Εξωραϊστικός, Εκπολιτιστικός & Μορφωτικός Σύλλογος Φιλιατών Η ΑΓΙΑ ΤΡΙΑ Α (Σύλλογος Φιλιαταίων Αθήνας)

Εξωραϊστικός, Εκπολιτιστικός & Μορφωτικός Σύλλογος Φιλιατών Η ΑΓΙΑ ΤΡΙΑ Α (Σύλλογος Φιλιαταίων Αθήνας) Το Φιλιάτι στο δρόµο από την Κέρκυρα στα Γιάννινα Αθήνα, Νοέµβριος 2006

Συνοπτική καταγραφή των οµιλιών & παρουσιάσεων της εκδήλωσης «ιαδροµές Το Φιλιάτι στο δρόµο από την Κέρκυρα στα Γιάννινα» που οργανώθηκε από το Σύλλογο των Φιλιαταίων της Αθήνας, την Κυριακή 12 Νοεµβρίου 2006 στο ξενοδοχείο Athens Imperial στην Πλατεία Καραϊσκάκη στην Αθήνα Το.Σ. του Συλλόγου Πρόεδρος: Λάζαρος Λέντζαρης (τηλ. 6944333048) Αντιπρόεδρος: ηµήτρης Κύρκος (τηλ. 6944303943) Γραµµατέας: Κώστας Βαρσάµης (τη. 6972328304) Ταµίας: Βαλερύ Καλαµπάκα (τηλ. 6973740021) Παναγιώτης Στρουγγάρης (τηλ. 6977909004) ηµ. Σχέσεις: Συµεών Σκουτέρης (τηλ. 6972277366) Μέλη: Ανθούλα Μάνου (τηλ. 6944881241) Χρήστος Πέτσης (τηλ. 6972821609) Απόστολος Σκάρλος (τηλ. 6944395889) Εξωραϊστικός, Εκπολιτιστικός και Μορφωτικός Σύλλογος Φιλιατών Η ΑΓΙΑ ΤΡΙΑ Α (Σύλλογος Φιλιαταίων Αθήνας) Ταχ. Θυρίδα 13664, 10 310 Αθήνα Τηλ. / Fax. / SMS 6939521482 e-mail: info@filiati.gr Ιστοσελίδα: www.filiati.gr Περιεχόµενα 1. Αποσπάσµατα από την εισαγωγική οµιλία του Λάζαρου Λέντζαρη, Προέδρου.Σ. του Συλλόγου (Σελ. 2) 2. Ανατύπωση άρθρου του κ. Γιώργου Μακρή, από το περιοδικό «Άπειρος» µε θέµα «Αρχαίοι ρόµοι στη Θεσπρωτία» (Σελ. 3) 3. Αποσπάσµατα από την οµιλία & παρουσίαση του Γιώργου Ρήγινου, Αρχαιολόγου, Προϊστάµενου της ΛΓ Εφορείας Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων (Σελ. 5) 4. Αποσπάσµατα από την οµιλία, παρουσίαση του Μιχάλη Πασιάκου, Ερευνητή & Προέδρου του Κ.Ι.ΜΕ.ΘΕ. (Σελ. 8) 5. Χάρτες & φωτογραφίες από την έκθεση (Σελ. 12) 2(19)

Εισαγωγική Οµιλία Φίλες και Φίλοι, ο σύλλογος µας επαναλειτουργεί ήδη περίπου ενάµισι χρόνο και σε αυτό το χρόνο έγιναν αρκετά µεν βήµατα για την επίτευξη των στόχων του, όχι όµως στο βαθµό που θα θέλαµε σαν ιοικητικό Συµβούλιο και σαν µέλη του Συλλόγου. Σήµερα, προσθέτουµε άλλο ένα λιθάρι στο έργο του Συλλόγου, οργανώνοντας µε τη βοήθεια του Κ.Ι.ΜΕ.ΘΕ (Κέντρο Ιστορικών Μελετών Θεσπρωτίας) µια εκδήλωση, που γίνεται για 1 η φορά µε θέµα τη διαδροµή από την Κέρκυρα στα Γιάννινα, εστιάζοντας λίγο περισσότερο στο Φιλιάτι αλλά παρουσιάζοντας επιπλέον και συνολικότερα τους δρόµους και τους σταθµούς (χάνια, βρύσες, πηγάδια κλπ) που οι προγονοί µας, από την αρχαιότητα µέχρι τα µέσα του προηγούµενου αιώνα, χρησιµοποιούσαν για να επικοινωνούν. «Ο δρόµος από την Κέρκυρα στα Γιάννινα, χαραγµένος πάνω σε αρχαία µονοπάτια, υπήρξε στην αρχή ο δρόµος των κοπαδιών και των νοµάδων, που κατέβαιναν το Φθινόπωρο από την Πίνδο, για να ξεχειµωνιάσουν στα φιλόξενα βοσκοτόπια που σχηµάτιζε ο Θύαµις- Καλαµάς στις εκβολές του. Αργότερα, στο µεσαίωνα, έγινε ο δρόµος του άλατος, για να διακινήσει το περίφηµο Σαγιαδινό αλάτι στα ενδότερα της Ηπείρου. Το αλάτι ακολουθούσαν τα παστά από τους περίφηµους «Κεστρινούς βόες» και τους χοίρους που έβοσκαν στους απέραντους βάλτους των αρχαίων Συβότων. Από κοντά και τα παστωµένα ψάρια από τα βιβάρια της Σαγιάδας. Το πρώτο κύµα εµπορίου στηριγµένο πάνω στον «άσπρο χρυσό» πορεύονταν προς τα Γιάννινα...» Σταθµός στο δρόµο αυτόν και το Φιλιάτι µε τα µεγάλα και πλούσια πηγάδια του, που όµως δεν άφηνε και τις καλύτερες των εντυπώσεων στους ευγενείς Ευρωπαίους περιηγητές. Αρωγοί στην προσπάθειά µας και πρωταγωνιστές της σηµερινής εκδήλωσης είναι ο κος Γιώργος Μακρής, Τοπογράφος Μηχανικός, ο κος Γιώργος Ρήγινος, Αρχαιολόγος και Προϊστάµενος της ΛΓ' Εφορείας Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων και ο κος Μιχαλης Πασιάκος, Ερευνητής και Πρόεδρος του Κ.Ι.ΜΕ.ΘΕ. αλλά και κύριος συντονιστής της σηµερινής εκδήλωσης. Σας ευχαριστούµε όλους για την παρουσία σας. 3(19)

Αρχαίοι ρόµοι στη Θεσπρωτία (Ανατύπωση από άρθρο στο περιοδικό «Άπειρος» του Γιώργου Μακρή, Τοπογράφου Μηχανικού Παίρνοντας αφορµή από τα όσα αναφέρονται στο πρώτο τεύχος του περιοδικού «Άπειρος» για το λιθόστρωτο παλιό µονοπάτι του Λάγγαρη στην Κεραµίτσα και τους κινδύνους που απειλούν την ύπαρξη του στο όνοµα της...ανάπτυξης, ήρθαν στο νου µου πολλά άλλα τέτοια µονοπάτια, που σε αρκετά παλιότερη εποχή αυλάκωναν την Θεσπρωτία και ήταν σαν να λέµε οι αρτηρίες του τόπου από τις οποίες κυκλοφορούσαν άνθρωποι, ζώα, αγαθά, καραβάνια, κρατικοί αξιωµατούχοι και οι περίεργοι ξένοι ταξιδιώτες που έµειναν στην ιστορία µε το παρατσούκλι «λόρδοι»! Πολλά από αυτά τα µονοπάτια δεν υπάρχουν πια. Άλλα τα κατάπιε ο χρόνος που τα κατάλυσε σιγά σιγά άλλα χρησίµεψαν σαν νταµάρια απ όπου προµηθεύτηκαν οι πλησιόχωροι κάτοικοι υλικό για να φτιάξουν σπίτια, πλατείες και σχολεία ενώ άλλα τα κατασπάραξε η µπουλντόζα. Τέτοια µονοπάτια (τι λέω κανονικοί δρόµοι ήταν!) υπήρχαν πολλά αλλά θα µνηµονεύσουµε µονάχα δυο τρία µια και έχουµε περιορισµένο χώρο. Ένα από αυτά ήταν ο ηµιονικός δρόµος που στα χρόνια της τουρκοκρατίας, ξεκινώντας από τα Γιάννινα έφτανε κάτω στα λιµάνια του Ιονίου στον όρµο του Αγίου Ιωάννου, στον «γλυκύ λιµένα» των αρχαίων. Από τα Γιάννινα που έχουν υψόµετρο 480 µέτρα κίναγε κατά τον κατήφορο και σε είκοσι περίπου ώρες έφτανε στη θάλασσα, ακολουθώντας τη διαδροµή: ΓΙΑΝΝΙΝΑ, Κοσµήρα ροµεσιοί (Αρχαία ωδώνη ) - Πλέσια (Αγ Αναστασία) Μπουρελέσα (Κουµαριά) - Χάνι Μπουρελέσας - Πόποβο (Αγ.Κυριακή) ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ - Καρβουνάρι ΜΑΡΓΑΡΙΤΙ Γερακάρι Μούρι Μόρφη (Μορφάτι) - ΟΡΜΟΣ ΑΓ. ΙΩΑΝΝΟΥ (ΓΛΥΚΥΣ ΛΙΜΗΝ) και µε µιας ώρας ακόµα πορεία, περίπου 4-5 χιλ. παραπέρα,τερµάτιζε στο λιµανάκι της Σπλάνζας( Φανάρι). Ο δρόµος αυτός ήταν διαχρονικός: Στα πολύ παλιά χρόνια, ένωνε την αρχαία Ηπειρωτική πρωτεύουσα Πασσαρώνα (κοντά στα Γιάννινα) µε την ωδώνη ( ραµεσιούς) και τα λιµάνια του Ιονίου και µε την προέκταση του, µε το Νεκροµαντείο της Ερφύρας. Ένας άλλος πάλι δρόµος ένωνε ξανά τα Γιάννινα µε το άλλο βορεινότερο λιµάνι του Ιονίου, τη Σκάλα της Σαγιάδας αλλά και την ίδια τη Σαγιάδα. Αυτός ο δρόµος ακολουθούσε τη διαδροµή ΓΙΑΝΝΙΝΑ - Ροδοτόπι Βελστίτσα (Κληµατιά) - Γέφυρα Ραϊκου Τσαρακοβίστα (Εκκλησοχώρι) -Μπράνια (Αγ. Μαρίνα) Ραβένη - Μαλούνι (;) Φοινίκι Φιλιάτες Τρικόρυφο Σµέρτος - ΣΚΑΛΑ ΣΑΓΙΑ ΑΣ, µε προέκταση προς Σαγιάδα και Κονίσπολη (που βρίσκεται στην Αλβανία). Και αυτός ο δρόµος ήταν σε χρήση και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας αλλά και παλιότερα γιατί είναι αρχαίος δρόµος. Θα σταµατήσουµε όµως - γιατί έχουµε υπερβεί τον διαθέσιµο χώρο αναφέροντας συνοπτικά ότι υπήρχε ακόµα και ένας τρίτος σηµαντικός δρόµος, που µπαίνοντας από τις 4(19)

Αλβανικές ακτές στη σηµερινή Ελληνική Επικράτεια, από την Κονίσπολη στην Σαγιάδα και Σκάλα Σαγιάδας, κατέβαινε παραλία παραλία σε όλη την έκταση της Θεσπρωτίας για να συνεχίσει στο Νοµό Πρεβέζης και να καταλήξει στη Νικόπολη που είναι χτίσµα των Ρωµαίων και στην Πρέβεζα. Και αυτός ο δρόµος είναι αρχαίος και διάβαινε µέσα από πολλές αρχαίες (L) και νέες θέσεις ακολουθώντας τη διαδροµή: ΣΚΑΛΑ ΣΑΓΙΑ ΑΣ Σµέρτος - ποταµός Θύαµις (Καλαµάς) όπου η αρχαία Τιτάνη (Γκουµάνη) Ράγιο (L) - Ν.Σελεύκεια Ηγουµενίτσα - Λαδοχώρι(L) - Γραικοχώρι(L) - Αγία Μαρίνα -Μαζαράκι(L) - Μαργαρίτι(L) - Μόρφη(L) - Νεκροµαντείο Εφύρας(L) Βελανιδοράχη - Ριζό (Ρηνιάσα) - Καστροσυκιά Νικόπολη(L) ΠΡΕΒΕΖΑ. Πάνω σ αυτούς τους δρόµους που ίδρυσε ή βελτίωσε ή επισκεύασε σε κάποια ιστορική στιγµή της ζωής του ο Αλή Πασάς, κτίστηκαν και λειτούργησαν οι αναγκαίες εκείνες παρόδιες κατασκευές που έκαναν πραγµατοποιήσιµο ένα µακρινό ταξίδι και αργό ταξίδι. Αυτές οι κατασκευές ήταν τα χάνια, όπως αυτό της Μπουρλέσας που προαναφέραµε και τα γεφύρια, όπως αυτό του Ραϊκου για το οποίο κάναµε µνεία. Τα χάνια εξασφάλιζαν στους ταξιδιώτες και τα ζώα τους προφύλαξη απ την κακοκαιρία, µια στοιχειώδη διατροφή κι αυτό όχι πάντοτε και µια επαφή µε άλλους ανθρώπους. Οι δυτικής προέλευσης ταξιδιώτες (περιηγητές ή καλύτερα «λόρδοι»), προερχόµενοι από χώρες ενός άλλου πολιτισµού έψαλλαν τον εξάψαλµο για τα φτωχικά, συνήθως συνωστισµένα, ρυπαρά και κορεοβριθή χάνια, όµως οι σκληραγωγηµένοι και υποµονετικοί ντόπιοι, έβρισκαν εκεί την χωρίς πολλές τσιριµόνιες βοήθεια που είχαν ανάγκη. Τα γεφύρια της Τουρκοκρατίας µας είναι πολύ γνωστά, επειδή στην Ήπειρο έχουν µείνει αρκετά σε διαφορετικό βαθµό ερειπώσεως το καθένα. Τα πιο µεγάλα από αυτά, που γεφυρώνουν ποτάµια µε απόκρηµνες όχθες, είναι µονότοξα και εκτινάζουν τολµηρά το µοναδικό τους τόξο από όχθη σε όχθη σε µήκος πολλών µέτρων. Τα πιο µικρά µπορεί να έχουν δυο και τρία µικρότερα χαριτωµένα τοξωτά ανοίγµατα. Όλα τους µικρά και µεγάλα, είναι -ή θα έπρεπε να είναι- διατηρητέα µνηµεία σπουδαίου αρχιτεκτονικού κάλλους. Είναι όλα πέτρινα και οι λίθοι τους, που είναι αδρά πελεκηµένοι, συνδέονται µε ασβεστοκονίαµα. Χτίστηκαν από τις κοµπανίες των εξειδικευµένων «κιοπρουλίδων» από τα µαστοροχώρια της Κόνιτσας µε τη χρήση ξυλόσπιτου που τον αφαιρούσαν όταν οι κορυφαίοι θολίτες λίθοι «κλείδωναν» την κατασκευή, που στατικά εργάζεται δυναµικά σαν ένας ορθός κυλινδρικός θόλος. Θα τελειώσουµε το σύντοµο αυτό υπαινικτικό σηµείωµα µε την ελπίδα ότι από µια άλλη θέση θα πούµε πολύ περισσότερα και την άποψη ότι τα σπουδαία κατάλοιπα της παλαιότερης τεχνολογίας είναι αξιόλογα όσο και τα άλλα κατάλοιπα (ναοί, τείχη, αγάλµατα) και πρέπει να είναι σεβαστά και να προστατεύονται από όλους µας: Είναι η κληρονοµιά µας. 5(19)

Θαλάσσιοι και χερσαίοι δρόµοι στην αρχαία Θεσπρωτία (Μια Πρώτη Προσέγγιση) Γεώργιος Εµµ. Ρήγινος Προϊστάµενος ΛΓ Εφορείας Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων Η ευνοϊκή θέση της Θεσπρωτίας στο Ιόνιο και την Αδριατική, µε τα φυσικά λιµάνια της και το πλήθος των µικρών της όρµων, υπήρξε καθοριστική -διαχρονικά- για τις θαλάσσιες µεταφορές και την εν γένει επικοινωνία µεταξύ Ελλάδας ~ Ιταλίας και Ανατολής ~ ύσης. Στις νότιες ακτές της προσέγγισαν Μυκηναίοι άποικοι από τη δυτική Πελοπόννησο, ιδρύοντας οχυρωµένες ακροπόλεις, όπως την Εφύρα κοντά στο λεγόµενο Νεκροµαντείο, και εµπορικούς σταθµούς. Αιώνες αργότερα την ίδια διαδροµή ακολούθησαν οι Έλληνες της νότιας Ελλάδας στους πρώιµους ιστορικούς χρόνους κατά τη ραγδαία εξάπλωσή τους στη ύση στη διάρκεια του Β Ελληνικού αποικισµού. Κορίνθιοι και Κερκυραίοι εξαπλώνονται κατά µήκος των παραλίων της Ηπείρου, ιδρύοντας αποικίες και εµπορικούς σταθµούς κατά τη διάρκεια των αρχαϊκών και πρώιµων κλασικών χρόνων. Στα θεσπρωτικά παράλια ή πολύ κοντά στη θάλασσα του Ιονίου αναπτύσσονται κάποιοι από τους σηµαντικότερους οικισµούς και τις πόλεις των ύστερων κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, προκειµένου να εκµεταλλευτούν τις µεγάλες δυνατότητες της θαλάσσιας επικοινωνίας. Στα λιµάνια της Θεσπρωτίας φτάνουν οι Ρωµαίοι στρατηγοί και αξιωµατούχοι από τη στιγµή που η Ρώµη αρχίζει να αναµειγνύεται ενεργά στις υποθέσεις της Ελλάδας. Στα νότια παράλια της Θεσπρωτίας βρίσκεται µε το στόλο του ο Οκταβιανός Αύγουστος, λίγο πριν από τη ναυµαχία του Ακτίου, που έµελλε να αποβεί καθοριστική για το µέλλον το δικό του και όλου του κόσµου. Όλα αυτά και πολλά άλλα, που δεν αναφέρονται χάριν οικονοµίας, είναι αποτέλεσµα του γεγονότος, ότι από τα λιµάνια των θεσπρωτικών ακτών περνούσε ένας από τους κυριότερους θαλάσσιους δρόµους που εξασφάλιζε την επικοινωνία µεταξύ της ύσης και της Ανατολής. Παραπλέοντας τις θεσπρωτικές ακτές, ο θαλάσσιος αυτός δρόµος περνούσε από τον όρµο της Σαγιάδας και το λιµάνι των αρχαίων Συβότων κοντά στην Ηγουµενίτσα, από τον όρµο της Πλαταριάς και από το λιµάνι της αρχαίας Ελίνας, παράλιο οικισµό των ύστερων κλασικών και ελληνιστικών χρόνων, που ταυτίζεται µε τον οχυρωµένο λόφο του υµοκάστρου στην παραλία Καραβοστάσι της Πέρδικας. 6(19)

Παρακλάδια του θαλάσσιου αυτού δρόµου θα µπορούσαν να θεωρηθούν οι ποτάµιοι δρόµοι του Καλαµά και του Αχέροντα, οι οποίοι όντας σε µεγάλο µέρος τους πλωτοί διευκόλυναν την επικοινωνία των ακτών µε το εσωτερικό της Θεσπρωτίας. Η γεωµορφολογική εικόνα της Θεσπρωτίας από την άλλη, µε τον έντονο κατακερµατισµό του φυσικού ανάγλυφου, που συνέτεινε στη σχετική αποµόνωση των διάφορων θεσπρωτικών φύλων, καθόρισε τη δοµή του χερσαίου δικτύου επικοινωνίας από την προϊστορική περίοδο έως τις µέρες µας. Η κατεύθυνση των βουνοσειρών του θεσπρωτικού χώρου διευκολύνει την κάθετη επικοινωνία από Β προς ΝΑ, επιβάλλοντας αντίστοιχη κατεύθυνση στις κυριότερες οδικές αρτηρίες µε την υποχρεωτική διέλευσή τους µέσω των φυσικών ορεινών διαβάσεων. Το υδρογραφικό σύστηµα της ευρύτερης περιοχής, αντίθετα, διευκολύνει την οριζόντια επικοινωνία από τα δυτικά παράλια προς την ανατολική ενδοχώρα της Ηπείρου. Τα δύο µεγάλα ποτάµια της Θεσπρωτίας, ο Αχέροντας και ο Καλαµάς, µαζί µε τους παραποτάµους τους -παρά τις συχνά διατυπωµένες αντίθετες απόψεις για τη συµβολή των ποταµών στην ανάπτυξη της χερσαίας επικοινωνίας- φαίνεται να έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη µεταφορά ανθρώπων, αντικειµένων και ιδεών, καθώς αποτέλεσαν σηµαντικές φυσικές συγκοινωνιακές αρτηρίες στο πέρασµά τους ανάµεσα από τα βουνά. Οχυρωµένοι οικισµοί και µικρά κάστρα, που βρίσκονται σε φυσικά οχυρές θέσεις κατά µήκος των κοιλάδων, σε διασταυρώσεις σηµαντικών χερσαίων αρτηριών και σε θέσεις, από όπου ελέγχονται οι ποτάµιες διαβάσεις, µαρτυρούν τη σηµασία αυτών των φυσικών περασµάτων τόσο στην οικιστική ανάπτυξη της Θεσπρωτίας όσο και στην ανάπτυξη των χερσαίων δρόµων. Η χερσαία επικοινωνία εξασφαλιζόταν µε σχετικά λιγοστούς κεντρικούς δρόµους, οι οποίοι έπαιξαν -διαχρονικά- σηµαντικό ρόλο στην ιστορία της Θεσπρωτίας. Οι δρόµοι αυτοί, για την πορεία των οποίων διαθέτουµε αρκετά στοιχεία από τη ρωµαϊκή περίοδο και εξής, συνέχισαν να χρησιµοποιούνται καθ όλη τη µακραίωνη ιστορία της περιοχής. Οι χερσαίοι δρόµοι της Θεσπρωτίας των ελληνιστικών και ρωµαϊκών χρόνων σε µεγάλο βαθµό ταυτίζονται µε προϋπάρχοντες δρόµους της εποχής του Φιλίππου του Β ή και µε µονοπάτια, που χρησιµοποιούνταν αδιάλειπτα από τους προϊστορικούς ήδη χρόνους. 7(19)

Μία από τις οδικές αυτές αρτηρίες συνέδεε την περιοχή της Αυλώνας και του Βουθρωτού στη σηµερινή νότια Αλβανία µε την Ήπειρο και τη νότια Ελλάδα. Η αρτηρία αυτή διέσχιζε κατά µήκος την παράκτια ζώνη της Θεσπρωτίας οδηγώντας στην περιοχή της -κατά πολύ µεταγενέστερης- ρωµαϊκής Νικόπολης και την Αιτωλοακαρνανία, ανάµεσα από τις κοιλάδες των ποταµών Πάβλα, Καλαµά, Αχέροντα και Λούρου. Την επικοινωνία των παραλίων της Θεσπρωτίας µε το εσωτερικό της ηπειρωτικής ενδοχώρας φαίνεται ότι εξασφάλιζαν δύο χερσαίοι δρόµοι, οι οποίοι µε αφετηρία τα βόρεια και τα νοτιότερα λιµάνια της αντίστοιχα έφθαναν στην κοιλάδα των Ιωαννίνων, την περιοχή της πρωτεύουσας της αρχαίας Ηπείρου Πασσαρώνας. Ο ένας από τους χερσαίους αυτούς δρόµους ένωνε την περιοχή του Νεκροµαντείου της Εφύρας µε το άλλο µεγάλο µαντείο της αρχαιότητας στην Ήπειρο, αυτό της ωδώνης, διασχίζοντας αρχικά την κοιλάδα του Αχέροντα-Κωκυτού ή τους χαµηλούς λόφους της παράκτιας περιοχής. Στη συνέχεια µέσω µιας ορεινής διάβασης των βουνών της Παραµυθιάς, που σε πολύ µεγάλο βαθµό ταυτίζεται µε τη σύγχρονη Εγνατία Οδό, οδηγούσε καταρχάς στη ωδώνη και από εκεί στην Πασσαρώνα, κοντά στα σηµερινά Ιωάννινα. Ένας δεύτερος δρόµος ξεκινώντας από τα λιµάνια των βορειότερων ακτών της Θεσπρωτίας, στις εκβολές του Καλαµά στην περιοχή της σηµερινής Σαγιάδας, κατέληγε στην πεδιάδα των Ιωαννίνων, διαµέσου της κοιλάδας του ποταµού Καλαµά. Στις µικρότερες κοιλάδες της ενδοχώρας, που σχηµατιζόταν από τους παραποτάµους -κατά κύριο λόγο- του Καλαµά και του Αχέροντα ή κάποια µικρότερα ποτάµια, δευτερεύοντες δρόµοι ενώνονταν µε ένα ή περισσότερους από τους προαναφερθέντες κύριους δρόµους ή κάποιο από τα λιµάνια της Θεσπρωτίας, δηµιουργώντας ένα σχετικά πυκνό οδικό δίκτυο. Το εν λόγω δίκτυο δρόµων, το οποίο σε µεγάλο βαθµό υπαγορεύτηκε από το φυσικό ανάγλυφο της περιοχής, αφενός µεν ταυτίζεται µε µονοπάτια που χρησιµοποιούνταν από την προϊστορική ήδη εποχή, αφετέρου δε υπήρξε σηµείο αναφοράς για τους δρόµους που διέσχιζαν το θεσπρωτικό χώρο καθ όλη τη διάρκεια των ρωµαϊκών, βυζαντινών και µεταβυζαντινών χρόνων, φτάνοντας µέχρι τις µέρες µας. 8(19)

Το Φιλιάτι στο δρόµο από την Κέρκυρα στα Γιάννινα του Μιχάλη Πασιάκου, Πρόεδρου Κ.Ι.ΜΕ.ΘΕ. - Κέντρο Ιστορικών Μελετών Θεσπρωτίας Ο δρόµος αυτός, χαραγµένος πάνω σε αρχαία µονοπάτια, υπήρξε στην αρχή ο δρόµος των κοπαδιών και των νοµάδων, που κατέβαιναν το Φθινόπωρο από την Πίνδο, για να ξεχειµωνιάσουν στα φιλόξενα βοσκοτόπια που σχηµάτιζε ο Θύαµις- Καλαµάς στις εκβολές του. Αργότερα, στο µεσαίωνα, έγινε ο δρόµος του άλατος, για να διακινήσει το περίφηµο Σαγιαδινό αλάτι στα ενδότερα της Ηπείρου. Η σχέση αυτή της Σαγιάδας και των Ιωαννίνων διαφαίνεται για πρώτη φορά στα 1387, στην κατοχή των αλυκών της Σαγιάδας από το εσπότη Esau Bouondelmonti ενάντια στα συµφέροντα της Βενετίας. Το αλάτι ακολουθούσαν τα παστά από τους περίφηµους «Κεστρινούς βόες» και τους χοίρους που έβοσκαν στους απέραντους βάλτους των αρχαίων Συβότων. Από κοντά και τα παστωµένα ψάρια από τα βιβάρια της Σαγιάδας. Το πρώτο κύµα εµπορίου στηριγµένο πάνω στον «άσπρο χρυσό» πορεύονταν προς τα Γιάννινα. Η δεύτερη και πιο σηµαντική αιτία ύπαρξης του δρόµου αυτού είναι η επικοινωνία µεταξύ Κωνσταντινούπολης και ύσης µέσω της Κέρκυρας από την ξηρά, µια επικοινωνία που αναβαθµίστηκε πολύ την περίοδο της Φραγκοκρατίας στην Ελλάδα και συνεχίστηκε µε την Ανδηγαυική και κυρίως µε τη Βενετσιάνικη κατοχή του νησιού. Οι Βενετοί µε την κατοχή της Κέρκυρας (1386) και σηµαντικών σηµείων στην απέναντι ηπειρωτική ακτή, ενίσχυσαν το εµπόριο και µετέτρεψαν την πόλη σε µια δεύτερη Βενετία και κέντρο του διαµετακοµιστικού εµπορίου στην ευρύτερη περιοχή. Η Σαγιάδα απέχοντας ελάχιστα από την πόλη της Κέρκυρας έµελλε να γίνει το λιµάνι που τη συνέδεε µε τα Γιάννινα. (Η επικοινωνία γινόταν και µέσω Αγίων Σαράντα, αλλά ο πιο σύντοµος δρόµος ήταν από τη Σαγιάδα.) Οι Βενετοί το οχύρωσαν και λόγω των οχυρώσεων το µετονόµασαν σε Bastia, και φρόντισαν το δρόµο προς το εσωτερικό για την ασφάλεια του εµπορίου. Με την επικράτηση των Οθωµανών τα Γιάννινα µπήκαν στη σφαίρα των προνοµίων και αναβαθµίστηκε ο ρόλος τους στη Βαλκανική ενώ η Σαγιάδα ακολουθούσε τις τύχες των Βενετοτουρκικών πολέµων. Για µεγάλα διαστήµατα οι Βενετοί κατείχαν το λιµάνι της (µαζί µε τον Βουθρωτό, την Πάργα και τη Βόνιτσα) και επιθυµούσαν διακαώς τις αλυκές και τα ιχθυοτροφεία της. Οι Οθωµανοί επικράτησαν τελικά και έλεγχαν µε τον Εµίνη τους το εµπόριο, µαζί µε τους προξένους των µεγάλων εµπορικών δυνάµεων (Γαλία, Αγγλία) αλλά η Σαγιάδα παρέµεινε πάντα υπό την δικαιοδοσία της Βενετίας απολαµβάνοντας ειδικά προνόµια στην Κέρκυρα, αναγκάζοντας έτσι τις άλλες δυνάµεις να στραφούν προς την Άρτα και την Πρέβεζα. 9(19)

Η πολιορκία της Κέρκυρας από τα οθωµανικά στρατεύµατα το 1743 στάθηκε η αφορµή για την ανακατασκευή του δρόµου από τη Λάρισα ως τη Σαγιάδα για τη µεταφορά των στρατευµάτων και του οπλισµού. Στα χρόνια που ακολούθησαν φαίνεται ότι ο δρόµος εγκαταλείφθηκε από την κεντρική εξουσία, γιατί συχνά είναι τα παράπονα στις επιστολές των εµπόρων και στις διηγήσεις των περιηγητών για την κατάστασή του. Παρ όλα αυτά παρέµεινε ένας από τους βασικούς δρόµους της Ηπείρου µέχρι τις µέρες µας που το σύγχρονο λιµάνι της Ηγουµενίτσας ήρθε να αντικαταστήσει το µικρό λιµάνι της Σαγιάδας. Παρακάτω καταγράφονται αποσπάσµατα από Ευρωπαίους ταξιδευτές που πέρασαν από τους δρόµους αυτούς και αναφέρονται στις περιγραφές τους στο Φιλιάτι: Hµερολόγιο του Αλέξανδρου Σλέφλι, 1858 «Εντυπώσεις ταξιδιού στην Ήπειρο Από τα Γιάννινα στην Κέρκυρα» σε µετάφραση Γεωρ. Σ. Πετσάλη από το Ηπειρώτικο Ηµερολόγιο του 1981: «Την Κυριακή 5 Σεπτεµβρίου, αποχαιρέτησα νωρίς τα Ιωάννινα για να κατευθυνθώ προς τη Ζίτσα, πού βρίσκεται βορειοανατολικά και σ' απόσταση 5 ωρών περίπου. Ο δρόµος στην αρχή οδηγεί κατά µήκος της λίµνης, αργότερα στρέφει περισσότερο αριστερά προς το λόφο Γαρδίκι, πού ανέφερα προηγουµένως. Ο Πουκεβίλ τοποθέτησε εδώ το Μαντείο Περιστερών της ωδώνης, απ' όσα γνώριζε, άλλα ήδη ο Λήκ και κατά τους τελευταίους χρόνους ο Χάν αµφισβήτησαν αυτή την εκδοχή... Στις 8 Σεπτεµβρίου άφησα αυτές τις περιοχές για να φτάσω στους Φιλιάτες, έντεκα ώρες µακριά. Κατεβαίνοντας από το δυτικό χείλος του οροπεδίου της Ζίτζας, βρίσκεται κανείς στην εύφορη και καλά καλλιεργηµένη κοιλάδα Βελτζίστα -οπού και τα δυο χωριά Ράϊκο και Βελτζίστα- ή οποία ποτίζεται εν µέρει από ένα µικρό παραπόταµο του Καλαµά και εν µέρει από τον ίδιο τον Καλαµά. Θρυλείται ότι άλλοτε τη σκέπαζε µια λίµνη, πράγµα το οποίο µε τις υπάρχουσες συνθήκες των βουνών, δε θα φαινόταν απίθανο. ε χρησιµοποιούµε µια πέτρινη γέφυρα εδώ πού οδηγεί στη δεξιά όχθη του Καλαµά αλλά, µε την ελαττωµένη ροή του νερού, τον διαβαίνοµε έφιπποι. Ένα µεγαλοπρεπές δάσος πλατάνων σκεπάζει τώρα τις όχθες του µέχρι τις εκβολές του στη θάλασσα, κι ο δρόµος προχωρεί κάτω από τη σκιά τους για πολλές ώρες. Σε µερικά σηµεία ο ποταµός έχει παρασύρει αυτόν το δρόµο και είναι κανείς αναγκασµένος να λοξοδροµήσει πολύ, ή ο δρόµος είναι τόσο υπονοµευµένος από τα νερά πού µόνο µε κίνδυνο προχωρεί κανείς. Συχνά ή κοίτη του ποταµού συσφίγγεται από βράχους ώστε το άλογο αναγκάζεται να παρακάµψει το δρόµο πάνω από ψηλά βουνά, απ οπού όχι σπάνια, το µάτι ευχαριστιέται µ εξαιρετικά ροµαντικές καταστάσεις. Στην κοιλάδα κυριαρχούν σχηµατισµοί ασβεστόλιθου και ιζηµατογενών πετρωµάτων. Έπειτα από πορεία 5 ωρών κι αφού διαβήκαµε δυο στεγνές κοίτες ποταµών, οι οποίοι κατά το χειµώνα χύνουν στον Καλαµά σηµαντικές µάζες νερού, αφήνουµε 10(19)

τις όχθες του τελευταίου και κατευθυνόµαστε περισσότερο προς τα δεξιά. Τώρα αρχίζει µια ορεινή απελπιστική περιοχή, ή οποία έχει εντελώς το χαρακτήρα ενός έρηµου ορεινού τοπίου και µόνο από καιρό σε καιρό παρουσιάζονται µεµονωµένες ελεεινές καλύβες βοσκών. Εκπλήσσεται γι αυτό ο ταξιδιώτης, όταν κατεβαίνει στην χαριτωµένη κοιλάδα Κεραµίστα φυτεµένη µ ελαιόδενδρα. Περίπου δυο ώρες πριν από τους Φιλιάτες συναντάµε, δεξιά από το δρόµο, το γραφικό χωριό Φοινίκι, που βρίσκεται πάνω σ' ένα λόφο και περιβάλλεται από δάσος ελαιοδένδρων. Μια εύφορη, καλά καλλιεργηµένη πεδιάδα απλώνεται από δω ως τους πρόποδες του λόφου, πάνω στον όποιο είναι οι Φιλιάτες κι οπού φτάνουµε µερικά λεπτά πριν απ' τη δύση του ήλιου. Εξαντληµένος αρκετά από την πολύωρη ιππασία, κατέλυσα σ' ένα από τα δυο ελεεινά χάνια, τα οποία φαίνονται να συναγωνίζονται µεταξύ τους σ' ότι αφορά την ακαθαρσία και τη σαθρότητα των κτισµάτων. Κάθε λοκάντα (ξενοδοχείο) της Ιταλίας, ακόµη τόσο διαφορετικό, είναι ένας παράδεισος σε σύγκριση µ' αυτούς τους σταύλους γι' ανθρώπους, οπού θα ντρεπόµαστε στον τόπο µας να στεγάσουµε τα αγαπητά ζώα. Τα λίγα λεπτά µε το φως της µέρας τα χρησιµοποιώ για ένα µικρό ακόµη περίπατο µέσα στη µικρή πόλη πού αποτελεί έναν από τους σπουδαιότερους τόπους της ονοµαζόµενης Τζαµουριάς και πού πρέπει να κατοικείται από περισσότερους των 3.500 κατοίκων. Η θέση της στο µέσο από πορτοκαλιές, ελαιόδεντρα και συκιές είναι ασυνήθιστα χαριτωµένη και τ' ασπριδερά τοπία που στεφανώνουν όλους τους λόφους πέρα από την πεδιάδα πού βρίσκεται στα πόδια µας, γίνονται πολύ γραφικά. Τα Ηπειρωτικά Ελληνικά χωριά είναι σχεδόν πάντοτε κτισµένα σε πλάγιες βουνών ενώ τα Αλβανικά τουλάχιστον της Τζαµουριάς στέκονται περήφανα και τολµηρά πάνω στις κορυφές των βουνών Πριν πέσουν στα νύχια του Αλή Πασά και ερηµωθούν από την πανώλη (1814) οι Φιλιάτες ήταν µια αξιόλογη φωλιά ληστών, της οποίας οι φιλοπόλεµες µ αρπακτικές διαθέσεις συµµορίες, έσπειραν το φόβο και τον τρόµο σ ολόκληρη την Ήπειρο. Πολλά ίχνη αυτής της κατάστασης αντιλαµβάνεται κάνεις ακόµη. Έτσι, τα σπίτια των πολυάριθµων Αλβανών µπέηδων είναι σα µικρά φρούρια, κι ο υπερισχύων Μωαµεθανικός-Αλβανικός πληθυσµός κατέχεται ακόµη από µια αδάµαστη περηφάνια. Αφού φάγαµε ένα λιτό γεύµα, σκέφτηκα ν' αναπαύσω τα κουρασµένα από την κοπιαστική ιππασία µέλη του σώµατός µου, αλλά ο λογαριασµός έγινε χωρίς τον ξενοδόχο. Ή ασφυκτική δυσωδία πού ερχόταν από τα δέντρα του χανιού, οι λεγεώνες των ζωυφίων, οι βαρετοί ήχοι ενός τούρκικου κεµάν (ενός είδους κιθάρας) µε συνοδεία φωνών µε τη µύτη ενός Αλβανού ταβερνιάρη, δε µε άφησαν να κλείσω µάτι ολόκληρη τη νύχτα. Γι αυτό, κατά τις 2 το πρωί, άφησα να σελώσουν τα άλογα για ν' αποµακρυνθώ όσο το δυνατόν γρηγορότερα απ αυτή την επίγεια κόλαση. Σε µικρή απόσταση πίσω από την κωµόπολη πρέπει να φαίνεται το νησί Κέρκυρα και ή θάλασσα πού την περιβρέχει, αλλά το σκοτάδι πού δέσποζε µ' εµπόδιζε να τα δω. Περίπου µισή ώρα µακριά από τους Φιλιάτες, ο δρόµος οδηγεί κατηφορικά προς ένα απόκρηµνο 11(19)

λαγκάδι και κατόπι προχωρεί ως το Αλβανικό χωριό Σκέφαρι, κατά µήκος της πλάγιας µιας σειράς λόφων. εξιά ανοίγεται µια κοιλάδα, ποτιζόµενη από ένα µικρό ρυάκι, πλούσια σ' ελαιόδεντρα, την οποία διαβαίνουµε σιµά σ' ένα µύλο. Ακόµη µια φορά ανεβαίνουµε. αλλά είναι ή τελευταία οροσειρά, ή οποία µας χωρίζει από τα κύµατα της Αδριατικής θάλασσας και η οποία, µε τους ανακατεµένους ασβεστόλιθούς της, θα µας αφήσει µια τελευταία ανάµνηση της Ηπείρου. Απόκρηµνα κατέρχεται προς την πεδιάδα, ή οποία από τους πρόποδες της οροσειράς αυτής εκτείνεται χωρίς διακοπή ως τη θάλασσα. Κατά την άνοιξη πρέπει να προσφέρει µια θαυµάσια θέα, γιατί, κι αν ο καυτερός ήλιος του Αύγουστου καψαλίζει κάπως, όµως ή βλάστηση κατά την τωρινή εποχή του έτους είναι πολύ πλούσια ακόµη. Παρόλη τη γονιµότητά της παραµένει ακαλλιέργητη και χρησιµεύει κατά το χειµώνα µόνον ως τόπος βοσκής για τα κοπάδια της βορειοδυτικής Ηπείρου. εξιά διακρίνει κάνεις το Μωαµεθανικό- Αλβανικό χωριό Λιόπεσι (Αλβανική λέξη πού σηµαίνει πωλητής αγελάδων), κτισµένο στην κατωφέρεια µιας γυµνής οροσειράς, και µισή ώρα περίπου µακρύτερα, στην ίδια θέση, το Ελληνικό χωριό Σαγιάδα, από το οποίο πήρε το όνοµα κι ο πλησίον όρµος...» Hµερολόγιο του Fred Boissonnas,Τετάρτη 28 Μαΐου 1913, 2 µµ, Πρέβεζα: Επιτέλους έχω µπροστά µου δυο ώρες ήσυχες για γράψιµο. εν ξέρω πού είχα µείνει; Την Πέµπτη 22 Μαΐου φύγαµε από την Κέρκυρα µε τη Ζάτουνά «µας». Πρόκειται για µεγάλο ατµόπλοιο, που έχει διατεθεί στα καπρίτσια µας. Σε δύο ώρες µας πήγε στη Σκάλα της Σαγιάδας, άθλιο χωριό καθισµένο σε ένα νησάκι στη µέση της θάλασσας και µιας τεράστιας λιµνοθάλασσας. Απέναντι η Κέρκυρα. Οι ακτές είναι βραχώδεις. Στο Νότο φαίνονται ωραία βουνά. Το καραβάνι οργανώθηκε γρήγορα. Προχωράµε στο πλάι της λιµνοθάλασσας για να ανεβούµε στη συνέχεια ένα στενό πέρασµα. Τα χωριά φαίνονται χωµένα ως τη µέση τους σε φωλιές πράσινου. Γενικά, κυριαρχούνται από ένα φεουδαρχικό κάστρο, που ανήκει στον Τούρκο µπέη, δεσπότη της περιοχής. Βλέπουµε τη Σαγιάδα και µετά τη Λιόψη και το υπέροχο παλάτι του Ντίνο Μπέη. Ύστερα, ψηλά στο στενό πέρασµα, πάνω σε ράχη, συναντήσαµε το Σµέρτο. Στο τζαµί του χωριού σταµατήσαµε για κολατσιό Ο κατήφορος µας οδηγεί προς µια λασπώδη κοιλάδα όπου ραµφίζουν οι πελαργοί ύστερα µια ανηφόρα χωρίς βλάστηση, η πηγή της Σκέφαρης και ένα τεράστιο λοφώδες πλάτωµα µε χορτάρια, που κατέρχεται και µας ανοίγει έναν απέραντο ορίζοντα, όλη την περιοχή που πρόκειται να διασχίσουµε Μακριά η µεγάλη πόλη των Φιλιατών και πίσω ένα παράξενο βουνό σε σχήµα πάγκου, που τελειώνει, σε ένα στένωµα, µε γκρεµό. Πίσω από αυτό διαγράφονται άλλες κορφές. Να η Ήπειρος, τόσο άγρια, τόσο κλειστή, τόσο πληθωρική, νάτη στα πόδια µου! 12(19)

Από την Κέρκυρα στα Γιάννινα 13(19)

Φθάνοντας στη Σαγιάδα, Fred Boissonnas, 1913 Ο Αγωγιάτης που περιµένει να φορτώσει στη Σαγιάδα, Γεράσιµος Μίχας 1930 (Αρχείο Τζένης Μίχα) 14(19)

Ασπροκκλήσι Σµέρτο: Καλά σωζόµενο τµήµα του δρόµου σήµερα Βρύση στη Σκέφαρη, Fred Boissonnas, 1913 15(19)

Έξω από το Χάνι στο Φιλιάτι, Γεράσιµος Μίχας, 1930 (Αρχείο Τζένης Μίχα) Το πηγάδι στο Φιλιάτι, Fred Boissonnas, 1913 16(19)

Το πούσι κάτω από το Φοινίκι, Αγνώστου Σκάλα Κεραµίτσας, Καλά σωζόµενο τµήµα του δρόµου σήµερα 17(19)

Κοσµάς Θεσπρωτός: Γεωγραφία της Ηπείρου Αρχείο Γιώργου Μακρή 18(19)

Εξώφυλλο, Πανοραµική γκραβούρα Φιλιατών, Edward Lear, 1856 Πανοραµική Φιλιατών, Γεράσιµος Μίχας, 1930 (Αρχείο Τζένης Μίχα) 19(19)