ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ. από τα γιάννενα στην ευρώπη

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ από τα γιάννενα στην ευρώπη

Η ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑ λιθογραφία του Τόμας Άλλομ, 1825 506 507

η πορεία Ο Γεώργιος Χατζηκώστας (ή Χατζή-Κώνστας) ήταν βέρος Γιαννιώτης. Γεννήθηκε στα Γιάννενα το 1753 και έμαθε τα εγκύκλια γράμματα στην Μπαλαναία Σχολή. Ο πατέρας του Γεωργίου, ήταν από τους πιο πλούσιους έμπορους των Ιωαννίνων, ενώ η μητέρα του λεγόταν Μαργαρίτα. Είχε τέσσερα αδέρφια (ο ίδιος ήταν δευτερότοκος) και μια αδερφή. Από πολύ μικρός έδειξε έφεση προς το εμπόριο. Σε ηλικία μόλις 15 χρονών στάλθηκε από τον πατέρα του στην Κωνσταντινούπολη, ενώ ο κατά δέκα χρόνια μεγαλύτερος αδερφός του Αναστάσιος στη Μόσχα για να ασχοληθούν με το εμπόριο. Παρά τη δυσκολία της γλώσσας τα δύο αδέρφια προσαρμόστηκαν γρήγορα στις νέες συνθήκες και εξελίχτηκαν σε ικανότατους επιχειρηματίες, ενώ ο πατέρας τους έμεινε και εμπορευόταν στα Γιάννενα. Ο μεν Αναστάσιος έστελνε από τη Ρωσία στην Κωνσταντινούπολη, τα προϊόντα της Ανατολής, ο δε Γεώργιος από την Πόλη έκανε αντίστοιχα το ίδιο. Ειδικεύτηκαν ταχύτατα στην εμπορία πολυτελών ειδών, με αστρονομικά κέρδη. Υπήρξαν και δυσκολίες επικοινωνίας, αφού μια αποστολή για να φτάσει από τα Γιάννενα στη Μόσχα χρειαζόταν μήνες. Τα δύο αδέρφια απορροφημένα στη συσσώρευση πλούτου αμέλησαν εντελώς τις μεγάλες ή μικρές απολαύσεις της ζωής. Μόλις στην ηλικία των 48 ετών αποφάσισε ο μετέπειτα εθνικός ευεργέτης Γεώργιος να παντρευτεί στην Κωνσταντινούπολη. Εκλεκτή της καρδιάς του ήταν η Αικατερίνη Μελαχρινού, κόρη ενός Έλληνα που είχε αποκτήσει και τίτλο ευγένειας στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Καρπός του γάμου αυτού ήταν οκτώ παιδιά, τέσσερις γιοι και ισάριθμες θυγατέρες. Ο Γεώργιος Χατζηκώστας είχε ήδη πάρει την απόφασή του να αφιερώσει τόσο τον εαυτό του, όσο και την περιουσία του στην εθνική ευεργεσία και έτσι ο γάμος του και οι πολλαπλές οικογενειακές υποχρεώσεις που δημιουργήθηκαν κάθε άλλο παρά τον απομάκρυναν απο τον ιερό αυτό σκοπό του. ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ Το 1815 ο αδερφός του Γεωργίου, ο Αναστάσιος, πεθαίνει στη Μόσχα στα 60 του χρόνια, οπότε αυτός εγκαταλείπει την Κωνσταντινούπολη και εγκαθίσταται στη Ρωσία, όπου δημιουργεί αμέσως καθημερινές επαφές και φιλικές σχέσεις με τους ήδη διαμένοντες εκεί Ηπειρώτες, τους αδερφούς Ζωσιμάδες, τους Ριζάρηδες, τον Παξιμάδη, τον Κομιζόπουλο κ.ά. Ήδη όμως πλησίαζε η ώρα της εθνικής εθνεγερσίας και η συντροφιά αυτή απέβη σε βασικό παράγοντα υποστήριξής της. Περραιβός, Αναγνωσταράς, Ξάνθος κ.ά., που πήγαν στη Ρωσία για να επεκτείνουν τον ιστό της Φιλικής Εταιρείας βρήκαν από τους Ηπειρώτες αυτούς πλήρη στήριξη. Αφετέρου ήταν οι πρώτοι που βοήθησαν τον Υψηλάντη να ξεκινήσει τον αγώνα του από το Ιάσιο της Ρουμανίας, με πολεμοφόδια, τρόφιμα και χρήματα. Ο Χατζηκώστας συμμετείχε με ενθουσιασμό στην κινήση. Όταν στα 1820 ο Γ. Χατζηκώστας πληροφορήθηκε ότι τα Γιάννενα έγιναν στάχτη από την πυρκαγιά που ξέσπασε στην ηπειρωτική πρωτεύουσα, κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Αλή Πασά από τα τουρκικά στρατεύματα, συγκλονίστηκε. Μαθαίνοντας δε ότι οι Γιαννιώτες έθεσαν ως προτεραιότητα να ανοικοδομήσουν πρώτα τα σχολεία και τις εκκλησίες της πόλης και όχι τα σπίτια τους, συ- 506 533

γκινήθηκε. Συναντήθηκε αμέσως με τους φίλους του Ζωσιμάδες, οι οποίοι είχαν αναλάβει τη δαπάνη ανακατασκευής όλων των εκκλησιών των Ιωαννίνων και τους ζήτησε να εξαιρέσουν το ναό του Αγίου Νικολάου της Αγοράς, τον οποίο ήθελε να κτίσει ο ίδιος από τα θεμέλιά του. Οι συμπατριώτες του ευχαρίστως δέχτηκαν την επιθυμία του Χατζηκώστα - αν και ήδη είχαν αρχίσει οι εργασίες - και έτσι απέκτησε και αυτός τον Άγιο Νικόλαό του. Συγχρόνως όμως αναλαμβάνει και τα έξοδα ανεγέρσεως του Νέου Νοσοκομείου Ιωαννίνων (που έφερε το όνομά του), ενώ κτίζει αργότερα και άλλο στο Μεσολόγγι «τιμής ένεκεν διά την πολύπαθον και μαρτυρικήν ιεράν πόλιν του Μεσολογγίου». Αλλά και δύο από τους γιους του Γεωργίου που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη ακολούθησαν τα βήματά του. Ο Αναστάσιος έκανε πολλές ευεργεσίες και ο Κωνσταντίνος δώρισε σημαντικό ποσό στο Ελληνικό Σχολείο Αθηνών, γι αυτό και του απονεμήθηκε από το βασιλιά Όθωνα το παράσημο του Σταυρού του Σωτήρος, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης. Παρόλα αυτά ο Χατζηκώστας πίστευε ότι δεν εκπλήρωσε το καθήκον του προς την πατρίδα, όσο ζούσε, και δεν μπορούσε να υποτάξει τη συνείδησή του. Έτσι με τη διαθήκη του πίστεψε ότι πρέπει να ολοκληρώσει την προσφορά του προς το Έθνος. Τη συνέταξε, λίγο πριν πεθάνει, το 1845. Ο πρόλογός της έχει ως εξής: «Εν ονόματι της Αγίας ομοουσίου και αδιαιρέτου Τριάδος, του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, αμήν...». Με τη διαθήκη του ο Χατζηκώστας αφήνει το ποσό που απαιτείται για να οικοδομηθεί - με την επιστασία της συντεχνίας των γουναράδων - η εκκλησία του Προφήτη Ηλία στα Καρδαμίτσια Ιωαννίνων και δωρεοδοτεί ακόμη την Αγία Παρασκευή του Κατσικά Ιωαννίνων, την Ιερά Μονή Ευαγγελίστριας Σωσίνου που βρίσκεται στον Παρακάλαμο Ιωαννίνων, την Αγία Βαρβάρα στο χωριό Σωτήρα της Βορείου Ηπείρου, αλλά φυσικά και το δικό του Άγιο Νικόλαο Ιωαννίνων, όπου κληροδοτεί σημαντικό ποσό για την κατασκευή ξύλινου περίτεχνου τέμπλου κ.ά. Οι κορυφαίες ευεργεσίες βεβαίως του Χατζηκώστα είναι το Ορφανοτροφείο Αθηνών και τα ομώνυμα νοσοκομεία Ιωαννίνων και Μεσολογγίου. Επιπλέον ευεργετεί τη Μητρόπολη Ιωαννίνων με εφάπαξ ποσό «διά να κάμει εις την πατρίδα μου, τα Ιωάννινα, εν συλλείτουργον μνημονεύοντας το όνομα του αυταδέλφου μου Αναστασίου και των γονέων μου» και παραγγέλνει να δοθούν δύο φορές πολλά ρούβλια στους κατοίκους των Δερβιζιάνων Ιωαννίνων «προς βοήθειαν του εκεί σχολείου των». Ανταποκρίνεται επίσης στο έγγραφο αίτημα των κατοίκων του χωριού Μαλακάσι Τρικάλων να τους κτίσει εκκλησία. Προσφέρει ακόμη μεγάλο ποσό στο Κοτόρτσι Κατσανοχωρίων για την εξαγορά του χωριού από τον ιδιοκτήτη του και την απαλλαγή των κατοίκων του από την δουλοπαροικία, όπως και έγινε το 1856. Καταθέτει στην Τράπεζα του Αυτοκρατορικού Ορφανοτροφείου της Μόσχας σημαντικό ποσό στο όνομα των εκκλησιών Αγίου Νικολάου, Αρχιμανδρείου και Μητρόπολης Ιωαννίνων, οι ετήσιοι τόκοι του οποίου θα διατίθενται «εις υπανδρείαν πτωχών και τιμίων κορασίδων, εις πληρωμήν χαρατσίων, εις εξαγοράν φυλακισμένων από χρέη και τα επίλοιπα να διαμοιράζονται εις ξεπεσμένα σπίτια, χήρας και πτωχούς των Ιωαννίνων». ελαιογραφία αγνώστου ζωγράφου, Ίδρυμα Γ. Χατζηκώστα, Αθήνα ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ Ανήκει στην κατηγορία των ευεργετών οι οποίοι διασκορπισμένοι στα τέσσερα πέρατα του κόσμου, ουδέποτε επέστρεψαν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους, ή την απελευθερωμένη Ελλάδα, αν και θα μπορούσαν να το κάνουν πια σαν επιτυχημένοι επιχειρηματίες και έμποροι. Το δρομολόγιο του Γεωργίου Χατζηκώστα ξεκίνησε από τα τότε τουρκοκρατούμενα Γιάννενα και διαμέσου της Κωνσταντινούπολης, είχε ως τελικό προορισμό τη Μόσχα. Στη διαδρομή από τη γενέτειρά του ως τη ρωσική πρωτεύουσα δεν πλούτισε μόνο, αλλά μετατράπηκε από φοβισμένος οθωμανός υπήκοος σε ευρωπαίο επιχειρηματία και σε ένθερμο υποστηρικτή της εθνικής υπόθεσης, της ανεξαρτησίας και της ανόρθωσης της πατρίδας. 534 535

επιχρωματισμένη ξυλογραφία, του Βασιλείου Σάββα, 1870 ορειχάλκινη προτομή, του Κώστα Καζάκου, 2009, Νοσοκομείο Γ. Χατζηκώστα Γιάννενα ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ Η ζωή του Χατζηκώστα ήταν παράλληλη με εκείνη του φίλου του και συμπατριώτη του Ζώη Κ. Καπλάνη, αλλά και τόσο διαφορετική. Ο πατέρας του ήταν πλούσιος έμπορος των Ιωαννίνων, ενώ ο Ζώης κληρονόμησε απέραντη φτώχεια. Ο Χατζηκώστας έζησε κοσμοπολίτικη και πλούσια ζωή, ενώ ο Καπλάνης μια μοναστική και στερημένη. Ο Ζώης έμεινε ανύπαντρος, ενώ αυτός δημιούργησε μια πολύτεκνη οικογένεια. Ο ευεργέτης από το Γραμμένο έμαθε μόνος του μερικά γράμματα, ενώ εκείνος σπούδασε στη Μπαλαναία Σχολή των Ιωαννίνων. Ο Καπλάνης έμενε στο λιτό κελί ενός μοναστηριού στη Μόσχα, ενώ τα σπίτια και οι επαύλεις του Χατζηκώστα ήταν πραγματικά μέγαρα. Όμως και οι δυό τους ταυτίζονταν στην αγάπη για την πατρίδα, και τον πόθο τους να ιδούν την Ελλάδα ελεύθερη. Αμφότεροι ουδέποτε επανήλθαν στην Ελλάδα. Ο Γ. Χατζηκώστας είχε αδυναμία στην οικογένεια και στα αδέρφια του. Είχε επιπλέον και την τύχη να παντρευτεί μια εξαιρετική γυναίκα, η οποία όχι μόνο τον βοήθησε στην επαγγελματική του καριέρα, αλλά μετά το θάνατό του, υλοποίησε τα φιλογενή οράματά του συζύγου της. Όμως και τα δύο από τα παιδιά του ακολούθησαν το παράδειγμά του, όντες ευεργέτες. ορειχάλκινη προτομή, του Θόδωρου Παπαγιάννη, Μουσείο Θεόδωρος Παπαγιάννης, Ελληνικό Ιωαννίνων ορειχάλκινη προτομή, του Κυριάκου Ρόκου, 1980, Ζωσιμαία Παιδαγωγική Ακαδημία, Γιάννενα η υπογραφή του Γεωργίου Χατζηκώστα 536 537

το εσωτερικό υπέρθυρο της εισόδου του παλαιού Νοσοκομείου το Νοσοκομείο Γ. Χατζηκώστα, σε καρτποστάλ της εποχής των εγκαινίων του, το 1906, με το προσωπικό μπροστά στο κτίριο ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑ, Ιωάννινα το βιβλίο που χρηματοδότησαν οι Χατζηκώστα τύπωσε ο περίφημος γιαννιώτης τυπογράφος της Βενετίας Νικόλαος Γλυκύς ο συγγραφέας αφιερώνει τον πρόλογο στους αδερφούς Χατζηκώστα τους οποίους αποκαλεί φιλόμουσους και ευκλεέστατους ευπατρίδες Αμέσως μετά την αποτέφρωση της πόλης των Ιωαννίνων, το 1820, κατά τις μάχες μεταξύ των τουρκικών δυνάμεων και του Αλή Πασά, ο Χατζηκώστας - εκτός των άλλων - ανέλαβε τη δαπάνη ανέγερσης νέου νοσοκομείου για να νοσηλεύονται οι συμπατριώτες του «ανεξαρτήτως θρησκεύματος και καταγωγής αυτών», όπως διαμήνυσε: «Επειδή η θέλησις μου ήταν και είναι να ανεγείρω εις την πατρίδα μου Ιωάννινα ένα Νοσοκομείον δια τους πτωχούς ασθενείς, εις μνημόσυνον εμού και των γονέων μου, διατάζω διά της παρούσης διαθήκης μου την ανέγερσιν αυτού του Νοσοκομείου εις την πατρίδα μου Ιωάννινα ως επομένως: Διατάζω δια την οικοδόμισιν αυτού του Νοσοκομείου αργυρά ρούβλια... Και επιθυμώ να οικοδομηθεί εις τον Άγιον Νικόλαον κάτω εις τα μποστάνια, όπου ήταν το παλαιόν νοσοκομείον, ή να κτισθεί πλησίον του σπιτίου μου όπου είναι κοντά εις την εκκλησίαν του Αρχιμανδρειού. Η οικοδομή να γίνει ευρύχωρος και στερεά, να εισχωρούν 20 ή 25 κρεββάτια ασθενών. Προς τούτοις να κτιστεί και ένας οντάς διά τον επιστάτην, όπου θέλει ζη εις το Νοσοκομείον. Να κτισθεί και μαγειρείον...» η νεοκλασική όψη του κτιρίου όπως διατηρείται σήμερα ΟΙ ΧΟΡΗΓΙΕΣ ΤΩΝ ΑΔΕΡΦΩΝ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑ Οι Γεώργιος και Αναστάσιος Χατζηκώστας είχαν καλή μόρφωση την οποία απέκτησαν στην Μπαλαναία Σχολή των Ιωαννίνων και γι αυτό ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητοι στα θέματα παιδείας. Έτσι στα 1816 εκδόθηκε από το περίφημο τυπογραφείο του γιαννιώτη Νικολάου Γλυκύ στη Βενετία το τρίτομο έργο Επιτομή Φυσικής Ακροάσεως του δασκάλου των επιστημών Σέργιου Μακραίου, «φιλοτίμω δαπάνη των ευγενών φιλομούσων Ευπατριδών Ιωαννιτών κυρίου Αναστασίου και κυρίου Γεωργίου Χατζηκώνστα, Ομοψύχων Αυταδέλφων.» Ο Σέργιος Μακραίος (Φουρνά Αγράφων ; - Κωνσταντινούπολη 1819) διετέλεσε Σχολάρχης της Μεγάλης του Γένους Σχολής στην Πόλη και ήταν συγγραφέας διδακτικών και εκκλησιαστικών έργων. Σπούδασε στη Μπαλαναία Σχολή στα Γιάννενα, όπου γνωρίστηκε με την οικογένεια Χατζηκώστα, για να καταλήξει στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους, ως μαθητής του Ευγένιου Βούλγαρη. Έμεινε ανύπαντρος και κληροδότησε την αξιόλογη περιουσία του στον Πανάγιο Τάφο των Ιεροσολύμων και σε άλλα Ιδρύματα. Πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι η βούληση του εθνικού ευεργέτη να γίνει πραγματικότητα. Κατασκευάστηκε μόλις το 1907, με τα χρήματα του κληροδοτήματος Γ. Χατζηκώστα, αλλά και άλλων ευεργετών, σε σχέδια - πιθανόν - του γιαννιώτη αρχιτέκτονα Περικλή Μελίρρυτου. Είναι ένα λιτό νεοκλασικό κτίριο, με μαρμάρινες ολόσωμες σκάλες, ακροκέραμα στη στέγη και περίτεχνα χυτοσιδηρά στοιχεία. Από την αρχή διέθετε δύο χειρουργεία, ειδικό κοιτώνα στο ισόγειο για τους ασθενείς που έπασχαν από μεταδοτικά νοσήματα και 26 κλίνες από τις οποίες άλλες προορίζονταν για τους άπορους Γιαννιώτες και άλλες διαθέτονταν με πληρωμή. Οι θάλαμοι είχαν από μια μέχρι πέντε κλίνες. Σήμερα το ιστορικό κτίριο στεγάζει ιατρικές υπηρεσίες, ενώ και το νέο Γενικό Περιφερειακό Νοσοκομείο Ιωαννίνων φέρει το όνομα του εθνικού ευεργέτη, του οποίου προτομή βρίσκεται στο προαύλιο και προσωπογραφία στα γραφεία του ιδρύματος. το νέο Νοσοκομείο Γ. Χατζηκώστα στα Γιάννενα, κτίστηκε το 1936 ως σανατόριο, από τον αρχιτέκτονα Ορέστη Μάλκο 538 539

οι νέες εγκαταστάσεις του Ιδρύματος στο Μαρούσι ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟ Γ. ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑ, Αθήνα Είναι η μεγαλύτερη από τις ευεργεσίες του ηπειρώτη εθνικού ευεργέτη. Η ιστορία του τρίτου κοινωφελούς ιδρύματος της ελεύθερης Ελλάδας είναι περιπετειώδης. Ο Γεώργιος Χατζηκώστας στη διαθήκη του έγραφε: «Διαθέτω το σύνολο της περιουσίας μου για τους σκοπούς που αναφέρω, αν όμως ευρεθεί κάτι επιπλέον αυτής, τότε να το χρησιμοποιήσουν οι εκτελεστές της διαθήκης για την εκτέλεση κάποιου κοινωφελούς σκοπού». Το «περίσσευμα» όμως που βρέθηκε δεν ήταν καθόλου ασήμαντο, αλλά ένα τεράστιο ποσό. Τότε, η σύζυγός του απευθύνθηκε στο Διοικητή της Εθνικής Τραπέζης και οικογενειακό φίλο των Χατζηκώστα, Γεώργιο Σταύρου, για να τον συμβουλευτεί ως προς τη διάθεση αυτών των χρημάτων. Εκείνος της πρότεινε την ίδρυση πρότυπου Ορφανοτροφείου Αρρένων στην Αθήνα. Έτσι γεννήθηκε το ιστορικό ίδρυμα. Πρώτος και ισόβιος πρόεδρος του Ορφανοτροφείου ήταν ο Γεώργιος Σταύρου. Στην αρχή στεγάστηκε σε νοικιασμένο κτίριο και στα 1890 απέκτησε ιδιόκτητες εγκαταστάσεις στην οδό Πειραιώς. Αρχιτέκτονας του νεοκλασικού αυτού συγκροτήματος ήταν ο Ερνέστος Τσίλλερ. Στο πλαίσιο της στρατηγικής για την ενσωμάτωση των φτωχών και ορφανών παιδιών, το Ορφανοτροφείο θέσπισε την επαγγελματική κατάρτιση των τροφίμων, με εργαστήρια ραπτικής, υποδηματοποιίας, ξυλογλυπτικής, μουσικής κ.ά. Το κτίριο κατεδαφίστηκε τη δεκαετία του 60, για να κτιστεί κτίριο γραφείων. το αίθριο του Ορφανοτροφείου Χατζηκώστα, με την προτομή του ευεργέτη στο κέντρο το κτίριο του Τσίλλερ, πριν την κατεδάφισή του το 1962 η νεοκλασσική, ιωνικού ρυθμού, είσοδος του Ορφανοτροφείου, όπως τη σχεδίασε ο Έρνεστ Τσίλλερ η εσωτερική μαρμάρινη διόροφη κιονοστοιχία του Ορφανοτροφείου 540 541

ΕΥΕΡΓΕΤΕΣ ΚΑΙ ΔΩΡΗΤΕΣ ΤΟΥ ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟΥ Γ. ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑ Γεώργιος Σταύρου (1788-1869) ηπειρώτης εθνικός ευεργέτης Ιωάννης Παπάφης (1792-1850) εθνικός ευεργέτης Κατά τα, σχεδόν, 160 χρόνια της λειτουργίας του το Ορφανοτροφείο δέχτηκε προσφορές περισσότερων των 300 ευεργετών και δωρητών. Έτσι διαθέτει σήμερα πολύ μεγάλη κινητή και ακίνητη περιουσία, με αποτέλεσμα να θεωρείται από τα εύρωστα ιδρύματα. Εκτός από τους εικονιζόμενους πρέπει να αναφερθούν ακόμη, ο ακαδημαϊκός Δημήτριος Μπαλάνος (1877-1959), ο αγρινιώτης βιομήχανος Επαμεινώνδας Παπαστράτος (1874-1953), η μετσοβίτισσα Ελένη Μιχ. Τοσίτσα (1796-1866), ο κωνσταντινουπολίτης μεγαλέμπορος Κωνσταντίνος Σεβαστόπουλος (1818-1907), ο ζωγράφος και κτηματίας Πολύβιος Σκένδερ (1866-1923), ο έμπορος Άγγελος Ηλιάδης (1837-1900), ο ηπειρώτης πολιτικός Κωνσταντίνος Καραπάνος (1840-1914) και οι δύο γιοί του εθνικού ευεργέτη, Ιωάννης και Αναστάσιος Χατζηκώστας. ΑΝΔΡΕΑΣ ΣΥΓΓΡΟΣ, ευεργέτης του Ορφανοτροφείου Ο Ανδρέας Δ. Συγγρός (1830-1899) πρόσφερε πολλά στο Ορφανοτροφείο Γ. Χατζηκώστα. Το 1881 έδωσε 2.240 δραχμές και το 1899, 40.000 δρχ. (ποσά σημαντικά τότε) για τους σπουδαστές μουσικής του ιδρύματος. Με τη διαθήκη του, όμως, άφησε το υπέρογκο ποσόν των 10.000 λιρών Αγγλίας. Είναι, ίσως, μαζί με την Ελένη Τοσίτσα οι μεγαλύτεροι ευεργέτες του Ορφανοτροφείου, μετά τον ιδρυτή του. Ο Ανδρέας Συγγρός, γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, ήταν πολιτικός, τραπεζίτης, εθνικός ευεργέτης και ένας από τους πλέον ισχυρούς άντρες της εποχής του. Γιός γιατρού από τη Χίο, απέκτησε μεγάλη περιουσία και εκλέχτηκε πολλές φορές βουλευτής Σύρου. Το ευεργετικό του έργο στην Ελλάδα είναι τεράστιο. Με δαπάνες του πραγματοποιήθηκε η αποπεράτωση της διώρυγας της Κορίνθου, αναγέρθηκαν τα Μουσεία Δελφών και Ολυμπίας, το Δημοτικό Θέατρο Αθηνών, το Παπάφειο Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης, οι φερώνυμες φυλακές και πολλά άλλα κοινωφελή ιδρύματα στη Χίο και την Κωνσταντινούπολη. Με τη διαθήκη του δώρισε τεράστιες εκτάσεις στο Αμαλίειο Οικοτροφείο, κληροδότησε σημαντικά ποσά για την κατασκευή της νέας πτέρυγας στο Νοσοκομείο του Ευαγγελισμού, και της νέας λεωφόρου Αθηνών - Π. Φαλήρου που φέρει το όνομά του. Μετά το θάνατό του, η σύζυγος του δώρισε στο δημόσιο το απέραντο κτήμα Συγγρού και κατασκεύασε το πρότυπο για την εποχή του νοσοκομείο μεταδοτικών αφροδίσιων νόσων Ανδρέας Συγγρός. Ο εθνικός ευεργέτης πέθανε σε ηλικία 69 ετών, άτεκνος. Κωνσταντίνος Κανάρης (1794-1877) εθνικός ήρωας της επανάστασης του 21 Κωνσταντίνος Μπράνης (τέλη 18ου αι. - 1850) μεγαλέμπορος, ευεργέτης βαρώνος Σίμων φον Σίνας (1810-1866) ηπειρώτης εθνικός ευεργέτης ο εικονογράφος Σωτήριος Χρηστίδης (1858-1940) θεωρείται ο κορυφαίος του είδους στην Ελλάδα, ενώ ήταν συγχρόνως και εξαιρετικός ζωγράφος η λαϊκή εικόνα είναι έργο του εικονογράφου Σωτηρίου Χρηστίδη, και περιμετρικά εικονίζει τις ευεργεσίες του Α. Συγγρού Σοφία Σλήμαν (1852-1932) σύζυγος αρχαιολόγου Ερρίκου Σλήμαν Παύλος Κουντουριώτης (1855-1935) ναύαρχος, Πρόεδρος Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής (1907-1998) πρωθυπουργός, Πρόεδρος Δημοκρατίας 542 543

ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑ, Αθήνα αίθουσα διδασκαλίας του Ορφανοτροφείου Χατζηκώστα το επιπλοποιείο του Ορφανοτροφείου Χατζηκώστα Χτίστηκε στα 1899 - με δαπάνη του κληροδοτήματος Γ. Χατζηκώστα - από την Ελένη Χατζηκώστα, σύζυγο του εγγονού του εθνικού ευεργέτη, Ιωάννη Χατζηκώστα, στον περίβολο του θρυλικού Ορφανοτροφείου, προκειμένου να εξυπηρετούνται οι θρησκευτικές ανάγκες των τροφίμων του και για να τιμηθεί η μνήμη του ευεργέτη. Είναι και αυτό, όπως και το κεντρικό κτίριο του Ορφανοτροφείου, έργο του διάσημου αρχιτέκτονα Έρνεστ Τσίλλερ. Έχει σταυροειδές σχήμα με, ευρύ τρούλο και παρουσιάζει πολλές ενδιαφέρουσες καινοτομίες, όπως π.χ. το κυλινδρικό τύμπανο του τρούλου με τα ψηλά μονόλοβα παράθυρα, τα κομψά τριγωνικά αετώματα, τις φυτικές παραστάσεις κ.ά. Ο ναός είναι το μόνο κτίσμα που απέμεινε από το συγκρότημα. το υποδηματοποιείο του Ορφανοτροφείου Χατζηκώστα το μηχανουργείο του Ορφανοτροφείου Χατζηκώστα Ελένη Χατζηκώστα, σύζυγος του εγγονού του ευεργέτη, 1900 το έργο του Τσίλλερ, πραγματικό κομψοτέχνημα, έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο 544 545

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑ, σύζυγος του ευεργέτη Ο ευεργέτης παντρεύτηκε, σε ηλικία 48 χρόνων, την αρχοντοπούλα Αικατερίνη Γεωργίου Μελαχρινού, κόρη «άρχοντος Καμινάρη», πλούσιου αξιωματούχου από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Ήταν 25 χρόνια μικρότερη από το σύζυγό της. Διέθετε σημαντική μόρφωση και εξαιρετική ομορφιά. Έκαναν μαζί οκτώ παιδιά, τέσσερις γιους - Κωνσταντίνος, Ιωάννης, Αναστάσιος, Παύλος - και ισάριθμες θυγατέρες - Μαρία, Μαργαρίτα, Ταρσία, Ζαφείρα. Ο Χατζηκώστας της είχε μεγάλη αδυναμία. Με το γάμο αυτό η περιουσία και οι κοινωνικές διασυνδέσεις του Χατζηκώστα αυξήθηκαν σημαντικά. Μετά το θάνατό του η Αικατερίνη εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, όπου σε στενή συνεργασία με τον οικογενειακό φίλο τους Γεώργιο Σταύρου, φρόντισε να υλοποιήσει με τον καλύτερο τρόπο τις εντολές της διαθήκης του εθνικού ευεργέτη. Αικατερίνη Χατζηκώστα, ελαιογραφία αγνώστου ζωγράφου, Ίδρυμα Γ. Χατζηκώστα, Αθήνα η έπαυλη Χατζηκώστα στην Τεργέστη, σε φωτογραφία του 19ου αι. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑΣ, αδερφός του ευεργέτη Αναστάσιος Χατζηκώστας, ελαιογραφία αγνώστου ζωγράφου, Ίδρυμα Γ. Χατζηκώστα, Αθήνα Ο Γεώργιος Χατζηκώστας είχε τρεις αδερφούς, τους μεγαλύτερους Ιωάννη και Αναστάσιο και το μικρότερο Παύλο, καθώς και μία αδερφή. Ιδιαίτερα συνδέθηκε με τον κατά δέκα χρόνια μεγαλύτερό του, τον Αναστάσιο (Γιάννενα 1743- Μόσχα 1815). Μαζί έφυγαν από τα Γιάννενα με προορισμό ο μεν Αναστάσιος (25 ετών) για τη Μόσχα, ο δε Γεώργιος (15 ετών) για την Κωνσταντινούπολη. Δημιούργησαν και οι δύο μεγάλους εμπορικούς Οίκους στις νέες τους πατρίδες. Ο Αναστάσιος έστελνε στην Πόλη ρωσικά προϊόντα, ο δε Γεώργιος στη Μόσχα πολυτελή ανατολίτικα είδη, π.χ. μεταξωτά, τα οποία ήταν περιζήτητα στην ανώτερη ρωσική τάξη και έφερναν μεγάλο κέρδος. Οι επιχειρήσεις των αδερφών Χατζηκώστα γρήγορα επεκτάθηκαν και ιδρύθηκαν υποκαταστήματα σε πολλές πόλεις της Ανατολικής αλλά και της Δυτικής Ευρώπης. Ο Αναστάσιος - που ουδέποτε επέστρεψε στην Ελλάδα - πέθανε στη Μόσχα το έτος 1815, σε ηλικία 72 ετών. Ο αδερφός του τον υπεραγαπούσε. Μόλις έμαθε λοιπόν το θάνατό του έτρεξε αμέσως στη Ρωσία και παρήγγειλε επιτύμβιο στήλη, στην οποία πρόβαλε τις αρετές του αποβιώσαντος. Η αγάπη του για το μεγαλύτερο αδερφό του φαίνεται από τη διαθήκη του, όπου ορίζει ότι «το Νοσοκομείο του Μεσολογγίου θα ανεγερθεί επ ονόματι των Γεωργίου και Αναστασίου Χατζηκώστα», τον οποίο, αν και είχε αποβιώσει, μνημονεύει σε όλα τα ευεργετήματά του, τονίζοντας τη συμβολή του στην οικονομική επιτυχία τους. το Νοσοκομείο Γεωργίου και Αναστασίου Χατζηκώστα στο Μεσολόγγι κτίστηκε το 1905 το Σχολείο Γεωργίου και Αναστασίου Χατζηκώστα στο Μεσολόγγι ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ Γ. και Α. ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑ, Μεσολόγγι Με τη διαθήκη του ο εθνικός ευεργέτης παραγγέλνει να αναγερθεί στην Ιερή Πόλη του Μεσολογγίου - όπως την αποκαλεί, (το ολοκαύτωμα και οι αγώνες της τον είχαν συγκλονίσει) - Νοσοκομείον Γεωργίου και Αναστασίου Χατζηκώστα, «προς χρήσιν και ωφέλεια δια τους πτωχούς ασθενείς της πόλεως ταύτης». Και για την μεν οικοδομή του ιδρύματος ορίζει να δοθούν ρούβλια..., ενώ πενταπλάσιο ποσό καταθέτει σε ρωσική τράπεζα για τη συντήρησή του από τους τόκους, αφού πρώτα παραμείνουν «ασήκωτοι» για 20 χρόνια, ώστε να πολλαπλασιαστούν, στη συνέχεια δε να στέλνονται κάθε χρόνο στην πόλη του Μεσολογγίου. Αλλά και ο γιος του Αναστάσιος, αποστέλλει στα 1871 από την Κωνσταντινούπολη, όπου ήταν εγκατεστημένος, ένα μεγάλο ποσό για το νοσοκομείο, ενώ συγχρόνως ρωτάει για τη διαχείριση του Ιδρύματος. Το επιβλητικό νεοκλασικό κτίριο ολοκληρώθηκε τελικά το 1907 και σήμερα βρίσκεται ακόμη στο στάδιο της αποκατάστασης, προκειμένου να στεγάσει το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Μεσολογγίου. Αλλά η οικογένεια του Γ. Χατζηκώστα πρόσφερε και άλλη ευεργεσία στο Μεσολόγγι. Το 1831 έκτισε και το Ελληνικό Σχολείο ή Σχολαρχείο. Λειτούργησε μέχρι το 1930. Σήμερα στεγάζει το 1ο Νηπιαγωγείο. 546 547

η νότια πλευρά του Ναού με την πέτρινη τοξοτή κιονοστοιχία Ευαγγέλιο, αφιέρωμα του Χατζηκώστα, με την επιγραφή: ΑΦ[ΙΕΡΩΜΑ] ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΧΑΤΖΗ ΚΩΝΣΤΑ ΙΩΑΝΝΙΤΟΥ, 1837 ΜΟΣΚΑ. Επίσης ο ευεργέτης αφιέρωσε ένα δισκοπότηρο και ένα δισκάριο που φέρουν την επιγραφή ΠΡΟ[ΣΔΕΞ]ΑΙ ΚΥΡΙΕ, ΤΗΝ ΔΕΗΣΙΝ ΤΟΥ ΣΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ Χ ΚΩΝΣΤΑ ΙΩΑΝΝΙΤΟΥ, ΕΙΣ ΜΝΗΜΟΣΥΝΟΝ ΑΥΤΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΑΚΑΡΙΤΟΥ ΑΔΕΛΦΟΥ ΑΥΤΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΣΥΝ ΤΟΙΣ ΑΥΤΩΝ ΓΟΝΕΥΣΙ, ΕΤΗ ΑΩΚΩ η αρχιτεκτονική του μοναστηριού είναι καθαρά φρουριακή το καθολικό της μονής, με το κιόσκι του πηγαδιού αριστερά και το ηγουμενείο στο βάθος ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ, Γιάννενα Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου Αγοράς των Ιωαννίνων. ήταν η μεγάλη αγάπη του Γεωργίου Χατζηκώστα. Κατά την πυρκαγιά που αποτέφρωσε εντελώς τα Γιάννενα, το 1820, καταστράφηκε και ο παλαιός ναός. Στα 1837 άρχισε να ξανακτίζεται με χορηγία των αδερφών Ζωσιμάδων. Τότε επενέβη ο Γ. Χατζηκώστας και παρακάλεσε τους φίλους και συμπατριώτες του, με τους οποίους είχε στενές σχέσεις, να αναλάβει αυτός τη δαπάνη. Ο Νικόλαος Ζωσιμάς δέχτηκε ευχαρίστως. η κτητορική επιγραφή του Γεωργίου Χατζηκώστα το κωδωνοστάσιο σε καρτποστάλ εποχής, 1912 Έτσι αρχίζει να στέλνει στα Γιάννενα όσα ποσά χρειάζονταν για την ανοικοδόμηση του ναού, η οποία αποπερατώθηκε μετά από τρία χρόνια, στα 1840. Όμως η προσφορά του δεν σταμάτησε εδώ. Γράφει στη διαθήκη του: «Διατάζω να κατατεθούν μετρητά και μετοχές στην Τράπεζα του Αυτοκρατορικού Οικοτροφείου Μόσχας, τα οποία και δεν θα πειραχθούν για δέκα χρόνια και στη συνέχεια οι τόκοι τους (μαζί με εκείνους των δέκα ετών), θα στέλνονται κάθε χρόνο για να γίνει το τέμπλο του Αγίου Νικολάου από ξύλο καρυδιάς, να κτιστεί εις τον τάφον των γονέων μου, που είναι στον περίβολο, ένα μνημείο και να φροντίζουν οι επίτροποι του ναού συνεχώς για τη συντήρηση και τον καλλωπισμό της εκκλησίας». Συγχρόνως έστειλε από τη Μόσχα και μια σειρά απο δεσποτικές εικόνες για να κοσμήσουν το εσωτερικό του ναού, ενώ την προσφορά συμπληρώνουν οι γνωστοί του αδερφοί Ριζάρη, οι οποίοι «...προσήνεγκον βαρύτιμον σταυρόν». η πέτρινη κιονοστοιχία της εκκλησίας του μοναστηριού η τριόροφη πτέρυγα των κελιών του μοναστηριού ΜΟΝΗ ΣΩΣΙΝΟΥ, Παρακάλαμος Ιωαννίνων Η μονή Σωσίνου είναι ένα εντυπωσιακό μοναστηριακό συγκρότημα, που ιδρύθηκε το 1.200 μ.χ. από το μοναχό Σώσινο, από τον οποίο πήρε το όνομά της. Στο κέντρο της βρίσκεται ο μικρός ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, ο οποίος περιβάλλεται από πολυάριθμα κελιά, ψηλό τοίχο περίφραξης και το τριώροφο ηγουμενείο. Την περίοδο της ακμής της είχε πάνω από 30 μοναχούς και διέθετε μεγάλη αγροτική περιουσία. Στο καθολικό της σώζεται φελώνι με χρυσοκέντητη την επιγραφή ΑΦΓ Χ: ΚΩΝΣΤΑ: 1838. Ο Χατζηκώστας έκανε την πρώτη δωρεά στη Μονή το 1838. 548 549

η Αγία Παρασκευή Κατσικά ανήκε στην συντεχνία των ραφτάδων (τερζήδες) η κτητορική επιγραφή της Αγίας Παρασκευής Κατσικά, με το όνομα του Χατζηκώστα ο Άγιος Γεώργιος Αετοράχης είναι ένα ωραιότατο εκκλησιαστικό κτίσμα Γιαννιώτες στον Άγιο Νικόλαο Κοπάνων σε, καρτποστάλ έκδοσης Γεωργίου Ράδου, 1898 ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, Κατσικά Ιωαννίνων ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΠΑΝΩΝ, Γιάννενα ΣΧΟΛΑΡΧΕΙΟ, Δερβίζιανα Ιωαννίνων Ο Χατζηκώστας παραγγέλει με τη διαθήκη του: «...εγώ ο Γεώργιος Κωνσταντίνου Χατζή Κώνστας, από την πόλη της Ηπείρου, τα Ιωάννινα [...] διατάζω να δοθούν εις την εκκλησίαν της Αγίας Παρασκευής στην Κατσικά Ιωαννίνων τρείς χιλιάδες τούρκικα γρόσια». «...να δοθούν και στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου Κοπάνων Ιωαννίνων τούρκικα γρόσια τρείς χιλιάδες». ΝΑΟΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ, Αετοράχη Ιωαννίνων Το 1843 οι κάτοικοι του χωριού Κοτόρτσι (σήμερα Αετοράχη), απέστειλαν στο Γ. Χατζηκώστα επιστολή, με την οποία του ζητούσαν να συνδράμει οικονομικά στην ανέγερση της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου στο χωριό τους. Πράγματι ο μεγάθυμος ευεργέτης ανταποκρίθηκε και έτσι προέκυψε ένα εντυπωσιακό πέτρινο κτίσμα, με ωραιότατες αναλογίες, τοξωτή στοά, έντεχνη πέτρινη τοιχοποιία και ενδιαφέροντα εσωτερικό χώρο. Ένα μέρος της δωρεάς δεν χρησιμοποιήθηκε, για την ανέγερση του Ναού, αλλά για την εξαγορά του χωριού από τον τσιφλικά, του οποίου ήταν ιδιοκτησία. το Σχολαρχείο Δερβιζιάνων σε σχέδιο της Νίτσας Σινύκη - Παπακώστα, 2000 «...να δοθούν στους κατοίκους του χωρίου Δερβίζιανα Λάκκας Σουλίου 500 ρούβλια, πέραν των 2.400 γροσίων άτινα απέστειλα το 1840, προς βοήθεια του εκεί Σχολείου των». ο βυζαντινίζον κίονας της στοάς το κωδωνοστάσιο είναι μάλλον μεταγενέστερο 550 551

το νεκροταφείο της μονής Ντονσκόι της Μόσχας, όπου τάφηκαν οι Γεώργιος και Αναστάσιος Χατζηκώστας ΤΑΦΟΙ ΤΩΝ ΧΑΤΖΗΚΩΣΤΑ, Μόσχα η μονή Ντονσκόι περιβάλλεται από εντυπωσιακό τείχος Ο Αναστάσιος, ο μεγαλύτερος από τα αδέρφια, πεθαίνει το 1815 στη Μόσχα σε ηλικία 72 χρόνων. Τάφηκε στο ορθόδοξο μοναστήρι της Παναγίας του Ντονσκόι της Μόσχας πλάι στους άλλους γιαννιώτες ευεργέτες Θεοδόσιο Ζωσιμά, Ζώη Καπλάνη και Γεώργιο Γοργόλη. Μακρά επιγραφή στην επιτύμβια στήλη που έστησε ο αδερφός του Γεώργιος πρόβαλε τις αρετές και την καταγωγή του. Τριάντα χρόνια αργότερα, το 1845, πέθανε και ο Γεώργιος στη Μόσχα και τάφηκε και αυτός στο μοναστήρι του Ντονσκόι, κοντά στον αδερφό του. Στήλη μαρμάρινη, που σωζόταν ως πριν μερικά χρόνια στον τάφο του, έγραφε: «Ενθάδε κείται ο δούλος του Θεού Γεώργιος Κωνσταντίνου Χατζηκώστας, έξ Ιωαννίνων της Ηπείρου. Απηλθέντος 30 Αυγούστου 1845, ζήσας χρόνους ενεννήκοντα». Στο ίδιο νεκροταφείο τάφηκε το 2008 και ο μεγάλος νομπελίστας ρώσος συγγραφέας Αλεξάντερ Σολζενίτσιν. ο νομπελίστας Αλεξάντερ Σολζενίτσιν (1918-2008) το νεκροταφείο Ντονσκόι είναι πραγματική γλυπτοθήκη 552