ΦΡΟΝΤΙΣΤΗΡΙΟ Ακαδημίας 98, Πλατεία Κάνιγγος Αθήνα ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑΤΩΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Α1. Ακόμη το να σφάλλει κανείς μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί, όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι, ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο), το να πράττεις όμως το σωστό μπορεί να γίνει με ένα μόνο τρόπο (γι αυτό και το ένα είναι εύκολο, ενώ το άλλο είναι δύσκολο, εύκολο το να αποτύχει κανείς στο στόχο του, δύσκολο όμως το να επιτύχει γι αυτούς λοιπόν τους λόγους η υπερβολή και η έλλειψη είναι γνώρισμα της κακίας, ενώ η μεσότητα γνώρισμα της αρετής: «καλοί με έναν μόνο τρόπο, (μπορεί να γίνουμε) κακοί όμως με πολλούς τρόπους». Β1. Σε αυτή την ενότητα, προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα στο σφάλμα που είναι σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη και στο σωστό που είναι σχετικό με το μέσο. Έτσι, συσχετίζει τελικά, το α μέρος της αντίθεσης με την κακία και τους κακούς ανθρώπους και το β μέρος με την αρετή και τους καλούς ανθρώπους. Ο Αριστοτέλης παρατηρεί τα ακόλουθα: η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία, έξω από το μέσο, γι αυτό ο άνθρωπος μπορεί με πολλούς τρόπους και εύκολα να αποτύχει στο στόχο του και να κάνει σφάλμα. Γι αυτούς τους λόγους, η υπερβολή και η έλλειψη σχετίζονται με την κακία και τους κακούς. Το μέσο, βρίσκεται σ ένα μόνο σημείο. Γι αυτό με έναν μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο άνθρωπος να πετύχει το στόχο του και να πράξει το σωστό. Γι αυτούς τους λόγους, το μέσο σχετίζεται με την αρετή και τους καλούς. - 1 -
Στο πλαίσιο της αναζήτησης απ τους προσωκρατικούς φιλόσοφους της πρωταρχικής ουσίας και της αρχής των όντων, οι Πυθαγόρειοι διατύπωσαν τη θεωρία των «ἐναντίων». Σύμφωνα με αυτή τη διδασκαλία, οι αρχές των όντων είναι δέκα ζεύγη αντίθετων δυνάμεων: πέρας ἄπειρον περριτόν ἄρτιον ἕν πλῆθος δεξιόν ἀριστερόν ἄρρεν θῆλυ ἠρεμοῡν κινούμενον εὐθύ καμπύλον φῶς σκότος ἀγαθόν κακόν τετράγωνον ἑτερόμηκες. Στο κέντρο της διδασκαλίας αυτής βρίσκεται η πίστη πως απέναντι σε κάθε αρχή που έχει τη δύναμη να επιβληθεί, υπάρχει μια άλλη που υποτάσσεται. Η τάξη, επομένως, η αρμονία στον κόσμο, δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι, είναι το αποτέλεσμα της μοναρχίας, της επικράτησης και επιβολής του ενός απ τα «ἐναντία». Ο Αριστοτέλης, λοιπόν, για να ενισχύσει τη θέση του, ότι το σφάλμα μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους, και το σωστό με ένα, αναφέρεται στα δύο απ τα δέκα ζεύγη αντίθετων μεταξύ τους δυνάμεων που κυβερνούν τον κόσμο, σύμφωνα με τους Πυθαγόρειους (ἀγαθόν κακόν, πέρας ἄπειρον). Τέλος, κοντά στη φιλοσοφία επικαλείται για τον ίδιο σκοπό και την πίστη που εκφράζει ένας άγνωστης προέλευσης στίχος, ότι οι άνθρωποι μ έναν τρόπο γίνονται καλοί, ενώ κακοί με πολλούς τρόπους. - 2 -
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Οι απαντήσεις στις πραγματολογικές ασκήσεις εστιάζουν στα βασικά στοιχεία που απαραίτητα πρέπει να γράψουν οι υποψήφιοι. Ο τρόπος παρουσίασής τους είναι θέμα του κάθε υποψηφίου. Β2. Στον ορισμό της αρετής υπάρχουν μερικά στοιχεία για τα οποία έχει ήδη γίνει λόγος στις προηγούμενες ενότητες (ἕξις, μεσότις, πρὸς ἡμᾶς). Μερικές όμως βασικές έννοιες αναφέρονται για πρώτη φορά εδώ και είναι απαραίτητος ο σχολιασμός, που είναι και το ζητούμενο της άσκησης Β2.. Α) Προαιρετική: Με τη λέξη αυτή προσεγγίζεται το γενικότερο και μεγάλο ζήτημα της ελευθερίας και της βούλησης του ατόμου, δηλαδή της ελευθερίας του να διαμορφώνει απόψεις και να πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και τις επιλογές του χωρίς καταναγκασμό. Ο Αριστοτέλης τονίζει συχνά τη σημασία που έχει η προαιρετική, δηλαδή η ελεύθερη επιλογή, η οποία αποτελεί έναν απ τους τρεις αναγκαίους όρους για την ύπαρξη της αρετής και για να χαρακτηριστεί μια πράξη ενάρετη. Οι άλλοι δύο όροι είναι: 1. Συνείδηση από τον άνθρωπο της πράξης του (αἰδώς). 2. Η σιγουριά και η σταθερότητα στην πραγματοποίησή της. Β) Λόγῳ: Έχει ήδη αναφερθεί και είναι δεδομένο ότι το μέσο προσδιορίζεται με μέτρο τον εαυτό μας. Έτσι όμως δημιουργείται η εντύπωση ότι το κάθε άτομο προσδιορίζει το μέσο με τον δικό του τρόπο, και επομένως ορίζει την αρετή με υποκειμενικά κριτήρια. Κάτι τέτοιο όμως θα σήμαινε ότι ο ορισμός της αρετής και ο προσδιορισμός του μέσου είναι διαφορετικά από άτομο σε άτομο. Όμως, ο Αριστοτέλης προσθέτει ένα κοινό κριτήριο, «τὸν ὀρθὸν λόγον», ένα πολύ σημαντικό στοιχείο για τη σύλληψη της έννοιας της αρετής, ο οποίος διασφαλίζει την αντικειμενικότητα. Διευκρινίζει μάλιστα ότι αναφέρεται στη λογική του φρονίμου ανθρώπου και όχι στην κοινή λογική. Εξάλλου, ο λόγος αποτελεί ένα απ τα στάδια της πορείας προς την αρετή. - 3 -
Το πρώτο στάδιο είναι ο νόμος που συνηθίζει τους ανθρώπους ως πολίτες να ενεργούν ενάρετα. Το δεύτερο στάδιο είναι ο λόγος, δηλαδή η λογική, η φρόνηση με τον οποίο ο καθένας ξεχωρίζει το καλό απ το κακό, τι πρέπει και τι δεν πρέπει να κάνει. Έτσι, ο λόγος βοηθάει το νόμο και τελειοποιεί το έργο του. Γ) Φρόνιμος: Σχετική με το «λόγο» είναι η φρόνηση, αφού αποκτιέται με αυτόν. Χάρη στη φρόνηση υπάρχουν και όλες οι άλλες αρετές, ενώ αν λείπει μια αρετή από έναν άνθρωπο, αυτό δείχνει ότι αυτός δεν έχει φρόνηση και αποδιοργανώνεται ως προσωπικότητα. Αξιοσημείωτο είναι ότι στον ορισμό της αρετής ενυπάρχουν μερικές από τις πιο σημαντικές αξίες του ελληνικού πολιτισμού, η ελευθερία και το μέτρο. Κοντά σ αυτά και ο «λόγος», στον οποίο τόσο μεγάλη σημασία έδιναν οι αρχαίοι είτε ως λογική σκέψη όπως νοείται, εδώ, είτε ως γλωσσική έκφραση. Β3. Η απάντηση βρίσκεται στο σχολικό βιβλίο «Φιλοσοφικός Λόγος» σελ. 147 και 149, «η παράδοση λέει και στο τέλος του Σωκράτη». Β4. σχέση ἕξις ανόρθωση κατορθοῦν καθαίρεση προαιρετική, αἱρεῖσθαι απάθεια πάθεσι υπόλοιπο ἔλλειψιν, ἐλλείπειν διαβλητός ὑπερβάλλειν, ὑπερβολὴ εικαστικός εἴκαζον ουσία οὖσα πρακτική πράξεσι ραστώνη ῥᾴδιον - 4 -
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΔΙΔΑΚΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Γ1. Αν ζήσω όμως περισσότερο, ίσως θα είναι αναπόφευκτο να υφίσταμαι τα βάρη του γήρατος, δηλαδή και να βλέπω και να ακούω λιγότερο και να σκέφτομαι χειρότερα και να μαθαίνω δυσκολότερα και να ξεχνώ περισσότερο και να γίνομαι χειρότερος από αυτούς από τους οποίους πρωτύτερα ήμουν καλύτερος αλλά βέβαια, αν δεν ένιωθα αυτά, η ζωή μου θα ήταν αβίωτη από την άλλη όμως, αν τα νιώθω, πώς είναι δεν είναι αναπόφευκτο να ζω χειρότερα και πιο δυσάρεστα; Αλλά αν βέβαια θα θανατωθώ άδικα, αυτό θα είναι άσχημο τουλάχιστον για όσους άδικα με θανάτωσαν διότι, αν η αδικία είναι άσχημη, πώς δεν είναι άσχημο και το να κάνει κάποιος οτιδήποτε με άδικο τρόπο; Γ2. πλείω τοῖς πολλοῖς γήρως τῷ γήρᾳ δυσμαθέστερον τήν δυσμαθῆ ταῦτα τούτους ἐμὲ ὑμῶν ὁρᾶν ἑώρα ἀποβαίνειν ἀπόβηθι γίγνεσθαι γενοίμεθα αἰσθανόμενον ᾔσθηνται ἀδικεῖν ἀδικῆσαι - 5 -
Γ3α. ἐπιτελεῖσθαι : Τελικό απαρέμφατο ως υποκείμενο στην απρόσωπη έκφραση «ἀναγκαῖον ἔσται». ἦν». πρότερον : Επιρρηματικός προσδιορισμός του χρόνου στο «βελτίων τούτων: Γενική συγκριτική από το επίθετο συγκριτικού βαθμού «χείρω» ἀβίωτος: Ρηματικό επίθετο που λειτουργεί ως κατηγορούμενο, μέσω του συνδετικού ρήματος «εἴη ἂν» ἐμὲ: Αντικείμενο της επιθετικής μετοχής «τοῖς ἀποκτείνασιν» ὁτιοῦν: Σύστοιχο αντικείμενο του έναρθρου απαρεμφάτου «τὸ ποιεῖν» Γ4β. Ο λανθάνων υποθετικός λόγος βρίσκεται στην υποθετική μετοχή «μὴ αἰσθανομένῳ», που είναι συνημμένη στη δοτική προσωπική του ενεργούντος προσώπου ( ή ποιητικού αιτίου) «μοι» που εννοείται λόγω του ρηματικού επιθέτου «ἀβίωτος». Η απόδοση του υποθετικού λόγου βρίσκεται στο ρήμα της πρότασης όπου ανήκει η μετοχή «εἴη ἂν» (δυνητική ευκτική). Ο υποθετικός λόγος δηλώνει την απλή σκέψη του λέγοντος. Επομένως η μετοχή θα αναλυθεί σε δευτερεύουσα υποθετική πρόταση που θα εισάγεται με τον υποθετικό σύνδεσμο εἰ και θα εκφέρεται με ευκτική: «Εἰ ταῦτα γε μή αἰσθανοίμην» Επομένως ο υποθετικός λόγος είναι: ΥΠΟΘΕΣΗ: Εἰ ταῦτα γε μή αἰσθανοίμην ΑΠΟΔΟΣΗ: ἀβίωτος (μοι) ἂν εἴη ὁ βίος (Εἰ + ευκτική) (Δυνητική ευκτική) - 6 -