ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΩΡΟΛΟΓΙΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Διάμεση Κυριακή Εκπαιδευτικός Διδάκτωρ Παιδαγωγικής Τηλ: 2108027644 Email: kdiamesi@otenet.gr Καραγιάννης Βασίλης Καθηγητής Μαθηματικών 60ου Λυκείου Αθήνας Τηλ: 2108813155 Email: vasilis_karagiannis@yahoo.gr ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΩΡΟΛΟΓΙΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ: ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Το ωρολόγιο πρόγραμμα μέρος του αναλυτικού προγράμματος Το αναλυτικό πρόγραμμα αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της εκπαίδευσης, καθημερινό εκφραστή της εκπαιδευτικής πολιτικής και πυξίδα για τον εκπαιδευτικό. Το ωρολόγιο πρόγραμμα είναι βασικό στοιχείο του αναλυτικού προγράμματος, που συχνά ξεφεύγει από τη κριτική ματιά του εκπαιδευτικού-μελετητή, ακριβώς γιατί εντάσσεται στη σχολική καθημερινότητα περισσότερο από οτιδήποτε άλλο. Μέσα από το ωρολόγιο πρόγραμμα αποκαλύπτονται στοιχεία του κρυφού Αναλυτικού προγράμματος 1, που παρουσιάζουν εξαιρετικό ενδιαφέρον, αλλά και στοιχεία της οργάνωσης και της διεύθυνσης της σχολικής τάξης 2 καθοριστικά για τη μελέτη και την αξιολόγηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Στη παρούσα έρευνα εξετάζουμε το ωρολόγιο πρόγραμμα του γυμνασίου 3 και του λυκείου 4, στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, όπως αυτό εφαρμόζεται κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς. Παρατηρήσεις-προβλήματα που προκύπτουν από τη διάρθρωση του ωρολογίου προγράμματος Η μελέτη μας για τo ωρολόγιο πρόγραμμα στο γυμνάσιο και στο λύκειο οδηγεί στις παρακάτω παρατηρήσεις που δίνουν αφορμή για την αναζήτηση λύσεων και βελτιωτικών αλλαγών: 1. Τα κριτήρια οργάνωσης του ωρολογίου προγράμματος Με ποια κριτήρια οργανώνεται και καταρτίζεται το ωρολόγιο πρόγραμμα; Ποιες ώρες διδάσκονται ποια μαθήματα και ποιος το καθορίζει; 1 Βρεττός Γ., Καψάλης Αχ., Αναλυτικό Πρόγραμμα, σελ.: 40, Αθήνα,1999 2 Ματσαγγούρας Ηλ., Η Σχολική τάξη, σελ.: 56, Αθήνα, 2003 3 Α2/129/31-01-2000 Απόφαση ΥΠ.Ε.Π.Θ. ΦΕΚ 132 τ. Β Υπουργική Απόφαση Α2/129/31-01-2000 Απόφαση ΥΠ.Ε.Π.Θ. 4 Γ2/6953/28-11-1997 Απόφαση ΥΠ.Ε.Π.Θ. ΦΕΚ 1057 τ. Β Υπουργική Απόφαση Γ2/6953/28-11-1997 Απόφαση ΥΠ.Ε.Π.Θ. 1

Διευθυντής Η διάρθρωση του ωρολογίου προγράμματος, τόσο στο γυμνάσιο όσο και στο λύκειο δεν ακολουθεί εκπαιδευτικά κριτήρια, αλλά κατά βάση έχει ως γνώμονα τις προσωπικές ανάγκες των διδασκόντων. Ο καθηγητής που είναι υπεύθυνος για την κατάρτιση του ωρολογίου προγράμματος, είτε το κάνει με το χέρι είτε μέσω κάποιου λογισμικού, θέτει ορισμένους αρχικούς περιορισμούς. Οι περιορισμοί παιδαγωγικού και εκπαιδευτικού χαρακτήρα είναι ελάχιστοι. Όπως: η νεοελληνική γλώσσα να μην γίνεται τις δύο τελευταίες ώρες, τα μονόωρα μαθήματα να μην γίνονται τελευταία ώρα, οι κατευθύνσεις στο λύκειο να γίνονται καθορισμένες ώρες, συνήθως από 2 η έως 4 η ή 5 η. Δεδομένου ότι κάποιοι καθηγητές διδάσκουν σε περισσότερα από ένα σχολεία, αναγκαστικά προστίθενται και κάποιοι επιπλέον περιορισμοί σχετικά με τις ημέρες παρουσίας τους στο συγκεκριμένο σχολείο. Οι υπόλοιποι περιορισμοί, που συνήθως είναι πάρα πολλοί, αφορούν στην προσωπική εξυπηρέτηση των διδασκόντων. Όπως: ο τάδε καθηγητής δεν θέλει να έρχεται την 1 η ώρα, ή τις δύο πρώτες ώρες, ο δείνα θέλει μια συγκεκριμένη μέρα την εβδομάδα να τελειώνει στις 11, κάποιος άλλος Τρίτη και Πέμπτη θέλει να φεύγει νωρίς και άλλοι παρόμοιοι. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζουμε ένα ενδεικτικό πρόγραμμα λυκείου δύο ημερών. Αυτό που παρατηρούμε είναι ότι η οργάνωση γίνεται πάντα ως προς καθηγητή και ποτέ ως προς τμήμα. ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ Ωρολόγιο πρόγραμμα Ισχύει από 2/11/2009 Δευτέρα Τρίτη 1 2 3 4 5 6 7 1 2 3 4 5 6 7 Γ3 Υποδιευθυντής Β3 ΑΟΘ1 Β1 ΑΟΘ1 Β2 Θεολόγος Α2 Α1 Β2 Β1 Γ1 Α3 Α4 Φιλόλογος 1 Γ1 ΓΚ1 Α1 Γ2 Γ3 ΓΚ2 Φιλόλογος 2 ΒΚ1 Β2 Α3 Β3 Α3 ΒΚ2 Φιλόλογος 3 Γ2 ΓΚ2 ΓΚ1 ΓΚ1 ΓΚ2 Φιλόλογος 4 ΒΚ2 ΒΚ1 ΓΚ2 ΓΚ1 ΒΚ1 ΒΚ2 Φιλόλογος 5 Α2 Α4 Β3 Α2 Α2 Α4 Β1 Φιλόλογος 6 ΒΚ2 Α4 Α4 Α2 ΒΚ1 Β2 Φιλόλογος 7 Γ3 Γ1 Β2 Β1 Φιλόλογος 8 Α1 Α1 Γ1 Α1 Γ2 Α4 Α3 Μαθηματικός 1 Α2 ΓΘ Β2 Α2 Α1 ΓΘ Μαθηματικός 2 ΒΘ ΒΤ ΓΤ ΓΤ ΒΘ ΒΤ Α1 Μαθηματικός 3 Α4 Α3 Α3 Α4 Β3 Β3 Γ1 Φυσικός 1 ΒΘ Β1 Α1 Α3 Α4 Α2 2

Φυσικός 2 ΒΤ ΓΤ Β3 Γ1 Β2 Γ2 ΓΤ ΓΘ ΒΘ Φυσικός 3 Α3 Α4 Α2 Β2 Α3 Γ3 Βιολόγος ΓΘ Β1 ΒΒλ1 Αγγλικών Α3 Α1 Α2 Α4 Γ1 Α1 Γ3 Γ2 Ιταλικών Β2 ΑΙτα Β3 Β1 Οικονομικών Γ2 Γ3 Α3 ΑΨχ1 Α1 Α2 Γυμναστής Β1 Γ2 Α1 Α3 Α2 Β3 Δομικός Α4 Α3 ΒΣχ1 Α2 Α1 ΓΣχ Πληροφορικής ΒΤ ΑΠλ1 ΓΠλ Αυτό που ενδιαφέρει τον υπεύθυνο κατάρτισης του προγράμματος είναι, κατά πρώτο να ικανοποιηθούν οι αρχικοί περιορισμοί και κατά δεύτερον, παρεμβαίνοντας, να ελαχιστοποιήσει τα κενά των καθηγητών. Δεν τον ενδιαφέρει καθόλου τι συνδυασμός μαθημάτων θα προκύψει σε καθημερινή βάση για τα διάφορα τμήματα. Κάτι που πολύ συχνά οδηγεί στο να έχει ένα τμήμα την ίδια μέρα, όπως βλέπουμε εδώ, Γεωμετρία, Αρχαία, 2 ώρες κατεύθυνση, Άλγεβρα, Ιστορία και Φυσική. Πως να μην αντιδράσουν οι μαθητές του συγκεκριμένου τμήματος και πώς να πεισθούν ότι η κατάρτιση του προγράμματος γίνεται με εκπαιδευτικά κριτήρια. Τετάρτη 1 2 3 4 5 6 7 B1 Γεωμ. Αρχαία Κατευθ. Κατευθ. Άλγεβρα Ιστορία Φυσική Αποτέλεσμα της διάρθρωσης του ωρολογίου προγράμματος με αυτό τον τρόπο είναι η άνιση κατανομή του φόρτου εργασίας των μαθητών μέσα στην εβδομάδα που οδηγεί σε κούραση, αντίδραση και έλλειψη ενδιαφέροντος. Το σχολείο δε σέβεται το χρόνο των μαθητών και αντιμετωπίζει μηχανιστικά την εκπαιδευτική διαδικασία. 2. Η διάρθρωση του ωρολογίου προγράμματος οδηγεί στον κατακερματισμό της διδακτικής ύλης και της γνώσης. Ο μαθητής, σε καθημερινή βάση, διδάσκεται έξι ή εφτά διαφορετικά μαθήματα σε έξι, εφτά διαφορετικές ώρες 5. Υφίσταται μια αδιάκοπη εναλλαγή διδασκόντων και διδακτικών αντικειμένων που, εκ πρώτης τουλάχιστον όψεως, δε συνδέονται μεταξύ τους. Η διδασκαλία του κάθε μαθήματος διαρκεί μια διδακτική ώρα, σαράντα πέντε λεπτά, συχνά πολύ λίγο για την πραγματική ολοκλήρωση μιας ενότητας, χρόνος που συχνά αγχώνει μαθητές και διδάσκοντες. Ο μαθητής αισθάνεται βομβαρδισμένος από 5 Πάσουλα Ειρήνη, Αναλυτικά προγράμματα, πολιτισμός και κοινωνία, Virtual School, The sciences of Education nline, τόμος 3, τεύχος 2 http://www.auth.gr/virtualschool/3.2/praxis/pasoulacurricula.html 3

πληροφορίες, χωρίς να έχει το πραγματικό χρόνο να τις επεξεργαστεί και χωρίς να μπορεί να ανακαλύψει πραγματικά τη χρησιμότητά τους. Ενδεχομένως, ένα τέτοιο πρόγραμμα, που εναλλάσσει με αυτό το ρυθμό το περιεχόμενο της διδακτικής πράξης να δίνει ερεθίσματα στο μαθητή και κάποιες γενικές γνώσεις, τον εμποδίζει όμως να εμβαθύνει πάνω σ ένα θέμα, να αναπτύσσει δεξιότητες μέσα από διαθεματικές δραστηριότητες και κυρίως, σκοτώνει την ηδονή της ανακάλυψης και της γνώσης. Το ωρολόγιο πρόγραμμα (κι όχι το περιεχόμενο των μαθημάτων) δεν μπορεί να συντείνει στην επίτευξη των γενικών σκοπών και των στόχων του ΔΕΠΠΣ για το γυμνάσιο και το λύκειο. Το ίδιο το κεντρικό νόημα του ΔΕΠΠΣ, καταργείται. Το Πρόγραμμα Σπουδών δε μπορεί να είναι ούτε Διαθεματικό 6, ούτε Ενιαίο. 3. Ο προβληματικός ρόλος των διδακτικών ωρών μιας συστάδας μαθημάτων. Το ωρολόγιο πρόγραμμα δεν προσφέρει καμία ευελιξία στον διδάσκοντα και στο μαθητή και καταργεί το πνεύμα του ΔΕΠΠΣ. Η όλη του δομή αναδεικνύει μία σειρά από δυσκαμψίες και αποδεικνύει τον προβληματικό ρόλο των διδακτικών ωρών μιας συστάδας μαθημάτων τόσο στο γυμνάσιο όσο και στο λύκειο: Τα μονόωρα μαθήματα σε κάθε τάξη είναι τα εξής: Μονόωρα μαθήματα Α Γυμνασίου Β Γυμνασίου Γ Γυμνασίου Μουσική Μουσική Μουσική Καλλιτεχνικά Καλλιτεχνικά Καλλιτεχνικά Οικιακή Οικονομία Οικιακή Οικονομία Πληροφορική Πληροφορική Πληροφορική Τεχνολογία Τεχνολογία Τεχνολογία Χημεία Α Λυκείου Β Λυκείου Γ Λυκείου θρησκευτικά Κοιν. & πολ. οργ. Αρχαία Ελλάδα Χημεία Θετ. Λατινικά Θρησκευτικά Τα μονόωρα μαθήματα προκαλούν μια σειρά από καθημερινά προβλήματα στη σχολική ζωή, αλλά κυρίως, αντί να σηματοδοτούν τον εμπλουτισμό του αναλυτικού προγράμματος, τη δυνατότητα ολιστικής αντιμετώπισης της γνώσης 7 και τη 6 Κάτσικας Κ.,Θεριανός Κ., Νέα Αναλυτικά Προγράμματα και βιβλία στο σχολείο,σελ.:46,εκδ. Gutenberg 7 Ματσαγγούρας Ηλ., Η Διαθεματικότητα στη σχολική γνώση,, σελ.:110,εκδ.: Γρηγόρη, 2006 4

καλλιέργεια του πνεύματος, έχουν αποδυναμωθεί και συγκεντρώνουν τη κακοδαιμονία του εκπαιδευτικού συστήματος. O διδάσκων σπάνια προλαβαίνει να ολοκληρώσει τη διδακτική ενότητα. Από τους μαθητές θεωρούνται ως «υποδεέστερα μαθήματα». Πολύ συχνά, όταν μία ώρα χάνεται, παρεμβάλλεται μεγάλο χρονικό διάστημα μεταξύ του των δύο τελευταίων μαθημάτων. Ακριβώς επειδή τα περισσότερα από τα μονόωρα μαθήματα είναι τα ίδια και στις τρεις τάξεις του γυμνασίου, ο διδάσκων είναι συνήθως υποχρεωμένος να συμπληρώνει ωράριο σε περισσότερα από δύο σχολεία, ως εκ τούτου αδυνατεί να συμπληρώσει τις πιθανά χαμένες ώρες και να συμμετέχει εν γένει στη σχολική ζωή της εκπαιδευτικής μονάδας. Το «μάθημα» του ΣΕΠ Παρατηρώντας το ωρολόγιο πρόγραμμα διαπιστώνουμε ότι οι μαθητές κάνουν σχολικό επαγγελματικό προσανατολισμό μία ώρα στην Γ γυμνασίου και μία ώρα το 2 ο τρίμηνο της Α λυκείου. Είναι ο σχολικός επαγγελματικός προσανατολισμός μάθημα; Γιατί εντάσσεται με αυτή την ιδιότητα μέσα στο πρόγραμμα; Είναι αρκετός ο χρόνος που αφιερώνουμε και επαρκεί μόνο μέχρι τη Α λυκείου; Τα μαθήματα επιλογής στο λύκειο είναι όλα δίωρα. Το ερώτημα που γεννιέται παρατηρώντας το ωρολόγιο πρόγραμμα είναι το εξής: γιατί να μην ενοποιήσουμε τις δύο διδακτικές ώρες ώστε να μπορούν να υλοποιηθούν τα διαθεματικά πρότζεκτ που προτείνει το ΔΕΠΠΣ. Το μάθημα της φυσικής αγωγής Αν κρίνουμε από το ωρολόγιο πρόγραμμα, το μάθημα της φυσικής αγωγής έχει ιδιαίτερη θέση στο γυμνάσιο, αν και δε θεωρούμε ότι οι διδακτικές ώρες με τη διάρκεια των 45 λεπτών και με τη θέση τους μέσα στο ωρολόγιο πρόγραμμα αξιοποιούνται επαρκώς. Η εικόνα όμως αλλάζει στο λύκειο. Προφανώς η γυμναστική κρίνεται ήσσονος σημασίας από την Γ γυμνασίου και μετά. 4. Το πλήθος των μαθημάτων του Λυκείου είναι σημαντικά μεγάλο. Παρατηρούμε ότι το πλήθος των μαθημάτων του Λυκείου είναι σημαντικά μεγάλο. Αυτό, σημαίνει βεβαίως μια ποικιλία αντικειμένων και ερεθισμάτων, αλλά αποτελεί παράλληλα στοιχείο φόρτου, κούρασης και διάσπασης για τους μαθητές. Πιο συγκεκριμένα, -στην Α λυκείου προβλέπονται 10μαθήματα + 1 ή 2 επιλογής -στη Β λυκείου προβλέπονται 11μαθήματα + 1 ή 2 επιλογής -στη Γ λυκείου προβλέπονται 13μαθήματα + 1 ή 2 επιλογής Εύλογα, μέσα από τη μελέτη του ωρολογίου προγράμματος, τίθεται το ερώτημα της σχέσης μεταξύ ίδιων μαθημάτων γενικής παιδείας και κατεύθυνσης, καθώς και των μαθημάτων επιλογής με τα υποχρεωτικά μαθήματα. Προτάσεις 1. Να καθιερωθούν ζώνες μαθημάτων και ενοποίηση ωρών: Σύμφωνα με κεντρικές αποφάσεις του υπουργείου Παιδείας και με βάση καθαρά παιδαγωγικά και εκπαιδευτικά κριτήρια να καθιερωθούν ζώνες μαθημάτων. Για 5

παράδειγμα κάποια συγκεκριμένα μαθήματα να διδάσκονται στην πρώτη ζώνη (8-10), κάποια άλλα στη δεύτερη (10:30-12:30) ή στην τρίτη (12:45-13:45). Ως προς την ενοποίηση ωρών, θα μπορούσε, παραδείγματος χάρη, η διδασκαλία των Νέων Ελληνικών στο γυμνάσιο να γίνει ένα ενιαίο δίωρο. Το ίδιο και η γεωμετρία της Α λυκείου, αντί για 4 μονόωρα να γίνει 2 δίωρα. Στο λύκειο, για τα μαθήματα επιλογής θα μπορούσαμε να ενοποιήσουμε το δίωρο. Με τη διάρθρωση αυτή μπορούμε να επιτύχουμε τα εξής: Η κατάρτιση του ωρολογίου προγράμματος να γίνεται με μοναδικό γνώμονα τις ανάγκες και τις προτεραιότητες των μαθητών. Δεν θα διδάσκονται πάνω από τρία ή τέσσερα αντικείμενα μέσα στο εφτάωρο. Ο διδάσκων θα έχει περισσότερη ευελιξία να οργανώσει την ύλη του μαθήματος, διότι δε θα καταπιέζεται από το ασφυκτικό σαρανταπεντάλεπτο, θα μπορεί να υλοποιήσει πιο εύκολα διαθεματικά και διαπολιτισμικά πρότζεκτ, όπως συστήνει το ΔΕΠΠΣ, θα μπορεί να συνεργαστεί με συναδέλφους του άλλων ειδικοτήτων. Θα έχει την ευχέρεια να υλοποιήσει επισκέψεις ή δραστηριότητες εκτός σχολείου, να εφαρμόσει προσεγγίσεις διαφοροποιημένης διδασκαλίας και να κάνει ευκολότερα χρήση της νέας τεχνολογίας. Λιγότερος φόρτος των μαθητών στο σπίτι. Δυνατότητα εμπέδωσης στο σχολείο, περισσότερο δημιουργική δουλειά στο σπίτι. 2. Κατάργηση μονόωρων μαθημάτων σε κάθε τάξη: Ενδεικτικά προτείνουμε, αντί για μια ώρα καλλιτεχνικά, μια ώρα μουσική, μια ώρα πληροφορική σε κάθε τάξη του γυμνασίου που ισχύει σήμερα, 3 ώρες καλλιτεχνικά στην Α γυμνασίου, 3 ώρες μουσική στην Β και 3 ώρες πληροφορική στην Γ, και μάλιστα σε ένα συνεχόμενο τρίωρο. Α Γυμνασίου Β Γυμνασίου Γ Γυμνασίου Μουσική Μουσική Μουσική Καλλιτεχνικά Καλλιτεχνικά Καλλιτεχνικά Πληροφορική Πληροφορική Πληροφορική Α Γυμνασίου Β Γυμνασίου Γ Γυμνασίου Καλλιτεχνικά 3 ώρες Μουσική 3ώρες Πληροφορική 3 ώρες Έτσι, μπορούμε να επιτύχουμε τα εξής: Τη δυνατότητα υλοποίησης διαθεματικών πρότζεκτ με πυξίδα τις ανάγκες και τις προτεραιότητες των μαθητών και συνθήκες πολύ καλύτερες για τον διδάσκοντα. Τη δυνατότητα υλοποίησης εξωσχολικών δραστηριοτήτων στο πλαίσιο του μαθήματος ( επίσκεψη σε μουσείο, σε εκθεσιακό χώρο, κ.λ.π.) Περισσότερη ευελιξία στην οργάνωση της ύλης του μαθήματος και δυνατότητα συνεργασίας με συναδέλφους του άλλων ειδικοτήτων. Δυνατότητα εφαρμογής προσεγγίσεων διαφοροποιημένης διδασκαλίας και ουσιαστικότερη χρήση της νέας τεχνολογίας. Δυνατότητα περισσότερο δημιουργικής δουλειάς από τους μαθητές 6

3. Το «μάθημα» του ΣΕΠ, τόσο στο γυμνάσιο όσο και στο λύκειο πρέπει να πάρει άλλο χαρακτήρα: Δεν υπάρχει λόγος το «μάθημα» του ΣΕΠ να εντάσσεται στο σχολικό ωρολόγιο πρόγραμμα τόσο του γυμνασίου όσο και του λυκείου. Θα μπορούσε να γίνει υπό την μορφή σεμιναρίων που θα οργανώνονται από τα γραφεία ΣΕΠ 4. Ο αριθμός των μαθημάτων του Λυκείου πρέπει να μειωθεί. 5. Η ύλη ορισμένων μαθημάτων επιλογής, πρέπει να «εναρμονιστεί» με την ύλη άλλων υποχρεωτικών μαθημάτων. Με αυτή την παρέμβαση μπορεί να επιτευχθεί: Σφαιρική γνώση πάνω σε ένα αντικείμενο Όχι συσσώρευση πληροφοριών, αλλά ανάπτυξη δεξιοτήτων Κίνητρα μάθησης Λιγότερος φόρτος των μαθητών Πιο ενδιαφέρον σχολείο 6. Για το μάθημα της φυσικής αγωγής: Προτείνουμε μια ώρα σε καθημερινή βάση για όλες τις τάξεις γυμνασίου και λυκείου, στην ίδια ζώνη (θα λέγαμε την 1 η ή την τελευταία). Μπορούμε να εκπονήσουμε ένα αναλυτικό πρόγραμμα όπου, περισσότερα του ενός τμήματα να κάνουν την ίδια ώρα το μάθημα της φυσικής αγωγής. Résumé Horaire : constatations-propositions Le curriculum se trouve au centre de toute séance didactique, c est l expression de la politique éducative officielle et la boussole de l enseignant. Les horaires des cours sont un élément essentiel, qui échappe souvent au chercheur, étant donné sa banalité due au quotidien. Dans cette enquête on se penche aux horaires du collège et du lycée au sein du système éducatif grec et s occupe des questions suivantes : 1. des critères selon lesquels on organise les horaires et des facteurs qui contribuent à la réalisation des enjeux didactiques selon le curicullum 2. des problèmes des matières d une seule heure par semaine. 3. du rôle des matières facultatives au lycée 4. de la place de l orientation professionnelle dans le programme scolaire 7

5. de la relation entre les matières facultatives et obligatoires au lycée 6. de la relation entre les les matières des séries et les matières communes au lycée 7. de la durée de la séance didactique et du nombre des matières dans une journée Cette étude conduit aux conclusions suivantes : les critères de l organisation des horaires ne sont pas éducatifs l articulation des horaires conduit à la segmentation de la connaissance l organisation des horaires ne présente aucune fléxibilité et élimine l esprit du curriculum une série des matières s avère inutile 8