουσουλμάνους και 29.324 Χριστιανούς. Ο καζάς περιελάμβανε συνολικά 203 χωριά. Πρωτεύουσα του καζά ήταν το Άργος Ορεστικό. Το τελευταίο αριθμούσε 70 Μουσουλμά- 37

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ νους και 243 Χριστιανούς. Ο καζάς Καστοριάς κατά την περίοδο εκείνη αριθμούσε 731 μουσουλμάνους και 20.641 χριστιανούς συνολικά 21.223. Εκείνη την εποχή η πόλη της Καστοριάς αριθμούσε 3683 κατοίκους: 3248 Χριστιανούς και 395 Μουσουλμάνους. Ο συνολικός πληθυσμός της επαρχίας της Χρούπιστας ανερχόταν στις 29.948 1. Στην ίδια περίοδο ανήκει ο «κανουνναμές» (Αυτοκρατορικό Διάταγμα), ο οποίος όριζε τον φόρο που έπρεπε να καταβάλλουν οι έμποροι κατά τη διάθεση των προϊόντων τους στην εβδομαδιαία αγορά (παζάρι). Από τα προϊόντα που διέθεταν οι έμποροι (τοπικά και ξένα), δηλαδή λαχανικά, όσπρια, δημητριακά καθώς και διάφορα μικρά και μεγάλα ζώα, αλλά και προϊόντα παραγόμενα εκτός του καζά, όπως ελαιόλαδο και ελιές. Αλάτι και μπαχαρικά και διάφορα υφάσματα, βαμβακερά, λινά και τσόχα, γίνεται φανερή η αξιόλογη εμπορική σημασία της αγοράς της Χρούπιστας 2. Όσον αφορά το Αρχαίο Άργος Ορεστικό υπάρχουν πολλά στοιχεία βάσει των οποίων εκφράζεται ικανή βεβαιότης ότι η πόλις αυτή της Ορεστίδος είναι πανάρχαια, όμως υπάρχει εξ αντικειμένου δυσκολία καθόσον και από αρχαιολογικής και από ιστορικής απόψεως δεν έχει ακόμη επαρκώς ερευνηθεί. Αυτή η γωνιά της Ελλάδος μας κρύβει στα σωθικά της σπουδαίους αρχαιολογικούς θησαυρούς, αλλά ακόμη παραμένει αδιευκρίνιστο, ποια ακριβώς ιστορική πραγματικότητα αντιπροσωπεύουν τα μέχρι σήμερα αρχαιολογικά ευρήματα. 1. Η Μακεδονία του 1530 με βάση το συνοπτικό οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο ΤΤ 167 του οθωμανικού πρωθυπουργικού αρχείου Κωνσταντινούπολης, μετάφραση-ευρετήριο Β. Αϊντίν, Αντ. Καλογεράκης, Ανδ. Μαρούδα, Αλ. Παπαζάκας, Β. Παπαδημητρίου, εισαγ. -επιμ. Ι.Χ. Αλεξανδρόπουλος, Φ.Π. Κοτζαγεώργης (υπό έκδοση από την Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών). 2. John Alexandropoulos, Toward a History of Post-Byzantine Greece: The Ottoman Kanynnames for the Greek Lands, circa 1500 - circa 1600, διδακτορική διατριβή 1974, Αθήνα 1985. 38

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Πολλές έρευνες ικανών επιστημόνων αρχαιολόγων εκφράζουν πολλές απόψεις, που για την ώρα αποτελούν σημαντικό προϊόν πνευματικού ερευνητικού μόχθου, είναι πολύτιμες και είναι πιθανόν εις το μέλλον να αποκαλύψουν όλο το μέγεθος της ιστορικής αλήθειας που αφορά το οροπέδιο της Ορεστίδος και της μεγάλης πόλεως του Ορεστικού Άργους. Προς τούτο η σημερινή πολιτεία κατασκεύασε στην πόλη του σημερινού Άργους Ορεστικού περικαλές αρχαιολογικό μουσείο εις το οποίο πρόκειται να εναποτεθούν οι θησαυροί αυτοί προς έκθεση και περαιτέρω μελέτη. Το Ορεστικόν Άργος ευρίσκεται στο οροπέδιο της Ορεστίδος που σε υψόμετρο 620-660 μ. περιβάλλεται από ορεινά συγκροτήματα του Βαρνούντα και της Πίνδου. Ανήκει εις την ευρύτερη περιφέρεια της αρχαίας Ανω Μακεδονίας, όπου περιλαμβάνονταν κατά την αρχαία γεωγραφική κατάταξη και οι επαρχίες της Ελιμείας ή Ελιμιώτιδας της Λυγκηστίδας ή Λύγκου, της Πελαγονίας και Δερριόπου, καθώς και η Εορδαία. Ο Στράβωνας μας πληροφορεί ότι ο Ορέστης, φεύγοντας μετά τον φόνο της μητέρας του Κλυταιμνήστρας, έφτασε στην Ορεστίδα και εκεί έκτισε πόλη, το Ορεστικόν Άργος. Κατά ορθολογική όμως, άποψη, το όνομα, η πόλις το οφείλει στο ορεινό και πετρώδες της έδαφος (Λάζαρος Παπαϊωάννου «Άργος Πόλις Ορεστίδας» σελ. 31). Ο κάτοικοι της πόλεως που ονομάζοντο Ορέστες όπως και όλοι οι Μακεδόνες ορεσίβιοι, από τον 5 ον π.χ. αιώνα είχαν ως επίσημη γλώσσα την Αττική, την οποία χρησιμοποιούσαν με ευχέρεια, ενώ μεταξύ τους ομιλούσαν την μητρική Μακεδονική διάλεκτον, επίσης ελληνικήν, όπως και σήμερα συμβαίνει με τα διάφορα τοπικά ιδιώματα (Κρήτες - Επτανήσιοι - Πόντιοι κ.λπ.). Για όσα κάποιοι ξένοι ιστορικοί και γλωσσολόγοι κατά το παρελθόν ισχυρίσθηκαν, ότι, δήθεν, οι Μακεδόνες δεν μιλούσαν την ελληνικήν γλώσσα ή ήταν δίγλωσσοι, κάνουν μέγα λάθος, καθόσον έλαβαν αποστομωτική απάντηση από διαπρεπείς 39

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Έλληνες και ξένους επιστήμονες, και στο πρόβλημα αυτό τέθηκε τέρμα οριστικά. «Το κοινόν των Ορεστών», όπως η επιγραφή που βρέθηκε στο Αρμενοχώρι Άργους Ορεστικού, σ ένα από τους πολλούς ανευρεθέντας τάφους (μάλιστα, ευρέθη και αλλού η ίδια επιγραφή) καθορίζεται ως ακολούθως: Το «κοινόν» ήταν θεσμός της Δημοκρατίας που γεννήθηκε και ανδρώθηκε στην Αρχαία Ελλάδα. Εμφανίστηκε ως συνέχεια των αμφικτυονιών και με την πάροδον του χρόνου καθιερώθηκε ως κανονικός τύπος ελληνικού κράτους. Ήταν ένα είδος ομοσπονδίας πολιτειών. Λειτουργούσε με βάση το κοινοπολιτειακό δίκαιο. Κάθε μια πολιτεία που μετείχε διατηρούσε το αυτοπολιτειακό της δίκαιο, είχε δικούς της νόμους, δικούς της άρχοντες, τα δικά της δικαστήρια, το δικό της νόμισμα. Δεν είχε όμως δικαίωμα να συνομολογεί συνθήκη με άλλη πολιτεία ή να κηρύττει τον πόλεμο εναντίον της. Η αναθηματική επιγραφή βρέθηκε στο Αρμενοχώρι Άργους Ορεστικού, σ έναν από τους πλείστους τάφους. Χρονολογείται από 41 έως 45 μ.χ. και βρίσκεται στο Αρχαιολογικό Μαρμάρινη αρχαία επιγραφή «Το κοινό των Ορεστών». 40

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Μουσείο Άργους Ορεστικού (Λάζαρος Α. Παπαϊωάννου, Άργος Πόλις Ορεστίδος, σελ. 39). Την πόλη του Άργους ανευρίσκουμε αργότερα στην ιστορία με το όνομα Χρούπιστα, μετά την εξάπλωση των Οθωμανών στη Βαλκανική Χερσόννησο, και την κατάκτηση του αντίστοιχου βυζαντινού οικισμού. Υπάρχει τοπωνύμιον «Γαζή γερ Εβρενός Πασιά», δηλαδή τόπος του νικητή Εβρενός πασά. Το τοπωνύμιο μαρτυρεί ότι η πόλη κατελήφθη από τον γνωστό κατακτητή Εβρενός Πασά. Πιθανώς το γεγονός να επισυνέβη κατά την μάχη του Κοσσυφοπεδίου στα 1389 οπότε και ολοκληρώθηκε η κατάληψη από τους Οθωμανούς της Βόρειας Ελλάδος και του μεγαλύτερου μέρους της Βαλκανικής. Υπάρχει επίσης και το τοπωνύμιο στο Άργος «Ταταρ Ζαδέ» (ταχυδρομικός δρόμος). Προήλθε το όνομα από Τάταρο αξιωματικό του Εβρενός (Λάζαρος Παπαϊωάννου, ό.π., σελ. 73). Η Χρούπιστα ήταν πόλις με Καδηλίκι (έδρα καδή - ιεροδίκη). Ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπή επισκέφθηκε την Χρούπιστα δύο φορές για είσπραξη φόρων το 1661 και 1667. Κατά πληροφορίες του Γάλλου περιηγητή και προξένου της Γαλλίας στην Αυλή του Αλή πασά Fr. Pouqueville, στις αρχές του 19ου αιώνα, η Χρούπιστα είχε διακόσιες οικογένειες μωαμεθανικές, που προέρχονταν δηλαδή από τους πρώτους κατακτητές της Μακεδονίας και εκατό οικογένειες Χριστιανικές, που είχαν το δικαίωμα να ασκούν ελεύθερα τα θρησκευτικά τους καθήκοντα σε δικούς τους ναούς (Λ. Παπαϊωάννου, ό.π., σελ. 73). Ο Έλληνας περιηγητής Νικόλαος Σχινάς επισκέφθηκε την Χρούπιστα το 1885 και έγραψε: «Κωμόπολις στην αριστερά όχθη του Αλιάκμονος, όπου υπάρχει Γέφυρα, ήτις παρασυρθείσα προ ενιαυτού δεν ανεκτίσθη μέχρι τέλους 1885. Οικείται από 3.500 κατοίκους, τα 2/3 εισί Χριστιανοί, το 1/3 Μωαμεθανοί. Έχει 2 σχολεία αρ- 41

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ρένων, παρθεναγωγείον, οθωμανικό γραμματοδιδασκαλείο, μαγαζιά πολλά, 7 χάνια χωρούντα 200 ίππους, τέμενος, εκκλησία. Προς δε νεόδμητο στρατώνα και στρατιωτικό Νοσοκομείο, άτινα μετά των χανιών χωρούσι 3.000 περίπου άνδρας. Εκάστη Τρίτη ένεκεν του κεντρικού της θέσεώς της γίνεται εβδομαδιαία αγορά». Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα στην Χρούπιστα άρχισαν να καταφεύγουν χριστιανοί μετά την καταστροφή της σφύζουσας από πνευματικά προηγμένο ελληνικό χριστιανισμό μεγάλης πόλεως της βορείου Ηπείρου, της Μοσχοπόλεως, καθώς και εκ των κοντινών σ αυτήν βλαχοφώνων χωρίων Λινοτοπίου, Γράμμουστας, Νίτσας, Νικολίτσας. Περίπου εκατό Μοσχοπολίτικες οικογένειες μετώκησαν στην Χρούπιστα, μεταξύ των οποίων και η οικογένεια των προπαππούδων μου, οικογένεια Γκίνη-Κοσματάση. Έτσι κατά τον Δημ. Ρούφο, στις αρχές του 20ού αιώνα η Χρούπιστα είχε 5.000 κατοίκους, εκ των οποίων το εν πέμπτο Μωαμεθανοί, οι οποίοι αντηλλάγησαν το 1923 με μεγάλο αριθμό προσφύγων. Κτίριο χειρουργικής κλινικής Ιωάννου Ζάχου (έχει καεί). 42

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Η πόλη ωνομάζετο Χρούπιστα σ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Μετωνομάσθηκε εις Άργος Ορεστικό, την αρχαία της ονομασία, με διάταγμα της 9ης Φεβρουαρίου του 1926 (ΦΕΚ Α, 55/1926). Το Άργος Ορεστικό είναι λοιπόν, η δεύτερη πόλη του Νομού Καστοριάς, ο δεύτερος σε πληθυσμό και αρχαιότητα δήμος του Νομού. Στεγαζόταν όλες οι υπηρεσίες και τράπεζες, ως και Εφορία, Ταμείο και λοιπές υπηρεσίες. Χαρακτηριστικό της πόλης το εκτενές και μεγάλο εμπορικό ενδιαφέρον του ημίσεος του Νομού. Από το 1920 ιδρύθηκε Χειρουργική Κλινική εις Άργος Ορεστικό από τον χειρουργό ιατρό Ιωάννη Ζάχο 1, τον οποίο διεδέχθη μετέπειτα ο υιός αυτού Μιχαήλ Ζάχος. Ήταν η πρώτη χειρουργική κλινική σε όλη την Δυτική Μακεδονία τότε. Με την κλινική αυτή συνεργάζετο και ο πατέρας μου στα δύσκολα μαιευτικά επεμβατικά περιστατικά. Το Άργος επίσης ήταν έδρα σημαντικών ιδιωτών ιατρών διαφόρων ειδικοτήτων. Το Άργος είχε την πρωτοπορία στο Νομό. Είχε ιδιωτικόν 1. Μία σημαντική σύμπτωσις επισημαίνεται κατά τον παρόντα μήνα Ιούνιο του 2010, κατά τον οποίον τίθεται θεμέλιος λίθος του περικαλούς κτιρίου της πνευματικής στέγης γραμμάτων και τεχνών στο οικόπεδο της τέως ιστορικής Κλινικής «Ιωάννου Ζάχου» με προοπτικήν την μόνιμον στέγασιν του πνευματικού συλλόγου Άργους Ορεστικού «η Ορεστίς», ενώ συγχρόνως περατούται το πόνημά μου αυτό. Η ιστορική Κλινική κατεστράφη από τυχαία πυρκαγιά, ενώ ο τελευταίος ιδιοκτήτης αυτής συγγενής μου Μιχαήλ Ι. Ζάχος, χειρουργός ιατρός και Δήμαρχος του Άργους, είχε δωρίσει εις τον Δήμο, με προοπτική την χρήση του κτιρίου δια πνευματικούς σκοπούς. Την ανέγερση του νέου οικοδομήματος ανέλαβε εξ ολοκλήρου έτερος συγγενής μου, ο ιατρός ακτινολόγος αείμνηστος Δαμιανός Θ. Δούμας, με προοπτική την μόνιμο εγκατάσταση της «Ορεστίδος». Συγχρόνως ο ρέκτης Δήμαρχος Νικόλαος Ι. Τοτονίδης με την παμψηφεί έγκριση του Δημοτικού συμβουλίου παρεχώρησε γι αυτήν την προοπτική το οικόπεδο της κλινικής. Έτσι η Ιστορική κλινική «Ιωάννου Ζάχου» σύμφωνα με την επιθυμία του μεγάλου Δωρητού Δαμιανού Θ. Δούμα συνεχίζει να προσφέρει για την πνευματική ανέλιξη του τόπου. 43

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ ηλεκτροπαραγωγό εργοστάσιο και γενικό ηλεκτροφωτισμό από το 1920, πριν από την πόλη της Καστοριάς. Επίσης είχε μικρό στρατιωτικό αεροδρόμιο (στη θέση του σημερινού Διεθνούς μεγάλου πολιτικού αεροδρομίου «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ»), το οποίο προϋπήρχε της εγκαταστάσεως του πατέρα μου. Οικία ιατρού Ιωάννου Δ. Χατσέρα [Μεγάλου Αλεξάνδρου 34 (πρόσθια όψη) Άργος Ορεστικό]. Πινακίδα οικίας Ιωάννου Δ. Χατσέρα. Άργος Ορεστικό. 44

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Σ αυτή την μικρή πόλη ο πατέρας, ως παιδί της περιοχής, επέλεξε να ιδρύσει μαιευτικό μικροεπεμβατικό Ιατρείο, εις το ισόγειο της διωρόφου κατοικίας του, όπου και ασκούσε την ιατρική, τον λίγο χρόνο που παρενεβλήθη από της ιδρύσεως του ιατρείου έως τον πόλεμο του 1940, καθώς και από την έναρξη της Κατοχής μέχρι την εις τον ΕΛΑΣ κατάταξή του στις αρχές του 1943. Πέραν του ιατρικού και ανθρωπιστικού του ρόλου μετείχε ενεργώς στα κοινά της πόλεως, ιδίως συμπαριστάμενος τους δημοτικούς άρχοντες στα πνευματικά τους έργα. Ο γιατρός Γιάννης Χατσέρας εξετάζων τον συνάδελφο και φίλο του, αείμνηστον Ιωάννη Πουλιάδη, χειρουργό, όταν και οι δύο ειδικεύοντο στη γενική Χειρουργική. 45

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Το έτος 1938 με την συμπαράσταση βεβαίως του αδελφού του Χρίστου και του πατρός, ο Γιάννης έκτισε εις το Άργος Ορεστικό την οικίαν αυτού, όπου το σημερινό σπίτι μου. Οικία διώροφος, όπως και το σημερινό σπίτι, του οποίου άλλωστε, η περιφερική τοιχοποιία είναι η ιδία του παλαιού. Παρενθέτω, ότι το σπίτι αυτό που κτίσθηκε από τον πατέρα μου το 1938, πυρπολήθηκε στις 15-3-1943 υπό των βουλγάρων Κομιτατζήδων, με την ανοχή των κατακτητών Ιταλών. Μέσα στην σημαντική και δημιουργική αυτή φάση της ζωής του, ο ιατρός Ιωάννης Χατσέρας, ενυμφεύθη την 16-10-1938 την μητέρα μου Ζαχαρούλα Αργυρίου Γκίνη (Κοσματάση). Η Ζαχαρούλα Αργυρίου Γκίνη, σε νεαρά ηλικία. 46

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Ο γάμος του Ιωάννου και της Ζαχαρούλας Χατσέρα εις Αγία Παρασκευή Άργους Ορεστικού την 16-10-1938. Προσκλητήριο του γάμου του Ιωάννη και Ζαχαρούλας. 47

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ Πόλεμος του 1940 Κατά κακή όμως συγκυρία, ακριβώς την ημέραν του σαραντισμού (40 ημέρες από της γεννήσεως) μου, δηλαδή κατά υπολογισμό την 5-9-1939, ο πατέρας μου επιστρατεύθηκε, τούτη την φοράν ως επίστρατος, λόγω των μέτρων που ελάμβανε το ελληνικόν κράτος, ενώπιον του επερχομένου πολέμου κατά της Ελλάδος. Προεμηνύετο κάτι τέτοιο εκ της ενάρξεως των πολεμικών γεγονότων εις την Ευρώπη και μάλιστα τα μαύρα σύννεφα του πολέμου άρχιζαν να πλησιάζουν και στην άμοιρον πατρίδα μας. Στις 26-8-1939 κατατάχθηκε ως ιατρός του ΙΧ συνοριακού Τομέα και στις 30-9-39 απολύθηκε. Στις 12-2- 1940 ονομάσθηκε Έφεδρος Ανθυπίατρος Υγειο νομικού. Στις 11-9-1940 κατατάχθηκε για μηνιαία εκπαίδευση στο στρατιωτικό Νοσοκομείο Κοζάνης σε θέση Ανθυπιάτρου του ελληνικού στρατού. Παρέμεινε επιστρατευμένος και μετά την ημέρα της κηρύξεως του Ελληνοϊταλικού πολέμου και πολέμησε ως Ανθυπίατρος του 575/Ι ΤΤ 520 τάγματος πεζικού, που συμπεριλαμβάνεται στα τμήματα που είχαν την τιμή να εισέλθουν νικητές κατά την ένδοξο απελευθέρωση της Κορυτσάς, στις 22-11-40. Παρέμεινε εις το μέτωπο ολόκληρη την φάση των ελληνικών νικηφόρων μαχών και μέχρι της καταρρεύσεως του μετώπου λόγω της γερμανικής προελάσεως. Ο ενθουσιασμός που διακατείχε όλους από την θριαμβευτική προέλαση των ελληνικών στρατευμάτων στην Αλβανία χάθηκε. Ο στρατός με πρόσωπα βουβά επέστρεψε στο ελληνικό έδαφος σαν άφωνο ανθρώπινο ποτάμι οπισθοχώρησης, και επακολούθησε η άδοξος διάλυσή του. Τότε ο γιατρός επανήλθε εις την επαγγελματική του δραστηριότητα, επιστρέψας εις Άργος Ορεστικό στο 48

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Ο Ανθυπίατρος Ιωάννης Δ. Χατσέρας εις Στρατιωτικό Νοσοκομείο Κοζάνης 1940. Δυσανάγνωστο γράμμα του Ιωάννη Χατσέρα, Ανθυπίατρου από το 575/Ι ΤΤ520 Τάγμα Πεζικού στις 2-11-40 λίγο προ της καταλήψεως της Κορυτσάς. Ðñïò ôï ôýëïò ôçò åðéóôïëþò áíáãñüöïíôáé ôá åîþò:... Ï Åëëçíéêüò óôñáôüò áêìáßïò ðñï ùñåß ùñßò æçìéüò äéüôé åäþ δεν åõñßóêåé áíôßóôáóéí óðïõäáßáí. Èá óáò ãñüøù êáé áðü ôçí ÊïñõôóÜí üðïõ åëðßæù óå ëßãåò ìýñåò íá ðüìå. 49

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Ι.. ΧΑΤΣΕΡΑΣ οποίο ζούσε πλέον, υπό το πέλμα των μέχρι χθες ηττημένων Ιταλών (η Καστοριά υπήρξε ιταλοκρατούμενη περιοχή). 50

ΣΤ ΑΠΟΣΚΙΑ ΤΟΥ ΔΙΛΟΦΟΥ Κατοχή - Έναρξη Αντάρτικου Αρχίζει να καταπιέζει έκτοτε το μαύρο σύννεφο της Κατοχής τον υπόδουλο Ελληνισμό. Δεν παρέλυσε όμως την ζωντανή φύση αυτού. Αντιθέτως, μπορούμε να ειπούμε ότι ενδυνάμωνε καθημερινά την αναζήτηση τρόπου απελευθερώσεως. Δεν πέρασε καιρός, και μετά το αρχικό σοκάρισμα και την εξ αυτού προερχομένη αδράνεια και μετά τον αποπνικτικό κλοιό της σκλαβιάς, άρχισε σιγά-σιγά η αναβίωση και η επιζήτηση τρόπου αποτινάξεως του ζυγού. Προς το τέλος του 1942 και ενώ τα πάντα εσκιάζοντο από το βαρύ πέπλο της τραγικής κατοχής, δειλά-δειλά άρχισαν να οργανώνονται διάσπαρτες εθνικές ομάδες αντίστασης στα βουνά και ιδιαίτερα της Δυτικής Μακεδονίας από αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και οπλίτες των διαλυθέντων ελληνικών στρατευμάτων. Το φαινόμενο της ως άνω αντιστασιακής κινητοποιήσεως γιγαντώθηκε και ισχυροποιήθηκε αισθητώς, όταν οι κατακτητές Ιταλοί στην αδυναμία τους να συλλέξουν τον οπλισμό του διαλυθέντος ελληνικού στρατού και στην ανάγκη υπάρξεως συνεργατών, οργάνωσαν ομάδες προσκειμένων προς αυτούς σλαβοφώνων (κομιτατζήδων) για τον εκβιασμό και την ατιμωτικήν καθυπόταξη του ελληνικού στοιχείου. Την άνοιξη του 1943, όταν πρωτοεμφανίσθηκαν οι πρώτες διάσπαρτες ομάδες αντιστασιακών ανταρτών στην περιφέρεια της Καστοριάς, οι Ιταλοί, που ήταν η κρατούσα κατοχική δύναμις, εις αντιπερισπασμό, εσχημάτισαν το «Κομιτάτο», σώμα ενόπλων πολιτοφυλάκων από σλαβόφωνους μη έχοντας ελληνική συνείδηση (βουλγαρίζοντες) με έδρα την πρωτεύουσα του Νομού. Εκλή- 51