A λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Α ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς

ΔΕΣΠΟΤΙΚΕΣ ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΤΕΜΠΛΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΘΕΟΔΩΡΩΝ ΣΕΡΡΩΝ A λ έ ξ α ν δ ρ ο ς Α ν α γ ν ω σ τ ό π ο υ λ ο ς ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ : Ναός Αγίων Θεοδώρων Σερρών, Εικόνες Χριστού Παναγίας, Εκκλησιαστικό Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών. Από τον άλλοτε πλούσιο γραπτό και φορητό διάκοσμο του παλαιού μητροπολιτικού ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών 1 έχουν διασωθεί σήμερα μόνο δύο φορητές εικόνες του Χριστού Σωτήρος και της Ευχαριστώ θερμά και από τη θέση αυτή τον Σεβ. Μητροπολίτη Σερρών και Νιγρίτης κ. Θεολόγο για την ευλογία και άδεια μελέτης των δύο εικόνων του Εκκλησιαστικού Κειμηλιαρχείου. 1 Για το ναό των Αγίων Θεοδώρων, βλ. Π.Ν. Παπαγεωργίου, Αι Σέρραι και τα προάστεια τα περί τας Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρόμου, ΒΖ (1894), σ. 247-251. Ε. Στράτης, Ιστορία της πόλεως των Σερρών από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ ημάς και δράσις της εν αυτή Ελληνικής Κοινότητος κατά τους μετά την άλωσιν αιώνας, Κωνσταντινούπολις 1909, σ. 37, 45. G. Millet, L école grecque dans l architecture byzantine, Paris 1910. Αν. Ξυγγόπουλος, Τα βυζαντινά μνημεία των Σερρών, Γρηγόριος Παλαμάς 3 (1919), σ. 912-913. Ο ίδιος, Η μητρόπολις των Σερρών, ΑΒΜΕ 5 (1939-1940), σ. 153-166. Α. Κ. Ορλάνδος, Η μητρόπολις των Σερρών, ΑΒΜΕ 5 (1939-1940), σ. 153-166. Ο ίδιος, Η μητρόπολις των Σερρών κατά την Έκφρασιν του Πεδιασίμου, ΕΕΒΣ 19 (1949), σ. 259-271. Ε. Στίκας, Αναστηλωτικαί εργασίαι εν Σέρραις, ΠΑΕ 1952 (1955), σ. 205-210. Π.Θ. Πέννας, Ιστορία των Σερρών από της αλώσεως αυτών υπό των Τούρκων μέχρι της απελευθερώσεώς των υπό των Ελλήνων (1383-1913), Αθήνα 1966 2, σ. 484. Γ. Καφταντζής, Ο ναός των Α- γίων Θεοδώρων Σερρών (Παλιά Μητρόπολη), Σέρρες 1993. Φ.Γ. Καραγιάννη, Επισκοπικοί ναοί της μέσης βυζαντινής περιόδου. Το παράδειγμα της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 221, 268-270, υποσ. 713-716, (αδημ. διδ. διατριβή). Αγγ. Τριβυζαδάκη, Η βυζαντινή πόλη των Σερρών, Σερραίων Διάσωσμα Πνευματικοί και καλλιτεχνικοί Θησαυροί της Εκκλησίας των Σερρών, Σέρρες 2008, σ. 447-449. Στ. Δαδάκη, Συμβολή στην οικοδομική ιστορία του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών, Ναός Περικαλλής, Ψηφίδες ιστορίας και ταυτότητας του Ιερού Ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών, (επιμ. Βασ. Πέννα), Σέρρες 2013, σ. 167-218. Στον προσφάτως εκδοθέντα επετειακό τόμο «Ναός Περικαλλής» δεν περιλαμβάνεται μελέτη για τις δύο δεσποτικές εικόνες που παρουσιάζονται εδώ. ΚΟΣΜΟΣ/COSMOS 3 2014-2015

210 Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος Παναγίας Οδηγήτριας 2, και έργα εκκλησιαστικής αργυροχοΐας 3. Για την προέλευση των εικόνων από το τέμπλο του βυζαντινού ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών σημαντική είναι η μαρτυρία του Γ. Καφταντζή 4. Οι δεσποτικές αυτές εικόνες, άγνωστο πότε ακριβώς, μεταφέρθηκαν από τον αρχικό τόπο της αφιέρωσής τους, το ναό των Αγίων Θεοδώρων, στον κοντινά ευρισκόμενο ναό του Αγίου Αντωνίου Σερρών, γεγονός που συνηθίζεται συχνά για βυζαντινά και μεταβυζαντινά φορητά έργα 5. Οι δύο εικόνες διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση. Η ζωγραφική τους επιφάνεια έχει υποστεί μικρές απολεπίσεις του χρώματος και σε ορισμένα σημεία έχει χαθεί και η προετοιμασία. Αποτελούνται από τρεις κατακόρυφες σανίδες, συνδεδεμένες με δύο συνδετικές σανίδες (τρέσα). Οι δύο εικόνες κατέχουν σημαντική θέση στην πλούσια συλλογή φορητών εικόνων και εκκλησιαστικών κειμηλίων, που έχουν περισυλλεγεί από ναούς και μονές των περιοχών των Σερρών και της Βισαλτίας και εκτίθενται στο Εκκλησιαστικό Κειμηλιαρχείο «Ψυχής Άκος» 6 της Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης. 2 Οι εικόνες έχουν παρουσιασθεί από τους Γκερέκο-Κανλή. Ι. Γκερέκος Αθ. Κανλής, Θησαυροί της ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης, (το Εκκλησιαστικό Μουσείο), Σέρρες 1998, αρ. 2-3, σ. 15-17. Ι. Γκερέκος, Εκκλησιαστικό Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης. Εικονογραφικές εικονολογικές αναλύσεις εικόνων ξυλογλύπτων, Σερραίων Διάσωσμα Πνευματικοί και καλλιτεχνικοί Θησαυροί της Εκκλησίας των Σερρών, Σέρρες 2008, σ. 256-260. 3 Al. Trifonova, Μεταβυζαντινά κειμήλια αργυροχοΐας και μικροτεχνίας από την πόλη των Σερρών και τη Μονή του Τιμίου Προδρόμου στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Σόφιας, Βυζαντινά 30 (2010), σ. 459-484. Η ίδια, Τα ριπίδια της παλαιάς Μητροπόλεως Σερρών, Ναός Περικαλλής, Ψηφίδες ιστορίας και ταυτότητας του Ιερού Ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών, Σέρρες 2013, σ. 255-265. 4 Γ. Καφταντζής, Ιστορία της πόλεως Σερρών, τ. Α, Αθήνα 1967, σ. 156-157. Γκερέκος- Κανλής, ό.π., σ. 9. Γκερέκος, ό.π., σ. 256. 5 Α. Τούρτα, «Εικόνες του Φράγκου Κατελάνου στη Θεσσαλονίκη». Ζητήματα μεταβυζαντινής ζωγραφικής στη μνήμη του Μανόλη Χατζηδάκη, Αθήνα 2002, σ. 287-298. Ν. Σιώμκος, Εικόνες από το αρχικό τέμπλο του ναού της Υπαπαντής στη Θεσσαλονίκη. Ανασύνθεση ενός συνόλου του 16ου αιώνα, ΔΧΑΕ 27 (2006), σ. 321. 6 Στο Εκκλησιαστικό Κειμηλιαρχείο εκτίθεται σε τέσσερις θεματικές ενότητες σημαντικός αριθμός φορητών εικόνων, εκκλησιαστικών ξυλογλύπτων, αμφίων και λειτουργικών σκευών, που προέρχονται από τους ναούς και τις μονές που υπάγο-

Δεσποτικές φορητές εικόνες από το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών 211 Ο Χριστός 7 (εικ. 1) εικονίζεται σε προτομή, σε αυστηρά μετωπική στάση, στον τύπο του Παντοκράτορα 8, με στενούς ριχτούς ώμους, στιβαρό λαιμό που απολήγει σε ωοειδές κεφάλι με πλούσια καστανή κόμη που χωρίζεται στη μέση και απολήγει σε πλεξίδα στον αριστερό ώμο. Με το δεξί χέρι ευλογεί και με το αριστερό κρατάει κλειστό λιθοποίκιλτο ευαγγέλιο πολύτιμα σταχωμένο, με ερυθρή την πλάγια όψη των φύλλων και τη ράχη γυρισμένη προς τα έξω. Φοράει ροδοκόκκινο χιτώνα με χρυσό φαρδύ σημείο (clavus) και βαθυγάλανο ιμάτιο, που καλύπτει τον αριστερό ώμο. Την παρυφή του χιτώνα κοσμεί χρυσό σιρίτι 9. Το κεφάλι του πλαισιώνει στικτός ένσταυρος φωτοστέφανος με την τυπική επιγραφή Ο ΩΝ στις κεραίες του σταυρού. Με κόκκινη χρωστική και κεφαλαιογράμματη γραφή σημειώνονται πάνω στον χρυσό κάμπο τα συμπιλήματα Ι(ΗΣΟΥ)C Χ(ΡΙΣΤΟ)C, μέσα σε κόκκινους στικτούς δίσκους στις επάνω γωνίες της εικόνας, και η προσωνυμία Ο CΩΤΗΡ εκατέρωθεν της μορφής. Ο εικονογραφικός τύπος 10 του Χριστού Σωτήρα του Εκκλησιαστικού Κειμηλιαρχείου, με την επιβλητική μνημειακού χαρακτήρα μορφή, νται στην Ιερά Μητρόπολη Σερρών και Νιγρίτης. Το Κειμηλιαρχείο ιδρύθηκε με πρόνοια και ποιμαντική μέριμνα του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Σερρών και Νιγρίτης κ. Θεολόγου και εγκαινιάσθηκε τον Απρίλιο του 2008. 7 Η εικόνα φέρει αριθμό καταγραφής 021. Οι διαστάσεις της είναι 0,96 0,655 0,04 εκατ. 8 Για την εικονογραφία του Παντοκράτορα, βλ. K. Wessel, Pantokrator, RbK I, στ. 966-1047. J. Timken-Matthews, The Pantokrator: Title and image, Michigan 1990. P. Huber, Christus, der Pantokrator, Die Kunstchätze der Heiligen Berge, Sinai - Athos-Golgota, Pattloch 1987 3, σ. 116-145. E. Kitzinger, The Pantokrator Bust, Tesserae, Festschrift für J. Engemann, JbAChr 18 (1991), σ. 161 κ.ε. Δ.Ι. Πάλλας, Ο Χριστός ως η Θεία Σοφία. Η εικονογραφική περιπέτεια μιας θεολογικής έννοιας, ΔΧΑΕ 15 (1989-90), σ. 140-141. Τ. Παπαμαστοράκης, Ο διάκοσμος του τρούλου των ναών της παλαιολόγειας περιόδου στη βαλκανική χερσόνησο και την Κύπρο, Αθήνα 2001, σ. 61-79. Μυστήριον Μέγα και Παράδοξον, Σωτήριον έτος 2000, Έκθεσις εικόνων και κειμηλίων, (κατάλογος έκθεσης), Αθήνα 2001, σ. 57-64, (Ν. Γκιολές). 9 Το χρυσοκόσμητο σιρίτι του χιτώνα αναγνωρίζεται σε πρώιμα κρητικά έργα και οφείλεται σε ιταλικές επιδράσεις. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, κατάλογος εκθέσεως, Αθήνα 1985, σ. 90-91, αρ. 92-93. 10 Παραλλαγή του τύπου αυτού αποτελεί η απεικόνιση του Χριστού με ανοιχτό το ευαγγέλιο, όπως απαντάται σε εικόνες του 12ου αιώνα. Ο τύπος αυτός γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση από τον 14ο αιώνα. Για τον τύπο αυτό, βλ. Ε. Τσιγαρίδας, Φορητή

212 Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος έχει την αφετηρία του σε πρώιμα Παλαιολόγεια έργα του 14ου και 15ου αιώνα, όπως είναι οι εικόνες του Χριστού στην Αρχαιολογική Συλλογή της Ρόδου (μέσα 14ου αιώνα) 11, στη μονή Παντοκράτορος Αγίου Όρους (1363) 12, στο Μουσείο Ερμιτάζ με προέλευση επίσης από τη μονή Παντοκράτορος (1363) 13, στο Μουσείο της Ιεράς Μητροπόλεως Μυτιλήνης (1370-80) 14, στην ενορία Ανατολής της Ιεράς Μητροπόλεως Ιεραπύτνης και Σητείας (1400) 15, στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (γύρω στο 1400) 16, στη συλλογή Αγίας Αικατερίνης Σιναϊτών Ηρακλείου (15ος αιώνας) 17 και στο Μουσείο Πούσκιν της Μόσχας (πρώτο μισό 15ου αιώνα) 18. Ο δογματικός συμβολισμός του τύπου γνώρισε ιδιαίτερη διάδοση στην ιστορική του διαδρομή, με τα συγκεκριμένα εικονογραφικά χαρακτηριστικά να αποτελούν κοινό τόπο αρκετών κρητικών εικόνων του 16ου αιώνα, όπως απαντώνται στις εικόνες του Χριστού της μονής Λαύρας (1535) 19, της μονής Ιβήρων (1535-1545) 20 με την διαφορά ότι ο κώδικας εικονίζεται ανοιχτός, της μονής Παντοκράτορος (1535) 21, εικόνα του Χριστού Παντοκράτορος στο Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς, ΔΧΑΕ 26 (2005), σ. 111-116, με πολλά βυζαντινά παραδείγματα. 11 Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, σ. 78, αρ. 81. 12 Ε. Τσιγαρίδας, Φορητές εικόνες, Θησαυροί Αγίου Όρους, Θεσσαλονίκη 1997, (κατάλογος εκθέσεως), σ. 82-83, αρ. 2.20. Τ. Παπαμαστοράκης, Εικόνες 13ου-16ου αιώνα, Εικόνες Μονής Παντοκράτορος, Άγιον Όρος 1998, σ. 48-50, εικ. 21-22. 13 Παπαμαστοράκης, ό.π., εικ. 9. 14 Η. Βακιρτζής, Θησαυροί της Λέσβου, Εικόνες Εκκλησιαστικού Βυζαντινού Μουσείου Μυτιλήνης, Μυτιλήνη 1989, σ. 16, αρ. 2. 15 Εικόνες της κρητικής τέχνης (κατάλογος εκθέσεως), Ηράκλειο 1993, εικ. 148, σ. 503-504, (Μ. Μπορμπουδάκης). 16 Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, σ. 85, αρ. 87. Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Εικόνες του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, Αθήνα 1998, σ. 82, αρ. 21. 17 Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, σ. 89-90, αρ. 92. 18 Εικόνες της κρητικής τέχνης, εικ. 85, σ. 435-437, (O. Εtinhof). Χρ. Μπαλτογιάννη, Εικόνες. Ο Χριστός στην ενσάρκωση και στο Πάθος, Αθήνα 2003, σ. 11. 19. M. Chatzidakis, Recherches sur la peintre Théophane, DOP 23-24 (1968-1970), εικ. 45. 20 Τσιγαρίδας, Φορητές εικόνες, σ. 106-108, αρ. 2.40. 21 Ε. Τσιγαρίδας, Άγνωστες εικόνες και τοιχογραφίες του Θεοφάνη του Κρητός στη μονή Παντοκράτορος και στη μονή Γρηγορίου στο Άγιον Όρος, ΔΧΑΕ 19 (1996-97), σ. 97-116, εικ. 1. Παπαμαστοράκης, ό.π., σ. 102-104, εικ. 49-50.

Δεσποτικές φορητές εικόνες από το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών 213 στη μορφή του Χριστού από την Μεγάλη Δέηση του Πρωτάτου (1542) 22, στην τοιχογραφία και στην εικόνα του Χριστού της μονής Σταυρονικήτα (1545/6) 23, στις εικόνες της μονής Πάτμου (μέσα 16ου αιώνα) 24, της μονής Μεγάλου Μετεώρου (1552) 25, της μονής Ξηροποτάμου (δεύτερο τέταρτο 16ου αιώνα) 26, της μονής Δουσίκου (1557) 27, στην μορφή του Χριστού στο επιστύλιο Μεγάλης Δέησης της μονής Ρουσάνου (1560) 28, στις εικόνες της συλλογής Ανδρεάδη (δεύτερο μισό 16ου αιώνα) 29, στο Μητροπολιτικό Μέγαρο Κερκύρας (δεύτερο μισό 16ου αιώνα) 30 με ανοιχτό τον κώδικα, στον ναό του Χριστού Βεροίας (γύρω στα 1570) 31 και της μονής Κορώνας (γύρω στα 1580) 32. Σε 22 Ε. Τσιγαρίδας, Φορητές εικόνες, σ. 116-117, αρ. 2.48. 23 Μ. Χατζηδάκης, Ο Κρητικός ζωγράφος Θεοφάνης. Η τελευταία φάση της τέχνης του στις τοιχογραφίες της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα, Άγιον Όρος 1986, εικ. 2-3. Χ. Πατρινέλης-Α. Καρακατσάνη-Μ. Θεοχάρη, Μονή Σταυρονικήτα, Αθήναι 1974, σ. 67, αρ. 4. 24 Μ. Χατζηδάκης, Εικόνες της Πάτμου, Αθήνα 1995, σ. 100-101, αρ. 55, πίν. 113. 25 Μ. Χατζηδάκης-Δ. Σοφιανός, Το Μεγάλο Μετέωρο, Ιστορία και Τέχνη, Αθήνα 1990, εικ. στη σ. 177. 26 Ν. Παζαράς, Τρεις εικόνες του κύκλου του Θεοφάνη του Κρητός στη Μονή Ξηροποτάμου στο Άγιον Όρος, Βυζαντινά 23 (2002-03), σ. 371-390, εικ. 1. 27 Κ. Καλοκύρης, «Ανάλεκτα χριστιανικής τέχνης εκ Θεσσαλίας επί Τουρκοκρατίας», ΕΕΘΣΑΠΘ, «Μνήμη 1821», Θεσσαλονίκη 1971, (Μελετήματα χριστιανικής ορθοδόξου αρχαιολογίας και τέχνης, Θεσσαλονίκη 1980), σ. 304, εικ. 129. 28 Α. Αναγνωστόπουλος, Άγνωστο επιστύλιο τέμπλου του κρητικού ζωγράφου Ζώρζη στην Ιερά Μονή Ρουσάνου στα Μετέωρα, Πρόγραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσεων τριακοστού δεύτερου συμποσίου Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα 2012, σ. 18-19. 29 Α. Δρανδάκη, Εικόνες. 14ος-18ος αιώνας. Συλλογή Ρ. Ανδρεάδη, Αθήνα 2002, σ. 70, αρ. 12. 30 Π. Βοκοτόπουλος, Εικόνες της Κέρκυρας, Αθήνα 1990, σ. 42, αρ. 19, πίν. 21, 109, 341Δ. 31 Θ. Παπαζώτος, Βυζαντινές εικόνες της Βέροιας, Αθήνα 1995, σ. 75-76, πίν. 130-131. 32 Ιερά Μονή Κορώνας, έκδ. Ι. Μ. Κορώνας 2003, χωρ. αρ. Η εικόνα αποδίδεται στον ζωγράφο Δανιήλ που ιστόρησε το καθολικό της μονής Κορώνας το 1587. Για τις τοιχογραφίες του καθολικού, βλ. Α. Ορλάνδος, Σταχυολογήματα εκ μονών της Πίνδου, ΑΒΜΕ 2 (1939-40), σ. 167 κ.ε. Λ. Δεριζιώτης, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού της Ιεράς Μονής Κορώνας, Καρδιτσιώτικα Χρονικά ΙΙΙ (1997), σ. 47

214 Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος όλα τα παραπάνω παραδείγματα η στάση της μορφής είναι ισόρροπη και μετωπική, το σώμα βαρύ με ριχτούς ώμους και ογκώδη μέλη, ο λαιμός στιβαρός, τα χέρια εύρωστα με αντίρροπες κινήσεις, κάθετη το δεξί που ευλογεί και οριζόντια το αριστερό, κινήσεις που ανταποκρίνονται στις κάθετες πτυχές του χιτώνα και στις οριζόντιες του ιματίου, με πλούσια κόμη, όπως συνηθίζεται στις απεικονίσεις του Χριστού, να απολήγουν στον αριστερό ώμο. Από τεχνοτροπική άποψη η εικόνα του Χριστού του Εκκλησιαστικού Κειμηλιαρχείου Σερρών παρουσιάζει στενή συνάφεια στον φυσιογνωμικό τύπο με κρητικές εικόνες του 16ου αιώνα, όπως του Χριστού της μονής Παντοκράτορος Αγίου Όρους (εικ. 2), του Πρωτάτου (εικ. 3) και της Συλλογής Ανδρεάδη (εικ. 4), με τις οποίες παρατηρούνται κοινά εξωτερικά γνωρίσματα και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, στα οποία διακρίνεται ήρεμη εκφραστικότητα και πνευματικό ήθος. Πάνω στον βαθυκάστανο προπλασμό, που μένει αδούλευτος σε μεγάλη έ- κταση των γυμνών μερών, σχεδιάζονται τα περιγράμματα και τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά. Το κεφάλι έχει επίμηκες σχήμα, τα μάτια αποδίδονται ευμεγέθη και αμυγδαλόσχημα, τα φρύδια καλογραμμένα σπαθωτά, η μύτη λεπτή και μακριά, τα μαλλιά και τα γραμμικά γένια με αυλακώσεις σε βαθύτερο τόνο του ίδιου χρώματος. Τα χείλη τονίζονται με κόκκινο χρώμα, κάνοντας τη σάρκα πιο συγκεκριμένη. Η μετάβαση από το φως στη σκιά γίνεται με ανοιχτότερο τόνο του ίδιου χρώματος που επιχρίεται σε μεγάλες επιφάνειες στα μέρη που προεξέχουν. Σκουροκάστανες πινελιές περιγράφουν τα χαρακτηριστικά του προσώπου, όπως τα μάτια, τα τόξα των φρυδιών και τα λεπτά γένια. Ένα απαλό αχνορόδινο, σχεδόν διάφανο, σάρκωμα τονίζει τις παρειές, προσδίδοντας όγκο. Το βαθυκάστανο σάρκωμα της κοιλότητας του χεριού και οι ανοικτότερης απόδοσης πινελιές στα επιμήκη εύσαρκα μέρη του, παράλληλα με την στάση ευλογίας, προσδίδουν όγκο καθώς το χέρι προβάλει ολόκληρο πάνω στα ενδύματα. Απουσία φώτων πακ.ε. Στ. Σδρόλια, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της μονής Πέτρας (1625) και η ζωγραφική των Αγράφων του 17 ου αιώνα, Βόλος 2012. Για τον ζωγράφο Δανιήλ, βλ. Κ. Βαφειάδης, Η ζωγραφική στο Άγιον Όρος στις αρχές του 17ου αιώνα. Ο ζωγράφος Δανιήλ μοναχός, Θεσσαλονίκη 2008.

Δεσποτικές φορητές εικόνες από το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών 215 ρατηρείται στο αριστερό χέρι και στο ιμάτιο. Τον μνημειακό χαρακτήρα της μορφής, με την αυστηρά ζυγισμένη απόδοση στα ογκώδη μέλη, τονίζει επιπλέον το ιμάτιο που περισφίγγεται στην οσφύ με ευθύγραμμες κάθετες και οριζόντιες πτυχές. Ακόμη, οι περιορισμένες φωτοσκιάσεις στο πλάσιμο της έκφρασης του αυστηρού προσώπου και των γυμνών μερών, οι σκουροκάστανες πινελιές με τις οποίες αποδίδεται χρωματικά ο βολβός και οι κόρες των οφθαλμών, οι λεπτομέρειες στην απόδοση των ενδυμάτων, όπως η μορφή του «σημείου» και η χρυσή παρυφή του χιτώνα γύρω από το λαιμό και η θέση ευλογίας του χεριού, αποτελούν συγκερασμό τεχνοτροπικών χαρακτηριστικών που απαντώνται στις εικόνες του Χριστού της μονής Παντοκράτορος Αγίου Όρους (1363), του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών (γύρω στο 1400) και της συλλογής Αγίας Αικατερίνης Σιναϊτών Ηρακλείου (15ος αιώνας). Η Παναγία (εικ. 5) 33 εικονίζεται ως την οσφύ, στον τύπο της αριστεροκρατούσας Οδηγήτριας 34, με τον Χριστό στην αγκάλη της. Το δεξί χέρι το φέρει προ του στήθους σε χειρονομία λόγου και δέησης προς τον Χριστό και με τον αριστερό βραχίονα τον συγκρατεί. Κλίνει 33 Η εικόνα φέρει αριθμό καταγραφής 020. Οι διαστάσεις της είναι 0,97 0,72 0,035 εκατ. 34 Για την εικονογραφία του τύπου της Οδηγήτριας, βλ. N. P. Kondakov, Ikonografija Bogomateri, II, Petersburg 1915, σ. 152-293. V. Lazareff, Studies in the Iconography of the Virgin, ArtB 20 (1938), σ. 46-65. Hallensleben, Marienbild, LchrI 3 (1971), στ. 168-169. A. Grabar, L iconoclasme byzantin, Paris 1957, σ. 202, 250. Ο ίδιος, «L Hodigitria et l Eleousa» ZLU 10 (1974), σ. 3-14. Ο ίδιος, Les images de la Vierge de Tendresse. Type iconographique et thème, Zograf 6 (1975), σ. 25-30. Ο ί- διος, Remarques sur l iconographie byzantine de la Vierge, CA 26 (1977), σ. 169-178. G. Babić, Les images byzantines et leurs degrés de signification: l exemple de l Hodigitria, Byzance et les Images (A. Guillou, J. Durand), Paris 1984, σ. 189-222. H. Belting, Bild und Kult, eine Geschichtedes Bildes von dem Kunst, München 1991, σ. 87-91. D. Mouriki, Variants of the Hodegetria on Two Thirteenth-Century Sinai Icons, CA 39 (1991), σ. 153-182. Κ. Καλοκύρης, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν Ανατολής και Δύσεως, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 60-66. Χρ. Μπαλτογιάννη, Εικόνες, Μήτηρ Θεού. Αθήνα 1994, σ. 211 κ.ε. M. Tatić-Djurić, L icone de l Odigitria et son culte au XVIe siècle, Byzantine East, Latin West, Art-Historical Studies in Honor of Kurt Weitzmann, Princeton 1995, σ. 557 κ. ε. Χρ. Μπαλτογιάννη, Η Παναγία στις φορητές εικόνες, Μήτηρ Θεού, Απεικονίσεις της Παναγίας στη βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 2000, σ. 139-153, ιδιαίτερα 143-145.

216 Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος ελαφρώς το κεφάλι της τρυφερά προς το μέρος του παιδιού, ενώ το βλέμμα της απευθύνεται προς τον προσκυνητή. Το σώμα της είναι υ- ψηλόκορμο, με πλατιά βάση, που απολήγει σε στενούς ώμους, κυλινδρικό ψηλό λαιμό και ωοειδές πρόσωπο με αδρά χαρακτηριστικά. Φοράει σκουρογάλανο χιτώνα, που κοσμείται με διπλό χρυσό σιρίτι στο χέρι και βαθυπόρφυρο μαφόριο με χρυσή περίκλειση γύρω από το λαιμό, κοσμημένο με χρυσό αστεροειδές κόσμημα 35 στο μέτωπο. Ο Χριστός, σοβαρός και ευθυτενής, αποδίδεται μεγαλόσωμος, με συνεσταλμένο το ένα πόδι, στραμμένος σε στάση τριών τετάρτων προς τη μητέρα του να την ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ με το αριστερό κρατάει κλειστό ειλητάριο με πορφυρή μήρινθο, που υποδηλώνει την έννοια του Κριτή. Έχει στρογγυλό σαρκωμένο πρόσωπο, στιβαρό κωνικό λαιμό, μικρή μύτη και στόμα. Είναι ενδεδυμένος με πορτοκαλόχρωμο ι- μάτιο, κοσμημένο με πλούσιες χρυσοκονδυλιές, και σκουρόχρωμο χιτώνα. Τις μορφές συνοδεύουν πάνω στο χρυσό κάμπο τα συμπιλήμματα Μ(ΗΤ)ΗΡ Θ(ΕΟ)Υ μέσα σε κόκκινους στικτούς δίσκους στις επάνω γωνίες της εικόνας και οι ερυθρόχρωμες κεφαλαιογράμματες επιγραφές Ι(ΗΣΟΥ)C Χ(ΡΙΣΤΟ)C και Η ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ. Οι φωτοστέφανοι είναι στικτοί, με του Χριστού να είναι ένσταυρος και να φέρει την επιγραφή Ο ΩΝ. Ο εικονογραφικός τύπος της Παναγίας Οδηγήτριας έλκει την καταγωγή του, σύμφωνα με τη περιγραφή του Φωτίου, Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως (858-867 και 877-886), από την λατρευτική α- χειροποίητη εικόνα της Μονής των Οδηγών στην Κωνσταντινούπολη 36. Σύμφωνα με την εκκλησιαστική παράδοση τον συγκεκριμένο εικονογραφικό τύπο ιστόρησε ο ευαγγελιστής Λουκάς 37. Την εικόνα βρήκε στα Ιεροσόλυμα η αυτοκράτειρα Αθηναΐδα - Ευδοκία και την προσέφερε ως δώρο στην Πουλχερία, αδελφή του αυτοκράτορα συζύ- 35 Για την σημασία αυτών, βλ. G. Galavaris, The Stars of the Virgin. An Ekfrasis of an Icon of the Mother of God, ECR 14 (1967-68), σ. 364-369. 36. Καλοκύρης, Θεοτόκος, σ. 60 κ. ε. Mouriki, ό.π., σ. 153-182. 37 M. Bacci, Με το χρωστήρα του ευαγγελιστή Λουκά, Μήτηρ Θεού, Απεικονίσεις της Παναγίας στη βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 2000, σ. 79-89. Μπαλτογιάννη, Παναγία, σ. 144.

Δεσποτικές φορητές εικόνες από το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών 217 γου της Θεοδοσίου Β του Μικρού (408-450). Αυτή απέθεσε την εικόνα για προσκύνηση και ευλογία στη μονή των Οδηγών 38, που ίδρυσε στην Κωνσταντινούπολη, λαμβάνοντας την επωνυμία ως καθοδηγήτριας των πιστών. Η εικόνα της Οδηγήτριας μεταφέρονταν την Πέμπτη εβδομάδα των Νηστειών στο παλάτι των Κομνηνών, όπου τελούνταν η ακολουθία του Ακάθιστου ύμνου, τοποθετούνταν δίπλα στην εικόνα της Παναγίας Νικοποιού και έμεινε εκεί μέχρι και τη Δευτέρα του Πάσχα 39. Από εικονογραφική άποψη η εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας του Εκκλησιαστικού Κειμηλιαρχείου ακολουθεί το εικονογραφικό σχήμα του τρυφερού συμπλέγματος της Παναγίας και του Χριστού 40, δηλωτικό του βαθύτερου νοήματος του μυστηρίου της Ενσάρκωσης και του μελλούμενου θείου Πάθους, στοιχείο που χαρακτηρίζει όλες τις παραλλαγές της θριαμβικής και βυζαντινής Οδηγήτριας. Η αυστηρή μετωπική στάση των μορφών δεν ακολουθείται εδώ, αλλά η Παναγία εικονίζεται σε στροφή προς τον Χριστό και με κλίση της κεφαλής προς το μέρος του, ενώ το βλέμμα της απευθύνεται στον προσκυνητή. Ο τύπος της στηθαίας αριστεροκρατούσας Θεοτόκου έλκει την καταγωγή του από τη μεσοβυζαντινή περίοδο 41, όπως είναι γνωστός στις εικόνες της Παναγίας Οδηγήτριας της ενορίας Ανατολής (γύρω στα 1400) 42, 38 C. Mango, Η Κωνσταντινούπολη ως Θεοτοκούπολη, Μήτηρ Θεού, Απεικονίσεις της Παναγίας στη βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 2000, σ. 17-25. Χρ. Αγγελίδη-Τ. Παπαμαστοράκης, Η μονή των Οδηγών και η λατρεία της Θεοτόκου Οδηγήτριας, στο ίδιο, σ. 373-387. 39 Μπαλτογιάννη, Παναγία, σ. 145. 40 Μέχρι και τον 14ο αιώνα κυριαρχεί ένας αυστηρός τύπος, όπου η μία από τις δύο μορφές αποδίδεται μετωπικά, με ελάχιστες εξαιρέσεις. Βλ. ενδεικτικά, D. Bogdanović -V.J. Djurić -D. Medaković, Chilandar on the Holy Mountain, Belgrade 1978, σ. 58-60. Holy image-holy space, αρ 9. Έκθεση για τα εκατό χρόνια της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας (1884-1984), (κατάλογος εκθέσεως), Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, 6 Οκτωβρίου 1984-30 Ιουνίου 1985, Αθήνα 1984, αρ. 6. 41 Βοκοτόπουλος, ό.π., σ. 13. 42 Εικόνες κρητικής τέχνης, αρ. 149, σ. 504-505, (Μ. Μπορμπουδάκης).

218 Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος του Κρεμλίνου (14ος αιώνας) 43, στο Campo Santo Teutonico του Βατικανού και στο Δημοτικό Μουσείο της Τεργέστης 44, στον ελληνικό ναό της Αγίας Τριάδος στη Βιέννη 45, στην εικόνα της Παναγίας Ελεούσας στην Κέρκυρα (μέσα ή τρίτο τέταρτο 15ου αιώνα) 46, στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών (δεύτερο μισό 15ου αιώνα) 47, στη μονή Γωνιάς Κισσάμου (δεύτερο μισό 15ου αιώνα) 48 και στην Πάδοβα (δεύτερο μισό 15ου αιώνα) 49, από τις οποίες διαφοροποιείται στην κατεύθυνση του βλέμματος των μορφών, στη θέση του αριστερού χεριού και στη διευθέτηση του μαφορίου της Παναγίας και στην απουσία των δύο αγγελικών μορφών που εικονίζονται στις επάνω γωνίες των εικόνων. Κατά τον 16ο αιώνα ο τύπος αυτός γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση, με αμεσότερο εικονογραφικό πρότυπο της εικόνας του Εκκλησιαστικού Κειμηλιαρχείου να αποτελούν οι εικόνες της Παναγίας Οδηγήτριας της 43 Μήτηρ Θεού, αρ. 29, (Ε. Οstashenko). 44 Μ. Cattapan, I pittori Andrea e Nicola Rizo da Candia, Θησαυρίσματα 14 (1973), πίν Δ 1. Ζ 2. K. Czerwenka-Papadopoulos, Eine wiener Ikone aus dem Umkreis des Andreas Ritzos, Βυζάντιος, Festchrift für Herbert Ηunger, Βιέννη 1984, σ. 203-212. 45 Czerwenka-Papadopoulos, ό.π., σ. 203-212. M. Βianco Fiorin, L arte delle icone a Trieste e Pittura, AA.VV., Tesori della Comunita religiose di Trieste, Udine 1978, αρ. 79. 46 Βοκοτόπουλος, ό.π., σ. 13-14, αρ. 6, εικ. 6, 73-77, 318. Μπαλτογιάννη, Εικόνες, αρ. 64, πίν. 122-123. 47 Εικόνες κρητικής τέχνης, αρ. 207, σ. 557-559, (Χρ. Μπαλτογιάννη). Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Εικόνες του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, Αθήνα 1998, σ. 136, αρ. 38. 48 Εικόνες κρητικής τέχνης, αρ. 163, σ. 517-518, (Μ. Μπορμπουδάκης). Κ. Φ. Καλαφάτη, Εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας σε ιδιωτική συλλογή, Αντίφωνον, Α- φιέρωμα στον καθηγητή Ν. Δρανδάκη, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 160. Η χρονολόγηση της εικόνας στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα και η απόδοσή της στον κύκλο των έργων του Ανδρέα Ρίτζου θα πρέπει να αναθεωρηθεί. Σύμφωνα με τον Ε. Τσιγαρίδα η εικόνα παρουσιάζει στενή συγγένεια με τις εικόνες του Θεοφάνη και πιθανόν να αποτελεί πρώιμο έργο του, που χρονολογείται στο πρώτο τέταρτο του 16ου αιώνα, πριν την μετάβαση στα Μετέωρα και το Άγιον Όρος. Τσιγαρίδας, Άγνωστες εικόνες, σ. 98. υποσ. 12. 49 Ν. Χατζηδάκη, Από τον Χάνδακα στη Βενετία, Ελληνικές εικόνες στην Ιταλία, 15ος -16ος αιώνας, Αθήνα 1993, σ. 50, αρ. 9.

Δεσποτικές φορητές εικόνες από το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών 219 μονής Λαύρας (1535) 50, της μονής Παντοκράτορος (1535-1546) 51 (εικ. 6), της μονής Ιβήρων (1535-1545) 52, της μονής Ξηροποτάμου (1535) 53 και της μονής Σταυρονικήτα (1545/6) 54 (εικ. 7), έργα του ζωγράφου Θεοφάνη του Κρητός, με επιμέρους διαφορές με την εικόνα μας που εντοπίζονται στην κατεύθυνση του βλέμματος των μορφών, στον τρόπο ευλογίας και συγκράτησης του ειληταρίου, στη διευθέτηση του κλειστού μαφορίου στο στήθος της Παναγίας και της κροσσωτής απόληξής του κάτω από το δεξιό ώμο και στους διακοσμημένους στικτούς φωτοστέφανους. Από τυπολογική άποψη η Παναγία Οδηγήτρια του Εκκλησιαστικού Κειμηλιαρχείου στο φυσιογνωμικό τύπο και στην απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου ακολουθεί τα έργα του Θεοφάνη, όπως είναι οι αντίστοιχες εικόνες της Παναγίας Οδηγήτριας των μονών Ιβήρων και Παντοκράτορος. Από τεχνοτροπική άποψη η επίσημη στάση της Παναγίας εναρμονίζεται με την ήρεμη και μελαγχολική έκφραση του προσώπου. Πάνω στον καστανό προπλασμό σχεδιάζονται τα χαρακτηριστικά των μορφών. Η μετάβαση στα σαρκώματα γίνεται μαλακά με τη σταρόχρωμη ώχρα να ροδίζει απαλά στις παρειές, δίνοντας πλαστικότητα στη σάρκα, για να εξαρθούν επιμέρους σημεία ε- ντονότερα. Το κεφάλι της Παναγίας έχει τα γνώριμα φυσιογνωμικά κοινά χαρακτηριστικά της μορφής της Οδηγήτριας, με ωοειδές πρόσωπο, αμυγδαλωτά γεμάτα θλίψη μάτια, που τονίζουν τα καλογραμμένα τοξωτά φρύδια, μακριά ελαφρά καμπύλη μύτη, μικρό σαρκώδες στόμα, στρογγυλό πηγούνι, ψηλό λεπτό λαιμό και μακριά κοντυλογραμμένα δάχτυλα, στοιχεία που αναγνωρίζονται πανομοιότυπα στην εικόνα της μονής Παντοκράτορος. Τα κοινά επίσης χαρακτηριστικά στην ενδυμασία συνίστανται στο βαθυπόρφυρο μαφόριο, στην ασύμμετρη ρυθμική κίνηση της χρυσής παρυφής του μαφορίου, που περι- 50 Chatzidakis, ό.π., εικ. 44. 51 Τσιγαρίδας, Άγνωστες εικόνες, σ. 98-102, εικ. 3-4. Παπαμαστοράκης, ό.π., σ. 104, εικ. 51, 52. 52 Τσιγαρίδας, Φορητές εικόνες, σ. 108, αρ. 2.41. 53 Παζαράς, ό.π., σ. 374-378, εικ. 7. 54 Πατρινέλης-Καρακατσάνη-Θεοχάρη, ό.π., σ. 66, αρ. 3, εικ. 13.

220 Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος βάλλει το κεφάλι, και ο τρόπος με τον οποίο κλείνει στο λαιμό. Μάλιστα το βαθυπόρφυρο μαφόριο της Παναγίας αποτελεί σταθερή χρωματική επιλογή του Θεοφάνη, καθώς απαντάται με συχνότητα σε όλα τα έργα του. Η πτυχολογία αποδίδεται με επίπεδες πλατιές παράλληλες πτυχές σε βαθύτερο τόνο του τοπικού χρώματος, με γεωμετρική χάραξη. Παρατηρείται, επίσης, προσπάθεια μίμησης της κτενιόσχημης απόληξής τους στο δεξιό ώμο 55. Διαφοροποίηση παρατηρείται στη χρωματική απόδοση του χιτώνα του Χριστού, ο οποίος αποδίδεται σκουρόχρωμος, όπως στην εικόνα της μονής Ιβήρων, ενώ στις εικόνες των μονών Παντοκράτορος και Σταυρονικήτα φοράει λευκόγκριζο κεντημένο χιτώνα. Πανομοιότυπα είναι και τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του Χριστού, όπως επίσης η στάση και η χειρονομία ευλογίας. Έτσι, στην εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας του Εκκλησιαστικού Κειμηλιαρχείου της Μητροπόλεως Σερρών παρά την κοινή αντίληψη στην απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου με τα αγιορειτικά έργα, παρατηρείται μεγαλύτερη σχέση με την εικόνα της μονής Παντοκράτορος και λιγότερο με την εικόνα της μονής Ιβήρων. Οι παραπάνω εικονογραφικές και τεχνοτροπικές παρατηρήσεις οδηγούν στο συμπέρασμα να αποδώσουμε τις δύο εικόνες του Εκκλησιαστικού Κειμηλιαρχείου «Ψυχής Άκος» της Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης στον χρωστήρα ενός ικανού κρητικού ζωγράφου, ο οποίος ακολουθεί τα εικονογραφικά πρότυπα του μεγάλου κρητικού ζωγράφου Θεοφάνη 56. Τα κοινά εικονογραφικά και τεχνοτροπικά γνωρίσματα και η εκφραστική ποιότητα των δεσποτικών εικόνων του Χριστού Σωτήρος και της Παναγίας Οδηγήτριας του τέμπλου του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών μας επιτρέπουν να τις εντάξουμε στον κύκλο έργων που έχουν επηρεαστεί άμεσα από την ζωγραφική παράδοση του Θεοφάνη και συνηγορούν στη χρονολόγησή τους στις αρχές του 17ου αιώνα. 55 Τσιγαρίδας, Άγνωστες εικόνες, σ. 102. Παζαράς, ό.π., σ. 378. 56 Χατζηδάκης, Θεοφάνης, σ. 110 κ. ε. Παζαράς, ό.π., σ. 382.

Δεσποτικές φορητές εικόνες από το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών 221 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α. Αναγνωστόπουλος, Άγνωστο επιστύλιο τέμπλου του κρητικού ζωγράφου Ζώρζη στην Ιερά Μονή Ρουσάνου στα Μετέωρα, Πρόγραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσεων τριακοστού δεύτερου συμποσίου Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα 2012, σ. 18-19. Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, Εικόνες του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, Α- θήνα 1998. Η. Βακιρτζής, Θησαυροί της Λέσβου, Εικόνες Εκκλησιαστικού Βυζαντινού Μουσείου Μυτιλήνης, Μυτιλήνη 1989. Κ. Βαφειάδης, Η ζωγραφική στο Άγιον Όρος στις αρχές του 17ου αιώνα. Ο ζωγράφος Δανιήλ μοναχός, Θεσσαλονίκη 2008. Π. Βοκοτόπουλος, Εικόνες της Κέρκυρας, Αθήνα 1990. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, κατάλογος εκθέσεως, Αθήνα 1985. Ι. Γκερέκος-Αθ. Κανλής, Θησαυροί της Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης, (το Εκκλησιαστικό Μουσείο), Σέρρες 1998. Ι. Γκερέκος, Εκκλησιαστικό Μουσείο Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης. Εικονογραφικές εικονολογικές αναλύσεις εικόνων ξυλογλύπτων, Σερραίων Διάσωσμα Πνευματικοί και καλλιτεχνικοί Θησαυροί της Εκκλησίας των Σερρών, Σέρρες 2008, σ. 256-260. Α. Δρανδάκη, Εικόνες 14ος-18ος αιώνας. Συλλογή Ρ. Ανδρεάδη, Αθήνα 2002. Λ. Δεριζιώτης, Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του καθολικού της Ιεράς Μονής Κορώνας, Καρδιτσιώτικα Χρονικά ΙΙΙ (1997), σ. 47 κ. ε. Εικόνες της κρητικής τέχνης. Από τον Χάνδακα ως την Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη, (κατάλογος εκθέσεως), (επιμ. Μ. Μπορμπουδάκης), Ηράκλειο 1993. Θησαυροί Αγίου Όρους, (κατάλογος εκθέσεως), Θεσσαλονίκη 1997. Ιερά Μονή Κορώνας, έκδ. Ι. Μ. Κορώνας 2003. Κ.Φ. Καλαφάτη, Εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας σε ιδιωτική συλλογή, Αντίφωνον, Αφιέρωμα στον καθηγητή Ν. Δρανδάκη, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 160. Κ. Καλοκύρης, «Ανάλεκτα χριστιανικής τέχνης εκ Θεσσαλίας επί Τουρκοκρατίας», ΕΕΘΣΑΠΘ, «Μνήμη 1821», Θεσσαλονίκη 1971, (Μελετήματα χριστιανικής ορθοδόξου αρχαιολογίας και τέχνης, Θεσσαλονίκη 1980). Κ. Καλοκύρης, Η Θεοτόκος εις την εικονογραφίαν ανατολής και δύσεως, Θεσσαλονίκη 1972. Φ.Γ. Καραγιάννη, Επισκοπικοί ναοί της μέσης βυζαντινής περιόδου. Το παράδειγμα της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2006 (αδημ. διδ. διατριβή). Γ. Καφταντζής, Ιστορία της πόλεως Σερρών, τ. Α, Αθήνα 1967. Γ. Καφταντζής, Ο ναός των Αγίων Θεοδώρων Σερρών (Παλιά Μητρόπολη), Σέρρες 1993.

222 Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος Μήτηρ Θεού, Απεικονίσεις της Παναγίας στη βυζαντινή τέχνη, (επιμ. Μ. Βασιλάκη), Αθήνα 2000. Χρ. Μπαλτογιάννη, Εικόνες, Μήτηρ Θεού. Αθήνα 1994. Χρ. Μπαλτογιάννη, Η Παναγία στις φορητές εικόνες, Μήτηρ Θεού, Απεικονίσεις της Παναγίας στη βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 2000. Χρ. Μπαλτογιάννη, Εικόνες. Ο Χριστός στην ενσάρκωση και στο Πάθος, Αθήνα 2003. Μυστήριον Μέγα και Παράδοξον, Σωτήριον έτος 2000, Έκθεσις εικόνων και κειμηλίων, (κατάλογος έκθεσης), Αθήνα 2001. Ναός Περικαλλής, Ψηφίδες ιστορίας και ταυτότητας του Ιερού Ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών, (επιμ. Βασ. Πέννα), Σέρρες 2013. Αν. Ξυγγόπουλος, Τα βυζαντινά μνημεία των Σερρών, Γρηγόριος Παλαμάς 3 (1919), σ. 912-913. Α. Ορλάνδος, Σταχυολογήματα εκ μονών της Πίνδου, ΑΒΜΕ 2 (1939-40), σ. 167 κ. ε. Α.Κ. Ορλάνδος, Η μητρόπολις των Σερρών, ΑΒΜΕ 5 (1939-1940), σ. 153-166. Α. Ορλάνδος, Η μητρόπολις των Σερρών κατά την Έκφρασιν του Πεδιασίμου, ΕΕΒΣ 19 (1949), σ. 259-271. Ν. Παζαράς, Τρεις εικόνες του κύκλου του Θεοφάνη του Κρητός στη Μονή Ξηροποτάμου στο Άγιον Όρος, Βυζαντινά 23 (2002-03), σ. 371-390. Δ.Ι. Πάλλας, Ο Χριστός ως η Θεία Σοφία. Η εικονογραφική περιπέτεια μιας θεολογικής έννοιας, ΔΧΑΕ 15 (1989-90), σ. 140-141. Π.Ν. Παπαγεωργίου, Αι Σέρραι και τα προάστεια τα περί τας Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρόμου, ΒΖ (1894), σ. 247-251. Θ. Παπαζώτος, Βυζαντινές εικόνες της Βέροιας, Αθήνα 1995. Τ. Παπαμαστοράκης, Εικόνες 13ου - 16ου αιώνα, Εικόνες Μονής Παντοκράτορος, Άγιον Όρος 1998. Τ. Παπαμαστοράκης, Ο διάκοσμος του τρούλου των ναών της παλαιολόγειας περιόδου στη βαλκανική χερσόνησο και την Κύπρο, Αθήνα 2001. Χ. Πατρινέλης - Α. Καρακατσάνη - Μ. Θεοχάρη, Μονή Σταυρονικήτα, Αθήναι 1974. Π.Θ. Πέννας, Ιστορία των Σερρών από της αλώσεως αυτών υπό των Τούρκων μέχρι της απελευθερώσεώς των υπό των Ελλήνων (1383-1913), Αθήνα 1966 2. Στ. Σδρόλια, Οι τοιχογραφίες του καθολικού της μονής Πέτρας (1625) και η ζωγραφική των Αγράφων του 17 ου αιώνα, Βόλος 2012. Ν. Σιώμκος, Εικόνες από το αρχικό τέμπλο του ναού της Υπαπαντής στη Θεσσαλονίκη. Ανασύνθεση ενός συνόλου του 16ου αιώνα, ΔΧΑΕ 27 (2006), σ. 321. Ε. Στίκας, Αναστηλωτικαί εργασίαι εν Σέρραις, ΠΑΕ 1952 (1955), σ. 205-210.

Δεσποτικές φορητές εικόνες από το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών 223 Ε. Στράτης, Ιστορία της πόλεως των Σερρών από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ ημάς και δράσις της εν αυτή Ελληνικής Κοινότητος κατά τους μετά την άλωσιν αιώνας, Κωνσταντινούπολις 1909. Α. Τούρτα, «Εικόνες του Φράγκου Κατελάνου στη Θεσσαλονίκη». Ζητήματα μεταβυζαντινής ζωγραφικής στη μνήμη του Μανόλη Χατζηδάκη, Αθήνα 2002, σ. 287-298. Αγγ. Τριβυζαδάκη, Η βυζαντινή πόλη των Σερρών, Σερραίων Διάσωσμα Πνευματικοί και καλλιτεχνικοί Θησαυροί της Εκκλησίας των Σερρών, Σέρρες 2008, σ. 447-449. Ε. Τσιγαρίδας, Άγνωστες εικόνες και τοιχογραφίες του Θεοφάνη του Κρητός στη μονή Παντοκράτορος και στη μονή Γρηγορίου στο Άγιον Όρος, ΔΧΑΕ 19 (1996-97), σ. 97-116, εικ. 1. Ε. Τσιγαρίδας, Φορητή εικόνα του Χριστού Παντοκράτορος στο Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς, ΔΧΑΕ 26 (2005), σ. 111-116. Ν. Χατζηδάκη, Από τον Χάνδακα στη Βενετία, Ελληνικές εικόνες στην Ιταλία, 15ος-16ος αιώνας, Αθήνα 1993. Μ. Χατζηδάκης-Δ. Σοφιανός, Το Μεγάλο Μετέωρο, Ιστορία και Τέχνη, Α- θήνα 1990. Μ. Χατζηδάκης, Εικόνες της Πάτμου, Αθήνα 1995. Μ. Χατζηδάκης, Ο Κρητικός ζωγράφος Θεοφάνης. Η τελευταία φάση της τέχνης του στις τοιχογραφίες της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα, Άγιον Ό- ρος 1986. G. Babić, Les images byzantines et leurs degrés de signification: l exemple de l Hodigitria, Byzance et les Images (A. Guillou, J. Durand), Paris 1984. M. Bacci, Με το χρωστήρα του ευαγγελιστή Λουκά, Μήτηρ Θεού, Απεικονίσεις της Παναγίας στη βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 2000, σ. 79-89. H. Belting, Bild und Kult, eine Geschichtedes Bildes von dem Kunst, München 1991. Hallensleben, Marienbild, LchrI 3 (1971), στ. 168-169. M. Βianco Fiorin, L arte delle icone a Trieste e Pittura, AA.VV., Tesori della Comunita religiose di Trieste, Udine 1978. D. Bogdanović-V. J. Djurić-D. Medaković, Chilandar on the Holy Mountain, Belgrade 1978. Μ. Cattapan, I pittori Andrea e Nicola Rizo da Candia, Θησαυρίσματα 14 (1973), πίν Δ 1, Ζ 2. M. Chatzidakis, «Recherches sur la peintre Théophane», DOP 23-24 (1968-1970), εικ. 44-45. K. Czerwenka-Papadopoulos, Eine wiener Ikone aus dem Umkreis des Andreas Ritzos, Βυζάντιος, Festchrift für Herbert Ηunger, Βιέννη 1984. Holy image-holy space, αρ 9. Έκθεση για τα εκατό χρόνια της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας (1884-1984), (κατάλογος εκθέσεως), Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών, 6 Οκτωβρίου 1984-30 Ιουνίου 1985, Αθήνα 1984.

224 Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος P. Huber, Christus, der Pantokrator, Die Kunstchätze der Heiligen Berge, Sinai-Athos-Golgota, Pattloch 1987 3, σ. 116-145. Idem, Η μητρόπολις των Σερρών, ΑΒΜΕ 5 (1939-1940), σ. 153-166. G. Galavaris, The Stars of the Virgin. An Ekfrasis of an Icon of the Mother of God, ECR 14 (1967-68), σ. 364-369. A. Grabar, L iconoclasme byzantin, Paris 1957. A. Grabar, L Hodigitria et l Eleousa, ZLU 10 (1974), σ. 3-14. A. Grabar, Les images de la Vierge de Tendresse. Type iconographique et theme, Zograf 6 (1975), σ. 25-30. A. Grabar, Remarques sur l iconographie byzantine de la Vierge, CA 26 (1977), 169-178. E. Kitzinger, The Pantokrator Bust, Tesserae, Festschrift für J. Engemann, JbAChr 18 (1991), σ. 161 κ.ε. N. P. Kondakov, Ikonografija Bogomateri, II, Petersburg 1915. V. Lazareff, Studies in the Iconography of the Virgin, ArtB 20 (1938), σ. 46-65. C. Mango, Η Κωνσταντινούπολη ως Θεοτοκούπολη, Μήτηρ Θεού, Απεικονίσεις της Παναγίας στη βυζαντινή τέχνη, Αθήνα 2000, σ. 17-25. G. Millet, L école grecque dans l architecture byzantine, Paris 1910. D. Mouriki, Variants of the Hodegetria on Two Thirteenth-Century Sinai Icons, CA 39 (1991), σ. 153-182. M. Tatić-Djurić, L icone de l Odigitria et son culte au XVIe siècle, Byzantine East, Latin West, Art-Historical Studies in Honor of Kurt Weitzmann, Princeton 1995. J. Timken-Matthews, The Pantokrator: Title and image, Michigan 1990. K. Wessel, Pantokrator, RbK I, στ. 966-1047. Al. Trifonova, Μεταβυζαντινά κειμήλια αργυροχοΐας και μικροτεχνίας από την πόλη των Σερρών και τη Μονή του Τιμίου Προδρόμου στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο της Σόφιας, Βυζαντινά 30 (2010), σ. 459-484. Al. Trifonova, Τα ριπίδια της παλαιάς Μητροπόλεως Σερρών, Ναός Περικαλλής, Ψηφίδες ιστορίας και ταυτότητας του Ιερού Ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών, Σέρρες 2013, σ. 255-265.

Δεσποτικές φορητές εικόνες από το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών 225 SUMMARY From the once rich written and portable décor of the old metropolis church to the Saints Theodore of Serres, only two portable icons were saved in our days. The icons of Christ Savor and Virgin Hodegetria. Christ Pantokrator is shown in frontal pose holding a closed Gospel-book in his left-hand blessing with his right. The Virgin Hodegetria is depicted in half-body, pose her torso turned slightly left, holding the Christ-Child in her right arm and with her left hand in the gesture of Supplication. The two icons of the ecclesiastic Museum of Holy Metropolitan of Serres and Nigrita belong to the brush of a painter who is probably a member of the workshop of the great Cretan painter Theophane whose iconographical types and forms are being followed. The common iconographical and styling features and the expressional quality of the two icons allow us to place them among the works which directly were influenced from the painting tradition of Theophane and they advocated for their dating of 17th century first.

226 Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος Εικ. 1. Εκκλησιαστικό Κειμηλιαρχείο Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης. Χριστός ο Σωτήρ.

Δεσποτικές φορητές εικόνες από το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών Εικ. 2. Μονή Παντοκράτορος. Χριστός Παντοκράτωρ, 1363. 227

228 Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος Εικ. 3. Πρωτάτο. Χριστός Παντοκράτωρ, 1542.

Δεσποτικές φορητές εικόνες από το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών 229 Εικ. 4. Συλλογή Ανδρεάδη. Χριστός Παντοκράτωρ, δεύτερο μισό 16ου αιώνα.

230 Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος Εικ. 5. Εκκλησιαστικό Κειμηλιαρχείο Ιεράς Μητροπόλεως Σερρών και Νιγρίτης. Παναγία Οδηγήτρια.

Δεσποτικές φορητές εικόνες από το τέμπλο του ναού των Αγίων Θεοδώρων Σερρών 231 Εικ. 6. Μονή Παντοκράτορος. Παναγία Οδηγήτρια, 1535-1545.

232 Αλέξανδρος Αναγνωστόπουλος Εικ. 7. Μονή Σταυρονικήτα. Παναγία Οδηγήτρια, 1545/6.