Καλλιέργεια και Τυποποίηση βρώσιμης ελιάς

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "Καλλιέργεια και Τυποποίηση βρώσιμης ελιάς"

Transcript

1 ΤΕΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ - ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΦΛΩΡΙΝΑΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ & ΤΕΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ & ΔΙΑΤΡΟΦΗΣ ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΩΝ ΓΕΩΠΟΝΩΝ Καλλιέργεια και Τυποποίηση βρώσιμης ελιάς Φουκίδης Απόστολος Φλώρινα,2014 1

2 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Στα πλαίσια των σπουδών μου στη σχολή τεχνολογίας τροφίμων εκπονήθηκε πτυχιακή μελέτη με θέμα: «Καλλιέργεια και Τυποποίηση βρώσιμης ελιάς.» Για την πραγματοποίηση αυτής της μελέτης ήταν αναγκαία η συνεργασία μου με ανθρώπους, στους οποίους χρωστάω ένα μεγάλο ευχαριστώ. Οι άνθρωποι αυτοί είναι κυρίως η οικογένεια μου που με εμπιστεύτηκε και με στήριζε σε κάθε βήμα της ζωής μου και γι αυτό τους αφιερώνω την εργασία αυτή. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον επιβλέποντα καθηγήτη της πτυχιακής μου μελέτης, του οποίου η βοήθεια ήταν σημαντική για την ολοκλήρωσή της, καθώς μου προσέφερε τις γνώσεις του, τη στήριξη και το ενδιαφέρον του. 2

3 Δήλωση περί μη λογοκλοπής Δηλώνω ότι είμαι ο συγγραφέας της παρούσας εργασίας με τίτλο Καλλιέργεια και Τυποποίηση βρώσιμης ελιάς που συντάχθηκε στα πλαίσια της πτυχιακής μου εργασίας και παραδόθηκε το μήνα Μάρτιο του 2014 Η αναφερόμενη εργασία δεν αποτελεί αντιγραφή ούτε προέρχεται από ανάθεση σε τρίτους. Οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν αναφέρονται σαφώς στη βιβλιογραφία και στο κείμενο ενώ κάθε εξωτερική βοήθεια, αν υπήρξε, αναγνωρίζεται ρητά Όνομα (κεφαλαία) ΑΜ Υπογραφή: ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΦΟΥΚΙΔΗΣ Ημερομηνία:

4 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η παρούσα εργασία εξετάζει τη παραγωγή της βρώσιμης ελιάς. Γίνεται μια εκτενής ανάλυση στην καλλιέργεια και τυποποίηση της βρώσιμης ελιάς καθώς και στους τρόπους επεξεργασίας της επιτραπέζιας ελιάς. Η Ελλάδα αποτελεί τη δεύτερη μεγαλύτερη παραγωγό χώρα επιτραπέζιων ελιών στην ΕΕ, ενώ το μεγαλύτερο μέρος της εγχώριας παραγωγής εξάγεται, σε χύμα κυρίως μορφή. Αναλύονται οι ασθένειες καθώς και οι τρόποι αντιμετώπισης τους, η τυποποίηση της επιτραπέζιας ελιάς καθώς και οι τρόποι επεξεργασίας των ελιών. Παρουσιάζονται οι τρόποι και οι μέθοδοι διαχείρισης των αποβλήτων της επεξεργασίας των καρπών. Τέλος, παρατίθενται οι προοπτικές ανάπτυξης της επιτραπέζιας ελιάς που είναι θετικές αφού αναμένεται αύξηση της κατανάλωσης σε παγκόσμιο επίπεδο. 4

5 ABSTRACT This paper examines the production of table olives. Includes an extensive analysis of the cultivation and preparation of edible olives and ways of processing of table olives. Greece is the country 's second largest producer of table olives in the EU, while the bulk of domestic production is exported, mainly in bulk form. Analyzed diseases and ways to address them, standardization of table olives and ways of processing olives. Presented the ways and methods of waste management processing of fruits. Finally, given the growth prospects of table olives is positive as expected consumption growth globally. 5

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...2 ABRACT 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 6 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ..8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΚΑΛΛΙΕΡΓΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗΣ ΕΛΙΑΣ 1.1 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΕΝΤΡΟΥ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ ΚΑΤΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΣΤΟΥΣ ΕΛΑΙΩΝΕΣ ΑΝΘΟΦΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ ΚΛΑΔΕΜΑ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΣΗΤΑ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΕΧΘΡΩΝ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ ΚΑΙΡΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΑ ΕΛΑΙΟΔΕΝΤΡΑ ΤΡΟΠΟΙ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ ΚΑΡΠΩΝ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΚΑΡΠΟΥ ΛΙΠΑΝΣΗ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ...34 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 : ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΩΝ ΕΛΙΩΝ 2.1 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΛΑΙΟΚΑΡΠΟΥ ΓΙΑ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΑ ΧΡΗΣΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΜΕΝΕΣ ΠΡΑΣΙΝΕΣ ΕΛΙΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΚΑΥΣΤΙΚΟ ΝΑΤΡΙΟ ΚΑΙ ΠΛΥΣΙΜΟ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΣΕ ΑΛΜΗ ΚΑΙ ΖΥΜΩΣΗ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΤΩΝ ΖΥΜΩΜΕΝΩΝ ΚΑΡΠΩΝ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ ΜΑΥΡΕΣ ΕΛΙΕΣ

7 2.4.1 ΦΥΣΙΚΕΣ ΜΑΥΡΕΣ ΕΛΙΕΣ ΣΕ ΑΛΜΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΣΕ ΑΛΜΗ ΚΑΙ ΖΥΜΩΣΗ ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ ΕΛΙΕΣ ΜΑΥΡΙΣΜΕΝΕΣ ΜΕ ΟΞΕΙΔΩΣΗ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΞΕΙΔΩΣΗ ΤΩΝ ΚΑΡΠΩΝ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΚΑΥΣΤΙΚΟ ΝΑΤΡΙΟ ΚΑΙ ΟΞΕΙΔΩΣΗ ΜΕ ΑΕΡΑ ΕΚΠΛΥΣΗ ΤΩΝ ΥΠΟΛΟΙΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΣΟΔΑΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΧΡΩΜΑΤΟΣ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΕΙΡΩΣΗ...52 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 :ΑΠΟΒΛΗΤΑ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΑΣ ΕΛΙΑΣ 3.1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΟΣΟΤΗΤΕΣ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 : ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΑΣ ΕΛΙΑΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...75 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..77 7

8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ρόλος που διαδραματίζει η ελιά είναι πολύ σημαντικός καθώς αποτελεί ένα από τα βασικότερα αγαθά που έχει προσφέρει η φύση στον άνθρωπο και κρύβει μέσα της ιστορία πολλών ετών. Η ιστορία της ελιάς αρχίζει πριν από την επινόηση της γραφής (Hurley, 1919). Η ελιά είναι από τα αρχαιότερα καλλιεργούμενα δέντρα στον κόσμο καθώς η καλλιέργειά της χρονολογείται 6000 ή και περισσότερα χρόνια πριν.οι ιστορικοί θεωρούν πιθανότερο τόπο προέλευσηςτης ελιάς τις περιοχές της Συρίας και της Μικράς Ασίας, των οποίων οι βουνοπλαγιές είναι κατάφυτες από αγριελιές. Το στοιχείο όμως αυτό δεν αποτελεί απόδειξη, γιατί αγριελιές απαντώνται σήμερα διάσπαρτες σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου, στην Ελλάδα, στα βόρεια παράλια της Αφρικής, στην Ισπανία και στην Τουρκία. Ειδικότερα στην Ελλάδα αγριελιές απαντώνται από τις βουνοπλαγιές του Ολύμπου μέχρι τον Ψηλορείτη και από τα Ιόνια νησιά έως τα νησιά του Αιγαίου.Ο ιστορικός Θεόφραστος αναφέρει ότι η ελιά φύτρωνε στην Ελλάδα, στη Νότια Ιταλία, στη Συρία και στην Αραβία (προς την πλευρά της θάλασσας), στην Αίγυπτο και αλλού.η σημασία του δέντρου της ελιάς γίνεται αντιληπτή αν αναλογιστεί κανείς ότι τα προϊόντα της τα οποία είναι το ελαιόλαδο και η βρώσιμη ελιά, αποτελούν διαχρονικά δύο από τα βασικότερα είδη διατροφής του ανθρώπου. Η παρούσα εργασία έχει ως σκοπό να αναλύσει το ένα από τα δύο προϊόντα της ελιάς, τη βρώσιμη ελιά. Επιπλέον γίνεται μια προσπάθεια να διερευνηθεί η καλλιέργεια της βρώσιμης ελιάς καθώς και η τυποποίηση της. Η παγκόσμια παραγωγή βρώσιμης ελιάς εκτιμάται σε πάνω από τόνους ετησίως. Εδώ η σύνθεση της παραγωγής είναι αρκετά διαφορετική, αφού συμμετέχουν με σημαντικότατα μερίδια χώρες που δενκατέχουν διακριτή θέση στην ελαιοπαραγωγή. Έτσι η Ισπανία κατέχει και εδώ την πρώτη θέση με τόνους και έπονται, Αίγυπτος ( με αυξητική τάση στις συνολικά αρδευόμενες καλλιέργειες), Τουρκία ( ), Αργεντινή ( ), Αλγερία ( ), Ελλάδα ( ), Μαρόκο ( ), Ιταλία (60.000), Ιράν (45.000) κ.ο.κ. Η ζήτηση στην παγκόσμια αγορά παρουσιάζει μικρές διακυμάνσεις. Τα τελευταία χρόνια καταγράφεται μια σοβαρή αύξηση ζήτησης στις αγορές Ρωσίας και Βραζιλίας. Κατά τα τελευταία πέντε χρόνια οι τιμές παραγωγού έχουν σταθερά καθοδική πορεία. Στο χρονικό αυτό διάστημα η μικρότερη μείωση τιμών παραγωγού (κατά 11%) καταγράφεται στο Μαρόκο και η μεγαλύτερη στην Ελλάδα (κατά 30%). Παρά ταύτα 8

9 οι ποικιλίες βρώσιμης ελιάς που καλλιεργούνται στην Ελλάδα θεωρούνται (από άποψη ποιότητας) κορυφαίες, με την ποικιλία Καλαμών να ξεχωρίζει και για την ποιότητααλλά και για την μοναδικότητά της. Στις επόμενες ενότητες θα παρουσιαστεί η διαδικασία της καλλιέργειας της βρώσιμης ελιάς, στη συνέχεια θα παρατεθούν οι τρόποι επεξεργασίας των επιτραπέζιων ελιών και τέλος θα πραγματοποιηθεί μια διερεύνηση των αποβλήτων που προκαλούνται από την επιτραπέζια ελιά καθώς και οι μέθοδοι επεξεργασίας τους. 9

10 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ H ιστορία του δέντρου της ελιάς αρχίζει με αυτή της λεκάνης της Mεσογείου. Αν και τίποτε το ακριβές δεν είναι γνωστό, είναι γενικά παραδεκτό ότι η Mικρά Aσία, όπως και η Kρήτη, οι Kυκλάδες και οι Σποράδες Nήσοι θεωρούνται η πατρίδα της ελιάς. Σύμφωνα με τον Όμηρο η καλλιέργεια της ελιάς ανάγεται στην προϊστορία. Aυτό που είναι γνωστό είναι ότι η ελιά καλλιεργείται από το 3000 π.x. Από την κυκλαδική περίοδο μέχρι σήμερα, ο καρπός της ελιάς αποτελεί βασικό στοιχείο της κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας του τόπου μας. Το ελαιόδεντρο εμφανίζεται από αρχαιοτάτων χρόνων στις διάφορες παραστάσεις και απεικονίσεις, στους μύθους και στις δοξασίες όπως και στην ιστορία των λαών της Μεσογείου. Ως πιθανός τόπος προέλευσης εικάζεται η περιοχή της Συρίας και της Μικρά Ασίας, κατ' άλλους η Β. Αφρική. Το σίγουρο είναι πάντως ότι διαδόθηκε στην Ελλάδα από τους Φωκείς, κατόπιν πέρασε στην Ιταλία και αργότερα στην Ισπανία. Οι πρώτοι Ισπανοί άποικοι το διέδωσαν στην Αμερική, εντούτοις, η καλλιέργεια των ελαιόδενδρων περιορίστηκε μόνο στη Χιλή, την Αργεντινή και την Καλιφόρνια. Στην αρχή του 20ου αιώνα, η ελιά εισήχθη επίσης στη Νότια Αφρική και την Αυστραλία. Πρόσφατα υπάρχει μια τάση για αύξηση της καλλιέργειας ελαιόδενδρων σε χώρες όπως η Αργεντινή, η Αυστραλία και το Μαρόκο. Σήμερα, η ελιά εισάγεται σε μερικές ανατολικές χώρες (Κίνα και Ιαπωνία), στις οποίες η καλλιέργεια ήταν σχεδόν άγνωστη πριν από μερικά χρόνια. Στον Ελλαδικό χώρο, κατά το μύθο, η σημερινή πρωτεύουσα της Ελλάδας πήρε το όνομά της από τη Θεά Αθηνά όταν στην διαμάχη της με τον Ποσειδώνα για το ποιος θα δώσει το όνομα του στην πόλη αυτή η Θεά Αθηνά κατάφερε να υπερισχύσει χαρίζοντας στους κατοίκους, το δέντρο της ελιάς. Η ελιά αποτελούσε πάντα το σύμβολο της ειρήνης και της ευφορίας, και γι' αυτό και οι Ολυμπιονίκες στεφανώνονταν με ένα στεφάνι ελιάς. Η προσφορά ενός στεφανιού από κλώνους ελιάς και μιας φιάλης ελαιόλαδου, σήμαινε αναγνώριση της νίκης. Οι Ρωμαίοι έφτιαχναν περιδέραια από κλωνάρια ελιάς για να ανταμείψουν τους επιφανέστερους πολίτες τους. Οι χριστιανοί το θεωρούσαν σημάδι τύχης και ειρήνης. Κατά την Παλαιά Διαθήκη όταν τελείωσε ο κατακλυσμός του Νώε, το περιστέρι που επέστρεψε από την αναζήτηση του για στεριά, κρατούσε ένα κλωνάρι ελιάς. Αναφορές για τις ελιές συναντούμε και στο Κοράνι. Ο Όμηρος ονόμασε το λάδι που εξάγεται από τον καρπό της ελιάς "υγρό χρυσάφι". Οι μεγαλύτεροι γιατροί της 10

11 αρχαιότητας όπως ο Ιπποκράτης, ο Γαληνός και ο Διοσκουρίδης αναφέρθηκαν στις αρετές του και στις ευεργετικές του ιδιότητες. Σύμφωνα με Όμηρο, η ελιά καλλιεργούνταν στην Ελλάδα για πάνω από έτη. Τα ελαιόδεντρα κυριάρχησαν στην πετρώδη ελληνική επαρχία και έγιναν στυλοβάτες της ελληνικής κοινωνίας. Ήταν τόσο ιερά που εκείνοι που τα έκοβαν καταδικάζονταν σε θάνατο ή εξορία. Στην αρχαία Ελλάδα, το ελαιόλαδο ήταν από τα απαραίτητα προϊόντα και προηγμένα σκάφη ναυπηγήθηκαν στην Ελλάδα μόνο και μόνο για τη μεταφορά του σε εμπορικά σημεία γύρω από τη Μεσόγειο. Οι ελιές έχουν μια σχεδόν τιτανική αντίσταση, μια ζωτικής σημασίας δύναμη που τις καθιστά σχεδόν αθάνατες. Παρά τους σκληρούς χειμώνες και τα καυτά καλοκαίρια, συνεχίζουν να αναπτύσσονται, υπερήφανες και ισχυρές προς τον ουρανό, αποδίδοντας καρπούς που τρέφουν και θεραπεύουν, εμπνέουν και καταπλήσσουν. Οι ήπιες κλιματολογικές συνθήκες, που χαρακτηρίζονται από τα θερμά ξηρά καλοκαίρια και τους βροχερούς χειμώνες, ευνοούν τις άφθονες συγκομιδές. Η πέτρα, η ξηρασία, η σιωπή, και η μοναξιά είναι ο ιδανικός βιότοπος για την ελιά. Τα πρώτα στάδια εκμετάλλευσης της ελιάς, από τους κατοίκους του προϊστορικού Αιγαίου παραμένουν ακόμη άγνωστα. Πιστεύεται ωστόσο, ότι από τη Νεολιθική τουλάχιστον εποχή, θα γινόταν ευκαιριακά συλλογή των καρπών της αγριελιάς, ενώ οι απαρχές της ελαιοκαλλιέργειας τοποθετούνται στο χρονικόορίζοντα της λεγόμενης Πρώιμης Χαλκοκρατίας, δηλαδή την 3η Χιλιετία π.χ. Από την Ύστερη Χαλκοκρατία, μέσα από την πινακίδα Un 138 του ανακτόρουτης Πύλου, διαθέτουμε και την παλαιότερη ως φαίνεται, ρητή πλέον μαρτυρία για την ενσωμάτωση του ελαιοκάρπου στις διαιτητικές συνήθειες της εποχής, καθώς η λέξη po-pa, που προσδιορίζει ιδεόγραμμα του ελαιοκάρπου, διαβάζεται ως φορβή/φορβάς, με την έννοια «για βρώση». Οι πινακίδες Γραμμικής Β γραφής, που βρέθηκαν στα ανακτορικά αρχεία της Κνωσού, της Πύλου και των Μυκηνών και χρονολογούνται στα τέλη του 13 αιώνα π.χ, προσθέτουν ανεκτίμητες πληροφορίες στις αρχαιοβοτανικές μαρτυρίες κυρίως πυρήνες ελαιόκαρπου-, που πληθαίνουν αισθητά από τον 17ο αιώνα π.χ. και εξής. Με αυτές τις πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής, η ελιά και το λάδι αποκτούν για πρώτη φορά «όνομα» και σαφή «ταυτότητα» όσον αφορά τη δυναμική εμπλοκή τους στην κρητο-μυκηναϊκή οικονομία και τις διάφορες χρήσεις στην καθημερινή τους και λατρευτική πρακτική. Έτσι, με την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β, μαθαίνουμε τη συλλαβογραφική απόδοση των 11

12 λέξεων για την ελιά και το λάδι, καθώς και τα αντίστοιχα ιδεογράμματα (Μπουλώτης, 1993). Κατά τη διάρκεια των βυζαντινών χρόνων η παραγωγή του ελαιολάδου στα ελληνικά εδάφη ήταν σημαντική λόγω του απέραντου μεγέθους της αυτοκρατορίας. Η ίδια η αυτοκρατορία συμπεριλάμβανε σχεδόν τις μισές από τις παραγωγικές περιοχές ελαιολάδου στο γνωστό κόσμο και το προϊόν εξάγονταν σε όλο τον κόσμο. Κατά τον 14ο 17ο αιώνα η παραγωγή του ελαιολάδου δεν επηρεάστηκε. Το ίδιο το προϊόν κράτησε ζωντανό τον παραδοσιακό τρόπο ζωής του ελληνικού έθνους και χρησιμοποιήθηκε ακόμη και για θρησκευτικούς σκοπούς. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου η ελιά και το λάδι της είχαν μια ειδική θέση στη χριστιανική ορθόδοξη εκκλησία. Ήταν ένα σύμβολο της αγάπης και της ειρήνης, ένα ουσιαστικό μέρος διάφορων ιεροτελεστιών, από το βάπτισμα, στα καντήλια που χρησιμοποιήθηκαν στις εκκλησίες και τη μικρή λάρνακα που είναι μέρος κάθε ελληνικής οικογένειας. Από αυτήν την περίοδο μέχρι σήμερα, η Ελλάδα έγινε μία από τις σημαντικότερες χώρες παγκόσμιας εξαγωγής του ελαιολάδου. Σήμερα, η εμπορική παραγωγή ελιών εμφανίζεται γενικά σε δύο γεωγραφικές ζώνες σε όλο τον κόσμο, μεταξύ 30º και 45º (Βορράς και Νότος), όπου οι κλιματολογικές συνθήκες για την καλλιέργεια και παραγωγή είναι ιδανικές. Το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής των ελιών πραγματοποιείται στη λεκάνη της Μεσογείου. 12

13 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο : ΚΑΛΛΙΕΡΓΙΑ ΒΡΩΣΙΜΗΣ ΕΛΙΑΣ 1.1 ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΕΝΤΡΟΥ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Η ελιά είναι ένα αιωνόβιο δέντρο που επηρεάζεται εξαιρετικά από περιβαλλοντικές συνθήκες που επεμβαίνουν στο δρόμο της ανάπτυξης της και αντιδρά στη φροντίδα του παραγωγού της. Μάλιστα, το χαρακτηριστικό της αιωνοβιότητάς της προκύπτει και από τους φλοιούς της (λανθάνοντες οφθαλμοί) και ιδιαίτερα εκείνους του λαιμού της που είναι πάντα σε ετοιμότητα να δώσουν νέους κλάδους. Ακόμα και αν ο κορμός της ξεραθεί αναφύεται άλλος από την ρίζα. Επίσης, τα δερματώδη μικρά φύλλα της, σκεπασμένα στην πάνω επιφάνεια τους από αδιάβροχη ουσία (την κουτίνη) κι από κάτω πλούσια σε βαθιούς λάρυγγες με μικρά στόματα, της δίνουν μεγάλη ανθεκτικότητα στα ξηρά κλίματα. Η ελιά είναι δέντρο αειθαλές. Σε ορισµένες ποικιλίες το ύψος των δέντρων µπορεί να φτάσει µέχρι και τα 20 µέτρα. Ο κορµός είναι κυλινδρικός και ανώµαλος και έχει άφθονα εξογκώµατα ιδιαίτερα στα ηλικιωµένα δέντρα. Αρκετές φορές δηµιουργούνται κοιλότητες µέσα στον κορµό και στους βραχίονες, οι οποίες οφείλονται σε προσβολή από µύκητες ή από άλλες αιτίες. Ο φλοιός είναι τεφροπράσινος στα µικρά δέντρα, αργότερα όµως παίρνει χρώµα τεφρό ή σκοτεινό. Τα φύλλα της ελιάς είναι δερµατώδη, λογχοειδή, ακέραια, και βραχύµισχα. Τα άνθη της είναι µικρά, κιτρινοπράσινα και αναπτύσσονται στις µασχάλες των φύλλων µε µορφή βότρεων. Βοτανολογικά χαρακτηριστικά Το είδος Olea europaea ανήκει στο γένος Olea της οικογένειας των Ελαιϊδών (oleaceae). Το γένος αυτό περιλαμβάνει περίπου 35 είδη αειθαλών θάμνων και δέντρων. Είναι δέντρο αιωνόβιο, χάρη στην ανθεκτικότητα και την ικανότητά του να βλαστάνει από οφθαλμούς του κάτω μέρους του κορμού του. Το κύριο χαρακτηριστικό του γένους olea είναι η µακροζωία και η διατήρηση της παραγωγικότητας. Υπάρχουν δέντρα στην περιοχή της Μεσογείου πολλών εκατοντάδων ετών, τα οποία παράγουν ακόµα καρπό. Συναντάται σε περιοχές ξηρές 13

14 και ημίξηρες και ευδοκιμεί ιδιαίτερα στις χώρες της Μεσογείου, όπου οι βροχοπτώσεις είναι συχνές από το φθινόπωρο μέχρι την άνοιξη. Στην Ελλάδα καλλιεργείται μεγάλος αριθμός ποικιλιών ελιάς, από τις οποίες άλλες χρησιμοποιούνται για ελαιοποίηση και άλλες για επιτραπέζια κατανάλωση. Οι ποικιλίες που καλλιεργούνται κυρίως για επιτραπέζια κατανάλωση είναι Κονσερβοελιά, Καλαμών, Χαλκιδικής και θρουμποελιά, ενώ για ελαιοποίηση Κορωνέικη, Λιανοελιά, Λαδοελιά, Τσουνάτη, Αγουρομάνακο, Μεγαρείτικη, Βαλανολιά, Αδραμυττινή, Ματολιά και Κοθρέικη (Μπαλατσούρας, 1984). Μερικές από τις σημαντικότερες ξένες ποικιλίες επιτραπέζιων ελιών είναι οι ποικιλίες Sevillian Gordal, Manzanilla, Hojiblanca και Verdial, οι οποίες καλλιεργούνται στην Ισπανία, οι Ascolana και Grossa di Spagna, που δίνουν τις πράσινες ελιές στην Ιταλία, οι Phicoline και Tanche στην Γαλλία, η Domat για πράσινες ελιές και η Gemlik για μαύρες ελιές στην Τουρκία. Ο καρπός του δέντρου Olea europaea είναι δρύπη με μήκος μεγαλύτερο από την κεντρική διάμετρό του. O λόγος διάμετρος/μήκος εξαρτάται από την κάθε ποικιλία. Οι καρποί αρχικά είναι πράσινοι, αλλά καθώς προχωρά η ωρίμανση το χρώμα της επιφάνειας γίνεται ροζ, πορφυρό ή μαύρο. Το μέσο βάρος των ελαιόκαρπων ποικίλει από 1,5 έως 12 g, το μέσο μήκος μεταξύ 1 και 3 cm και η εγκάρσια διάμετρος από 1 έως 2 cm. Ο καρπός αποτελείται από το περικάρπιο και το ενδοκάρπιο (πυρήνας, κουκούτσι). Το περικάρπιο αποτελείται από το επικάρπιο (φλούδα) και το μεσοκάρπιο (σάρκα, πούλπα) που αντιστοιχεί στο 65-83% του συνολικού βάρους. Το ενδοκάρπιο, το οποίο περιέχει το ενδοσπέρμιο, αντιστοιχεί στο 13-30% του συνολικού βάρους (Boskou, 1996). Η μέση χημική σύσταση των ελαιόκαρπων είναι: νερό (50-70%), πρωτεΐνες (1,5-3%), έλαιο (22%), υδατάνθρακες (19%), κυτταρίνη (6%), ανόργανα (τέφρα 1,5%) (Fedeli, 1997 & Kritsakis, 1990). Άλλα σημαντικά συστατικά των ελαιόκαρπων είναι πηκτίνες, οργανικά οξέα, χρωστικές (χλωροφύλλες, καροτενοεϊδή και ανθοκυάνες) και γλυκοζίδια των φαινολών. (Loussert et al., 1978 & Boskou 1996). Στους ελαιόκαρπους έχουν ανιχνευθεί ένζυμα, όπως κυτταρινάσες (Heredia Moreno et al. 1984), χλωροφυλλάσες (Minguez- Mosquera et al. 1994), πολυγαλακτουρονάση και πηκτινεστεράση (Castillo Gomez et al & Minguez-Mosquera, 1982), καθώς και λιπάση, λιποξυγονάση, φαινολοξειδάση και υπεροξειδάση. Η ωρίμανση των ελαιόκαρπων είναι μια μακρόχρονη και αργή διαδικασία που διαρκεί αρκετούς μήνες και διαφέρει ανάλογα το γεωγραφικό πλάτος της 14

15 καλλιεργήσιμης περιοχής, την ποικιλία, την ηλικία και κατάσταση υγείας του ελαιόδεντρου, τη διαθεσιμότητα του νερού, τη θερμοκρασία, το φως, τη μέθοδο της καλλιέργειας και τη χρήση λιπασμάτων (Kiritsakis, 1990 & Boskou, 1996). Η ωρίμανση είναι ταχεία στο πρώτο της στάδιο, πιο αργή κατά το δεύτερο στάδιο τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο, και ξανά ταχεία στο τρίτο στάδιο που συμπίπτει με τη μεταβολή του χρώματος από πράσινο προς κίτρινο, κόκκινο και μαύρο (Kiritsakis,1990). Το βάρος του καρπού αυξάνεται μέχρι τον Οκτώβριο-Νοέμβριο και στη συνέχεια μειώνεται λόγω πτώσης της υγρασίας του. Το περιεχόμενο έτσι σε έλαιο, αυξάνεται κυρίως από τον Οκτώβριο μέχρι το Δεκέμβριο. Η συσσώρευση του ελαίου ξεκινάει στα τέλη του Ιουλίου. Στη διάρκεια του φθινοπώρου και του χειμώνα ο καρπός μαυρίζει και η περιεκτικότητα σε έλαιο φθάνει το μέγιστό της σημείο. Το έλαιο συγκεντρώνεται κυρίως στο περικάρπιο (96-98%) (Boskou, 1996). Γενικά, οι καρποί των φρούτων έχουν χαμηλή περιεκτικότητα σε λιπαρές ουσίες. Αντίθετα, ο καρπός της ελιάς χαρακτηρίζεται από σχετικά υψηλή περιεκτικότητα σε λιπαρά, η οποία αυξάνεται καθώς προχωρά η ωρίμανση. Συνεπώς οι ώριμοι καρποί περιέχουν πάντα περισσότερα λιπαρά από τους άγουρους(πράσινους). Η σύνθεση των λιπαρών μεταβάλλεται επίσης με την ωρίμανση. Το ποσοστό του παλμιτικού, λινελαϊκού και λινολενικού οξέος μειώνεται με την πάροδο της ωρίμανσης, ενώ τα επίπεδα του στεατικού και κυρίως του ελαϊκού οξέος αυξάνονται κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Η συγκέντρωση των σακχάρων στις ελιές είναι επίσης χαμηλότερη συγκριτικά με τα περισσότερα φρούτα και μειώνεται καθώς προχωρά η ωρίμανση. Η μείωση των σακχάρων είναι πολύ σημαντική για τη διαδικασία ζύμωσης για όλες τις επεξεργασίες των επιτραπέζιων ελιών, γιατί αποτελεί την κύρια πηγή άνθρακα για τη μικροβιακή ανάπτυξη. Στην πραγματικότητα, η μικροβιακή ανάπτυξη σε πράσινες ελιές που έχουν δεχθεί χειρισμό με καυστικό νάτριο είναι δύσκολη λόγω έλλειψης ικανοποιητικών ζυμώσιμων συστατικών. Εντούτοις, αυτή η περίπτωση δεν έχει σημαντική επίδραση στις φυσικές μαύρες ελιές. Στον ελαιόκαρπο βρίσκεται παρούσα επίσης η μανιτόλη αλλά χρησιμοποιείται πολύ δύσκολα από τους μικροοργανισμούς. Οι νωπές ελιές έχουν επίσης μια χαρακτηριστική συγκέντρωση σε διαιτητικές ίνες, κυρίως κυτταρίνη, ημικυτταρίνη και λιγνίνη. Οι ουσίες αυτές κυμαίνονται από 0,3 ως 0,6%. Η περιεκτικότητα των νωπών καρπών σε ιχνοστοιχεία είναι σχετικά χαμηλή με το κάλιο να είναι το αφθονότερο στοιχείο στην τέφρα του καρπού. Επιπλέον, ο ελαιόκαρπος περιέχει σημαντικό ποσοστό φαινολικών ενώσεων που κυμαίνονται από 15

16 3 ως 6% επί ξηράς ουσίας. Το αρχικό πράσινο χρώμα του καρπού οφείλεται στην παρουσία χλωροφύλλης και το ρόδινο έως πορφυρό χρώματων ώριμων ελιών στο σχηματισμό των ανθοκυανών. Οι πράσινοι καρποί είναι επίσης πλούσιοι σε καροτινοειδή τα οποία προσδίνουν κιτρινωπό χρώμα στην επιδερμίδα. Τέλος, οι νωπές ελιές περιέχουν σημαντικά ποσά οργανικών οξέων (μηλικό, οξαλικό, κιτρικό, κλπ). Σε αντίθεση με άλλους καρπούς, οι ελιές δεν μπορούν να καταναλωθούν χωρίς προηγούμενη επεξεργασία λόγω της παρουσίας της ελευρωπαΐνης. Η συγκέντρωση αυτής της ένωσης μειώνεται με το χρόνο ωρίμανσης. Στην πραγματικότητα οι πλήρως ώριμες ελιές ορισμένων ποικιλιών παρουσιάζουν χαμηλή συγκέντρωση ελευρωπαΐνης και μπορούν να καταναλωθούν άμεσα. Μια τέτοια περίπτωση είναι η ποικιλία Θρουμπολιά, ο καρπός της οποίας αποτελεί πρώτη ύλη για την παραγωγή ελιάς ξηράλατου τύπου. Για τον λόγο αυτό, οι ιστορικοί υποθέτουν ότι οι ώριμοι καρποί αυτών των ποικιλιών ήταν οι πρώτοι που χρησιμοποιήθηκαν ως τρόφιμα, όπως ήταν, αλατισμένοι ή με αρωματικά φυτά. Εντούτοις, η σύγχρονη επεξεργασία της επιτραπέζιας ελιάς έχει ως σκοπό να μειώσει αυτήν την φυσική πικρή γεύση όσο το δυνατόν περισσότερο. Τα κύρια συστατικά του ελαιοκάρπου είναι το νερό και το λάδι. Κατά την ωρίμανση, η ποσότητα του νερού μειώνεται ενώ αυξάνεται σταδιακά εκείνη του λαδιού. Ακολουθούν οι υδατάνθρακες, η πρώτη ύλη της ζύμωσης, η οποία γίνεται με τη μικροχλωρίδα του καρπού και κυρίως τα οξυγαλακτικά βακτήρια. 1.2 ΚΑΤΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΣΤΟΥΣ ΕΛΑΙΩΝΕΣ Η κατεργασία του εδάφους στους ελαιώνες αποτελεί ένα σημαντικό πρωταρχικό στάδιο για την σωστή καλλιέργεια της ελιάς. Οι ελαιοκαλλιεργητές επιλέγουν τον σωστό τρόπο και υλοποιούν µηχανικές ή µη επεµβάσεις στο έδαφος ώστε να έχουν προληπτικό ή και διορθωτικό χαρακτήρα ως προς την προστασία του περιβάλλοντος και την ποιότητα των παραγόµενων ελαιοκοµικών προϊόντων ώστε να αποφεύγεται η υποβάθµιση των φυσικοχηµικών και βιολογικών χαρακτηριστικών του εδάφους και την ελάχιστη δυνατόν χρήση της µηχανικής κατεργασίας του εδάφους. Το Σχέδιο ιαχείρισης Εδάφους συντάσσεται από τον Επιβλέποντα µετά από συνεργασία µε τους καλλιεργητές της Γεωργικής Εκµετάλλευσης ακολουθώντας την ακόλουθη ροή χειρισµών του εδάφους. Αρχικά συγκεντρώνονται οι απαιτούμενες πληροφορίες που αφορούν το έδαφος. Στην συνέχεια, πραγματοποιείται η επιλογή και 16

17 η διενέργεια επεμβάσεων η οποία απαρτίζεται από 3 τμήματα: α) ακαλλιέργεια εδάφους, β) μηχανική κατεργασία εδάφους και χορτοκοπή και γ) λοιποί χειρισμοί του εδάφους. Η συγκέντρωση και η αξιολόγηση πληροφοριών για το αγροτεµάχιο περιλαμβάνει το ιστορικό του αγροτεµαχίου, έγγραφα ιδιοκτησίας ή ενοικίασης των αγροτεµαχίων, τοπογραφικό σκαρίφηµα, πλήρη περιγραφή της εδαφοτοµής, χηµική ανάλυση εδάφους κ.τ.λ. To σύστηµα καλλιέργειας του εδάφους στην ελαιοκοµία διαφέρει ανάλογα µε το έδαφος, το κλίµα, τις βροχοπτώσεις, την τοπογραφία κ.τ.λ. Το πιο κατάλληλο σύστηµα είναι όταν: το δέντρο αξιοποιεί καλύτερα το έδαφος στο βάθος του ριζοστρώµατος της ελιάς ώστε να έχουµε τις µεγαλύτερες δυνατές αποδόσεις Έχουµε καλύτερη αξιοποίηση και αποθήκευση του νερού των βροχοπτώσεων Συντελεί στη διατήρηση της γονιµότητας του εδάφους και Περιορίζει στο ελάχιστο τις απώλειες µε διάβρωση των διαλυτών θρεπτικών στοιχειών Τα συστήµατα κατεργασίας µπορεί να ταξινοµηθούν: µε βάση το βαθµό έντασης της κατεργασίας (παραδοσιακή, µειωµένη, ακαλλιέργεια) τα εργαλεία που χρησιµοποιούνται (φρέζα, άροτρο, καλλιεργητή, καταστροφέας κ.τ.λ.) το βάθος (επιφανειακή, βαθιά κατεργασία) τον τρόπο κατεργασίας (µε αναστροφή, χωρίς αναστροφή εδάφους) Συστήµατα καλλιέργειας του εδάφους 1. Ακαλλιέργεια µε ζιζανοκτονία, 2. Χλωρή λίπανση χορτοδοτικά φυτά, 3. Συνεχής καλλιέργεια, 4. Μικτό σύστηµα 1.3 ΑΝΘΟΦΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Το ελαιόδεντρο αρχίζει να ανθίζει την άνοιξη, ύστερα από μια παύση στη διάρκεια των κρύων χειμερινών μηνών. Η διαφοροποίηση και η ανάπτυξη των ανθοφόρων τμημάτων, η ανάπτυξη του ελαιοκάρπου και η ωρίμανσή του, οι φάσεις δηλαδή του αναπαραγωγικού κύκλου του ελαιόδεντρου, ολοκλήρωνονται σε ένα χρόνο, εν 17

18 αντιθέσει με άλλα φυλλοβόλα οπωροφόρα δέντρα, που για την ολοκλήρωση του αντίστοιχου κύκλου χρειάζονται τουλάχιστον δύο χρόνια. Ο σχηματισμός των ανθέων στο ελαιόδεντρο γίνεται από τα τέλη Ιανουαρίου μέχρι τις αρχές Ιουνίου. Η κρίσιμη περίοδος της άνθισης περιλαμβάνει τους μήνες Ιανουάριο και Φεβρουάριο. Την περίοδο αυτή επέρχονται πολλές φυσιολογικές αλλαγές που έχουν ως αποτέλεσμα το μετασχηματισμό του μεριστώματος από βλαστό σε ανθοφόρο. Με το τέλος του χειμώνα και την αρχή της άνοιξης, ο σχηματισμός των στρωμάτων ανθοφορίας είναι η πρώτη μορφολογική αλλαγή που εμφανίζεται. Η κορυφή του μεριστώματος αναπτύσσεται, φουσκώνει και διαπλατύνεται, ενώ ταυτόχρονα αρχίζουν να διαμορφώνονται μικρά μεριστώματα στο μίσχο του πρώτου ζεύγους φύλλων. Ακολουθεί ο σχηματισμός νέων αρχέκαρπων γύρω από τα δικά τους μεριστώματα. Αργότερα αρχίζουν να σχηματίζονται στρώματα σεπάλων αι το μερίστωμα αναπτύσσεται ταχύτατα, οδηγώντας στην εμφάνιση σεπάλων, στημόνων, και καρποφόρων φύλλων με αυτή ακριβώς τη σειρά. Εν τω μεταξύ, τα πλευρικά μεριστώματα διαφοροποιούνται παρέχοντας άξονες δεύτερης και τρίτης τάξης, οι οποίοι με τη σειρά τους φέρουν στις άκρες άνθη. Η ανθοφορία συμβαίνει συνήθως 8 εβδομάδες μετά την έναρξη του σχηματισμού ανθοφόρων στρωμάτων. Η άνθιση εμφανίζεται τον Απρίλη στις νοτιότερες περιοχές και το Μάιο-Ιούνιο στις ψυχρότερες, πάντα σε συνάρτηση με τις κρατούσες περιβαλλοντικές συνθήκες, την ποικιλία της ελιάς και την τοποθεσία. Η γνώση των περιόδων διαφοροποίησης και σχηματισμού της ανθοφορίας είναι σαφώς χρήσιμη γιατί επιτελούνται σωστά οι καλλιεργητικές παρεμβάσεις (λίπανση, πότισμα κλπ.) με αποτέλεσμα να διασφαλιστεί και να ευνοηθεί η πλούσια άνθιση. Η περίοδος αυτή συμπίπτει χρονικά με τη νέα βλάστηση του δέντρου Στη διάρκεια της ίδιας περιόδου, τα αποθέματα των δέντρων σε θρεπτικά συστατικά εξαντλούνται εύκολα και είναι φανερό πως μόνο όσα εφοδιάζονται κανονικά με θρεπτικές ουσίες, αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά τις ανάγκες της ανθοφορίας και της ανάπτυξης. Σε δέντρα με περιορισμένη δραστηριότητα, ο σχηματισμός ανθέων ανταγωνίζεται τη νέα βλάστηση και τούμπαλιν. Στις μη υδρευόμενες και ανεπαρκώς λιπαινόμενες ελαιοφυτείες, τα δέντρα εμφανίζουν εναλλασσόμενη αναπαραγωγή (ή κυκλική παραγωγή). Όταν τα δέντρα είναι υπερπαραγωγικά, εξαντλούν τα ενεργειακά τους αποθέματα, δεν αναπτύσσουν νέα καρποφόρα βλαστάρια, και δε διαφοροποιούν τα μπουμπούκια για την ερχόμενη περίοδο. 18

19 Οι κόκκοι της γύρης που είναι μικροσκοπικοί και μεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις με τον άνεμο, σχηματίζονται στους ανθήρες των λουλουδιών. Όταν φθάσουν στο στίγμα του ύπερου, πραγματοποιείται η επικονίαση και η γονιμοποίηση εντός του ωαρίου. Στα ελαιόδεντρα μπορεί να γίνει είτε αυτεπικονίαση (με γύρη της ίδιας ποικιλίας) είτε διασταυρούμενη επικονίαση (με γύρη από άλλες ποικιλίες). Η διασταυρούμενη επικονίαση καθίσταται απαραίτητη για να δώσουν τα ελαιόδεντρα ικανοποιητική παραγωγή. Τα ελαιόδεντρα παράγουν τεράστιο αριθμό ανθέων, εκ των οποίων αν επικονιαστεί το 1%, μιλάμε για ικανοποιητική παραγωγή. 1.4 ΚΛΑΔΕΜΑ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Το κλάδεµα αποτελεί σπουδαία καλλιεργητική φροντίδα καθώς συντελεί στην καλύτερη προσαρµογή στις παραγωγικές συνθήκες µιας περιοχής, είναι η πιο λεπτή καλλιεργητική εργασία και πετυχαίνει µόνο αν βασιστεί στη γνώση της φυσιολογίας του ελαιοδέντρου. Το κλάδεµα είναι αναγκαίο, για να επιτευχθεί µια ισορροπία µεταξύ των βλαστικών µερών του δέντρου και των λειτουργιών της αναπαραγωγής. ηµιουργεί τη µέγιστη παραγωγή και ζωτικότητα, µικραίνει τη µη παραγωγική περίοδο όσο γίνεται περισσότερο και καθυστερεί το γηρασµό και το θάνατο των δέντρων. Εφαρµόζεται σε συνδυασµό µε άλλες καλλιεργητικές τεχνικές, ειδικά τη λίπανση και το πότισµα µε σκοπό την απόκτηση και διατήρηση ισορροπίας στη σχέση ριζικού συστήµατος, φύλλων και ξύλου που έχει σαν συνέπεια, σταθερή, υψηλής ποιότητας παραγωγικότητα καρπών και λαδιού. Βασικοί στόχοι του κλαδέµατος είναι οι εξής: ηµιουργία ισχυρού σκελετού και κόµης στο ελαιόδεντρο ηµιουργία κανονικού καρποφόρου ξύλου και ρύθµιση της ανάπτυξης του δέντρου για εξασφάλιση υψηλής και καλή ποιότητας παραγωγής Συγκέντρωση της καρποφορίας σε κλάδους που εκτίθενται στο άπλετο φως για καλύτερη και οµοιόµορφη ωρίµανση των καρπών Επιµήκυνση της παραγωγικής ζωής των δέντρων ιευκόλυνση καλλιεργητικών εργασιών και συγκοµιδής Εκτός από την αφαίρεση των κλάδων, το κλάδεµα στην ευρύτερή του έννοια περιλαµβάνει και άλλους χειρισµούς για τη ρύθµιση της ανάπτυξης του δέντρου και της παραγωγής, όπως λύγισµα των κάτω κλάδων, στους οποίους δεν περιλαµβάνονται οι πρωτογενείς και δευτερογενείς βραχίονες. Το κλάδεµα απαιτεί 19

20 ιδιαίτερες γνώσεις και είναι τεχνική που δεν διδάσκεται µόνο, αλλά απαιτεί και εξάσκηση πολλών ωρών στο αγρόκτηµα. Πραγµατοποιείται για να αλλάξει το φυσικό σχήµα της ανάπτυξης των δέντρων, δυναµώνοντας ή αλλάζοντας την πορεία ανάπτυξης των κλαδιών για να δώσουν ένα οριστικό σχήµα και να τα κάνουν να αποκτήσουν το µέγιστο της παραγωγικότητας. Είδη κλαδέµατος ιακρίνουµε τα κλαδέµατα ανάλογα µε την ηλικία των ελαιοδέντρων σε: Κλάδεµα διαµόρφωσης σκελετού και κόµης. Το κλάδεµα διαµόρφωσης (σκελετικός σχηµατισµός) ποικίλει και είναι ανάλογο µε τη χρήση και τον τρόπο διαχείρισης του ελαιώνα. Σύµφωνα µε τα µοντέρνα κριτήρια ανάπτυξης για τα ελαιόδεντρα, ο επικρατέστερος τρόπος είναι η µείωση στο ελάχιστο του αριθµού των κλαδεµάτων κατά τη διάρκεια της ανάπτυξής τους. Ο χρόνος που γίνεται το κλάδεµα διαµόρφωσης εξαρτάται από το σχήµα που θα δώσουµε στο δέντρο, τις καλλιεργητικές τεχνικές, τη ζωηρότητα της ποικιλίας και τις εδαφοκλιµατικές συνθήκες. Κλάδεµα καρποφορίας για διατήρηση παραγωγικότητας. Το κλάδεµα καρποφορίας ποικίλει ανάλογα µε την ποικιλία, την υγιεινή κατάσταση, την ζωηρότητα, την ηλικία και τις καλλιεργητικές φροντίδες. Στα νεαρά και µε ταχεία ανάπτυξη δέντρα, το κλάδεµα θα πρέπει να είναι ελαφρύ και διακριτικό, ενώ θα είναι πιο αυστηρό στα µεγαλύτερα αλλά και εξασθενηµένα δέντρα µε σκοπό τη δηµιουργία νέων κλάδων. Το πιο αυστηρό κλάδεµα επηρεάζει όχι µόνο τη συµπεριφορά των καρποφόρων κλάδων αλλά και την έκπτυξη ταχυφυών στους κεντρικούς βραχίονες. Το κλάδεµα καρποφορίας συντελεί στην παραγωγή καρπών οµοιόµορφης ποιότητας και καλύτεροι είναι εκείνοι που παράγονται στο εξωτερικό µέρος της κόµης του δέντρου, δέχονται αρκετό ήλιο και είναι σε βλαστούς µέτριας ζωηρότητας. Κλάδεµα ανανέωσης µη παραγωγικών ή παλιών δέντρων. Η ανάγκη για ανανέωση της κόµης είναι πολλές φορές πιεστική και τα συµπτώµατα στις σοβαρές περιπτώσεις είναι µερική ξήρανση της κόµης, ελαττωµένη καρποφορία, καχεξία κλάδων, περιορισµένο φύλλωµα κλπ. Σε τέτοιες περιπτώσεις έχει διαταραχθεί σοβαρά το ισοζύγιο και η σχέση µεταξύ ριζικού συστήµατος, φύλλων και ξύλου. Επιβάλλεται µερική ή πλήρης ανανέωση της κόµης ανάλογα µε την υγιεινή κατάσταση του δέντρου (κεντρικός κορµός-ζωτικότητα κλπ). 20

21 1.5 ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΣΙΤΑ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Δάκος Bactrocera oleae // Bactrocera oleae συν. Dacusoleae, Tripetidae, Δίπτερα Η ζημιά που προκαλεί στο ελαιόδεντρο είναι μεγάλη. Στους πράσινους καρπούς διακρίνεται το τριγωνικό νύγμα του εντόμου, γύρω από το οποίο δημιουργείται σκούρα ζώνη που μπορεί να επεκταθεί σε μεγαλύτερη επιφάνεια του καρπού. Η οπή εξόδου καλύπτεται από την εφυμενίδα, την λεγόμενη «ψαρολεπίδα», μέχρι να ολοκληρωθεί η ανάπτυξη του εντόμου μέσα στον καρπό. Η προσβολή από τον δάκο επιταχύνει την ωρίμανση του ελαιοκάρπου. Στο νύγμα του δάκου αναπτύσσονται παθογόνοι οργανισμοί που προκαλούν σήψη και πτώση του καρπού. Ο δάκος συμπληρώνει 4-5 γενεές το χρόνο ανάλογα με την περιοχή. Το χειμώνα ο δάκος βρίσκεται ως νύμφη στο έδαφος ή ως «ακμαίο χειμώνα» ή ως προνύμφη σε προσβεβλημένο καρπό επάνω στο δένδρο. Την άνοιξη με την άνοδο της θερμοκρασίας δραστηριοποιείται η 1η γενεά του εντόμου. Αρχές έως μέσα Ιουλίου εμφανίζεται η 2η γενεά. Τα θηλυκά ωοτοκούν σε νέους πράσινους καρπούς. Δεν εναποθέτουν περισσότερα από ένα αυγό σε κάθε νύγμα, ενώ παρατηρούνται επίσης πολλά άγονα νύγματα. Οι εκκολαπτόμενες προνύμφες τρέφονται από την ανώριμη σάρκα, ανοίγοντας ακανόνιστες, επιμήκεις στοές σε βάθος. Όταν η προνύμφη ολοκληρώσει την ανάπτυξή της, μετακινείται προς την επιφάνεια του καρπού, όπου διευρύνει τη στοά και προετοιμάζει την έξοδό της ως ακμαίο ανοίγοντας χαρακτηριστική οπή, την οπή εξόδου (τρώγει τη σάρκα εσωτερικά αφήνοντας άθικτη την εφυμενίδα = «ψαρολεπίδα»). Στη συνέχεια νυμφώνεται και μετά από λίγες ημέρες σπάζει την «ψαρολεπίδα» και εξέρχεται ως ακμαίο από την οπή εξόδου. Τους καλοκαιρινούς μήνες λόγω υψηλών θερμοκρασιών η δραστηριότητα του εντόμου είναι μειωμένη και παρατηρούνται σχετικά χαμηλά ποσοστά προσβολής. Τον Αύγουστο και τον Σεπτέμβριο εμφανίζονται οι 3η και 4η γενεές αντίστοιχα. Με όψιμο καλοκαίρι μπορεί να ακολουθήσει και 5η γενεά (φθινοπωρινή). Στις φθινοπωρινές προσβολές, όταν ο καρπός έχει αυξηθεί σε μέγεθος και ο πληθυσμός του εντόμου έχει αυξηθεί, παρατηρούνται στον ίδιο καρπό περισσότερα από ένα νύγματα. Οι προνύμφες των φθινοπωρινών γενεών εξέρχονται από τους καρπούς και νυμφώνονται στο έδαφος. 21

22 Πυρηνοτρήτης Prays oleae // Hyponomeutidae, Λεπιδόπτερα Προσβάλλονται φύλλα, άνθη και καρποί από διαφορετικές γενεές του εντόμου. Στα φύλλα παρατηρούνται τεσσάρων ειδών στοές: νηματοειδής (πρωτογενής), σχήματος C (δευτερογενής), βοθρίο (τριτογενής στρογγυλή), ακανόνιστου σχήματος ανοικτή. Παρατηρούνται επίσης φύλλα συνδεδεμένα με μετάξινα νημάτια, όταν η προνύμφη ετοιμάζεται να νυμφωθεί. Στις ταξιανθίες τα κατεστραμμένα άνθη είναι επίσης συνδεδεμένα με μετάξινα νημάτια. Οι προσβεβλημένοι από τις προνύμφες καρποί ξηραίνονται, μαυρίζουν και πέφτουν («πιπέρι» = καρποί 4-6 χιλιοστά, «καλογρί» = καρποί 8-10 χιλιοστά) τον Ιούνιο-Ιούλιο (θερινή πτώση) και αργότερα τον Σεπτέμβριο-Οκτώβριο κατά την έξοδο των ώριμων προνυμφών (φθινοπωρινή πτώση). Ο πυρηνοτρήτης συμπληρώνει 3 γενεές το χρόνο. Διαχειμάζει ως προνύμφη φυλλόβιας γενεάς μέσα στις στοές που ανοίγει στα φύλλα, όπου υφίσταται 4 εκδύσεις (Σεπτέμβριος-Φεβρουάριος). Προνύμφη 1ης ηλικίας» πρωτογενής στοά Προνύμφη 2ης ηλικίας» δευτερογενής στοά Προνύμφη 3ης ηλικίας» τριτογενής στοά Προνύμφη 4ης ηλικίας» ανοικτή στοά Η προνύμφη της τελευταίας ηλικίας κυκλοφορεί ελεύθερα στο φύλλωμα και προσβάλλει τις βλαστικές κορυφές και οφθαλμούς της ελιάς. Τελικά συνδέει τα προσβεβλημένα όργανα με μετάξινα νήματα και σχηματίζει βομβύκιο, όπου χρυσαλλιδώνεται. Από τέλη Μαρτίου και όλο τον Απρίλιο εμφανίζονται τα ακμαία της ανθόβιας γενεάς. Τα θηλυκά ωοτοκούν στον κάλυκα κατά προτίμηση κιτρινοπράσινων, κλειστών ανθέων ελιάς («κρόκιασμα»). Οι εκκολαπτόμενες προνύμφες εισέρχονται στο άνθος και τρέφονται από το εσωτερικό του. Τα προσβεβλημένα άνθη συνδέονται με νημάτια, όπου η προνύμφη χρυσαλλιδώνεται. Τον Ιούνιο εμφανίζονται τα ακμαία της καρπόβιας γενεάς και τα θηλυκά ωοτοκούν στον κάλυκα νεαρών καρπών με γαλακτώδες ενδοσπέρμιο (όχι ξυλοποιημένο). Οι εκκολαπτόμενες προνύμφες εισέρχονται από τον ποδίσκο στην σάρκα και προχωρούν στον πυρήνα από το εσωτερικό του οποίου τρέφονται. Κατά την είσοδό τους τραυματίζουν τον ποδίσκο ή τις αγγειώδεις δεσμίδες που τον συνδέουν με τον νεαρό 22

23 καρπό, ο οποίος σταματά να αναπτύσσεται, ξηραίνεται απότομα ή βαθμιαία, ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξής του, μαυρίζει και τελικά πέφτει («πιπέρι», «καλογρί»). Τον Σεπτέμβριο ολοκληρώνεται η ανάπτυξη των προνυμφών, οπότε ανοίγουν τρύπα στον πυρήνα κι εξέρχονται, σχηματίζουν βομβύκιο και χρυσαλλιδώνονται επάνω στο δένδρο. Κατά την έξοδό της η προνύμφη τραυματίζει τους ιστούς στο σημείο πρόσφυσής τους στον ποδίσκο και οι καρποί πέφτουν. Όταν ο καρπός έχει πέσει σε νεαρό στάδιο η ώριμη προνύμφη εξέρχεται και νυμφώνεται στο έδαφος. Τα θηλυκά ακμαία της φυλλοφάγου γενεάς ωοτοκούν στα φύλλα κι οι εκκολαπτόμενες προνύμφες εισέρχονται στο εσωτερικό και σχηματίζουν τις στοές. Λεκάνιο ή μαύρη ψώρα της ελιάς Saissetia oleae // Lecaniidae, Κοκκοειδή, Ημίπτερα Πολυφάγο είδος, με περίπου 150 ξενιστές. Απαντάται σε όλη την Ελλάδα και προκαλεί κυρίως ζημιές στην ελιά και στα εσπεριδοειδή. Προσβάλλονται τα κλαδιά και τα φύλλα, από όπου απομυζούνται οι φυτικοί χυμοί. Επιπλέον στα μελιτώδη εκκρίματα του κοκκοειδούς τρέφεται ο δάκος και αναπτύσσονται οι μύκητες της καπνιάς, δυσχεραίνοντας όλες τις φυσιολογικές λειτουργίες (αναπνοή, διαπνοή, φωτοσύνθεση) των δένδρων. Στην Ευρώπη το λεκάνιο αναπαράγεται παρθενογενετικά διότι το αρσενικό δεν έχει παρατηρηθεί. Το χαρακτηριστικό γνώρισμα του εντόμου είναι ο σχηματισμός ενός ανάγλυφου Η στη ραχιαία επιφάνεια του θηλυκού. Το λεκάνιο συμπληρώνει 1 γενεά το χρόνο, αλλά σε περιοχές με ευνοϊκό κλίμα και 2. Η 2η γενεά παρατηρείται κυρίως σε παραθαλάσσιες τοποθεσίες και αρδευόμενους ελαιώνες, όπου ο ηπιότερος καιρός και η μεγαλύτερη υγρασία επιτρέπουν ταχύτερη ανάπτυξη. Το λεκάνιο διαχειμάζει ως ανώριμο ακμαίο ή αναπτυγμένη προνύμφη (ΙΙ και ΙΙΙ σταδίου). Την άνοιξη (Μάιο) τα θηλυκά ακμαία γεννούν παρθενογενετικά αυγά, που εκκολάπτονται Ιούλιο-Αύγουστο. Οι προνύμφες διανύουν τρία στάδια μέχρι να ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους. Το ζεστό και ξηρό καλοκαίρι η εξέλιξη των νυμφών επιβραδύνεται. Ψύλλα (Βαμβακάδα) της ελιάς Euphyllura phillyreae // Aphalaridae, Ημίπτερα Η κοινή ονομασία του εντόμου οφείλεται στις χαρακτηριστικές λευκές κηρώδεις εκκρίσεις που καλύπτουν το σώμα των προνυμφών και τα προσβεβλημένα όργανα. Οι εκκρίσεις αυτές προέρχονται από αδένες που βρίσκονται στο πίσω μέρος της κοιλίας. Είναι διαδεδομένο σε όλες τις ελαιοκομικές περιοχές της Μεσογείου και έχει 23

24 αποκλειστικό ξενιστή την ελιά. Σχηματίζει αποικίες στις ταξιανθίες, οι οποίες καλύπτονται από βαμβακώδη εκκρίματα με συνέπεια την παρεμπόδιση της γονιμοποίησης. Επιπλέον προκαλούν εξασθένιση των δένδρων λόγω απομύζησης φυτικών χυμών και ανάπτυξη των μυκήτων της καπνιάς. Διαχειμάζει ως ακμαίο στις μασχάλες των βλαστών και των μίσχων των φύλλων και την άνοιξη ωοτοκεί στους εκτυσσόμενους οφθαλμούς ή στις ταξιανθίες. Οι εκκολαπτόμενες νύμφες εγκαθίστανται σε φύλλα και άνθη σχηματίζοντας βαμβακώδεις αποικίες, όπου ολοκληρώνουν την ανάπτυξή τους σε ακμαία. Έχει 1 γενεά το χρόνο, αλλά ο αριθμός των γενεών μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με τις κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής. Σε ξηροθερμικές περιόδους παρατηρείται καταστροφή των ωών και των νυμφών. Ασπιδιωτός ή λευκή ψώρα εσπεριδοειδών Diaspididae, Κοκκοειδή, Ημίπτερα Εξαιρετικά κοσμοπολίτικο και πολυφάγο είδος. Στην Ελλάδα προκαλεί ζημιές κυρίως στην ελιά, στα εσπεριδοειδή, την χαρουπιά, σε καλλωπιστικά δένδρα και θάμνους (π.χ. πικροδάφνη), καθώς και σε φυτά θερμοκηπίου και στην πατάτα. Προσβάλλονται φύλλα, κλαδιά και καρποί, οι οποίοι καλύπτονται από ένα στρώμα ασπιδίων. Προκαλείται φυλλόπτωση, ξήρανση κλάδων και γενικά το δένδρο εξασθενεί από την απομύζηση φυτικών χυμών. Στην ελιά ο καρπός εμφανίζει σκοτεινόχρωμες κηλίδες, παραμορφώνεται και δεν αναπτύσσεται κανονικά. Στις ελαιοποιήσιμες ποικιλίες έχουμε απώλεια στην παραγωγή ελαιολάδου, ενώ στις επιτραπέζιες, ακόμα και μια μικρή προσβολή στον καρπό είναι επιζήμια διότι τον καθιστά μη εμπορεύσιμο. Το ενήλικο θηλυκό έχει ασπίδιο κυκλικό, χρώματος ανοιχτού κίτρινου. Στα εσπεριδοειδή έχει 3-4 γενεές το χρόνο και στην ελιά 3. Διαχειμάζει ως ακμαίο και ως προνύμφη δεύτερου σταδίου. Τον Μάρτιο τα ακμαία ωοτοκούν και τον Απρίλιο εμφανίζονται οι κινητές προνύμφες της πρώτης γενεάς. Η ανάπτυξη στο στάδιο του ακμαίου ολοκληρώνεται τέλη Ιουνίου-αρχές Ιουλίου, οπότε ακολουθεί ωοτοκία. Οι κινητές προνύμφες της δεύτερης γενεάς εμφανίζονται από τέλη Ιουλίου μέχρι τέλη Οκτωβρίου με μέγιστο τον Αύγουστο. Ο κύκλος επαναλαμβάνεται και μέσα Οκτωβρίου εμφανίζεται το μεγαλύτερο ποσοστό των κινητών προνυμφών τρίτης γενεάς, οι οποίες θα αναπτυχθούν σε προνύμφες δεύτερου σταδίου ή και ακμαία για να διαχειμάσουν. Παρατηρείται επικάλυψη γενεών ιδίως μεταξύ δεύτερης και τρίτης γενεάς. Το έντομο προτιμά συνήθως τα κάτω σκιαζόμενα και με πυκνό φύλλωμα 24

25 μέρη της κόμης των δένδρων. Επίσης προτιμά την κάτω επιφάνεια των φύλλων, ενώ θεωρείται πολύ ευπαθές στον ζεστό και ξηρό καιρό. Παρλατόρια Parlatoria oleae // Diaspididae, Κοκκοειδή, Ημίπτερα Είναι ένα εξαιρετικά πολυφάγο έντομο. Προσβάλλει περισσότερα από 200 πολυετή φυτά. Συχνότερα εμφανίζεται στην ελιά, στα πυρηνόκαρπα και τα μηλοειδή. Προσβάλλονται όλα τα μέρη του δένδρου. Στον κορμό και τα κλαδιά σχηματίζονται επιφανειακές κηλίδες, ενώ μπορεί να προκαλέσει και παραμόρφωση. Όταν ο πληθυσμός είναι υψηλός, οι κλαδίσκοι έχουν μειωμένη ανάπτυξη και τελικά ξηραίνονται. Στους καρπούς οι κηλίδες είναι σκούρες, μωβ έως μαύρου χρώματος, ενώ δημιουργούνται παραμορφώσεις στους καρπούς. Το αποτέλεσμα είναι να μειώνεται η εμπορική τους αξία ή να είναι ακατάλληλοι για κατανάλωση. Στους ελαιοκάρπους είναι δυνατό να προκαλέσουν απώλεια λαδιού έως και 20%, ενώ οι πράσινες επιτραπέζιες δεν είναι αποδεκτές για κονσερβοποίηση. Γενικά το δένδρο εξασθενεί λόγω απομύζησης φυτικών χυμών. Διαχειμάζει κυρίως ως ακμαίο και συμπληρώνει δύο γενεές τον χρόνο. Την άνοιξη (Απρίλιο) αρχίζει η ωοτοκία που διαρκεί 1,5-2 μήνες. Τον Μάιο εκκολάπτονται οι προνύμφες, που περιπλανώνται για μερικές ώρες και στη συνέχεια σταθεροποιούνται κι αρχίζουν να μυζούν χυμούς. Αργότερα αναπτύσσονται σε προνύμφες δεύτερου σταδίου, όπου γίνεται ο διαχωρισμός των φύλων. Τα ακμαία εξέρχονται Ιούλιο-Αύγουστο και ακολουθεί η ωοτοκία. Τέλη Αυγούστου-τέλη Σεπτεμβρίου εμφανίζονται οι κινητές προνύμφες της δεύτερης γενεάς. Επαναλαμβάνεται ο κύκλος και μέχρι τον Δεκέμβριο ολοκληρώνεται η ανάπτυξή τους σε ακμαία. Λόγω της μακράς περιόδου ωοτοκίας συμβαίνει επικάλυψη γενεών. Ασθένειες Κυκλοκόνιο Spilocaea oleagina // συν. Cycloconium oleaginum, Moniliales, Αδηλομύκητες Ασθένεια πολύ διαδεδομένη σε όλες τις περιοχές που καλλιεργείται η ελιά. Στην Ελλάδα, κάθε χρόνο προκαλεί σοβαρές ζημιές σε περιοχές με πολύ υγρασία. Προκαλεί εξασθένηση των δένδρων, μείωση της παραγωγής μέχρι πλήρους ακαρπίας. Προσβάλλονται όλα τα πράσινα μέρη του φυτού. Στα φύλλα εμφανίζεται το σύμπτωμα γνωστό ως «μάτι παγωνιού» (γκρίζες νεκρωτικές κηλίδες σε συγκεντρικούς κύκλους με σαφές περίγραμμα), ενώ παρατηρείται και έντονη 25

26 φυλλόπτωση. Προσβάλλονται περισσότερο τα παλαιότερα φύλλα και τα χαμηλότερα μέρη του δένδρου. Η προσβολή των μίσχων και των ποδίσκων των καρπών επιφέρει ανθόρροια και πρόωρη καρπόπτωση. Η ασθένεια οφείλεται στον μύκητα Spilocea oleagina. Ο μύκητας διαχειμάζει με τη μορφή σπορίων (κονιδίων) στα φύλλα και τους βλαστούς των ήδη προσβεβλημένων δένδρων. Από τα φύλλα αυτά προέρχονται οι μολύνσεις της άνοιξης, οι οποίες είναι λιγότερες από αυτές του φθινοπώρου, διότι το χειμώνα πολλά φύλλα έχουν πέσει και έτσι τα μολύσματα είναι μειωμένα. Το νερό είναι απαραίτητος παράγοντας για την ελευθέρωση, διασπορά και βλάστηση των σποριών. Γενικά, η μόλυνση ευνοείται από συνθήκες σχετικά χαμηλών θερμοκρασιών και αυξημένης υγρασίας. Μετά την μόλυνση, ο μύκητας εγκαθίσταται κάτω από την εφυμενίδα και με κατάλληλες συνθήκες θερμοκρασίας και υγρασίας εξέρχονται οι κονιδιοφόροι, που αρχικά προσδίδουν βελούδινη υφή στις κηλίδες. Φυματίωση ή Καρκίνωση Pseudomonas savastanoi pv. Savastanoi // (olive knot, tubercle, tuberculosis, rogna) συν. Pseudomonas syringae subsp. savastanoi Ασθένεια πολύ διαδεδομένη σε όλες τις ελαιοκομικές περιοχές. Προκαλεί εξασθένηση των δένδρων, ξήρανση κλαδιών ή και ολόκληρων δένδρων. Στα κλαδιά, στον κορμό στις ρίζες και σπανιότερα στα φύλλα σχηματίζονται εξογκώματα (καρκινώματα ή φυμάτια). Η ανάπτυξη των προσβεβλημένων κλαδιών σταματάει και μπορεί να καταλήξει σε ξήρανσή τους. Στους καρπούς παρουσιάζονται κηλίδες με ή χωρίς άλω, λόγω της ανάπτυξης του βακτηρίου στο μεσοκάρπιο. Τελικά το κέντρο των κηλίδων σχίζεται και εξέρχεται βακτηριακό υγρό. Οι κηλίδες είναι συχνά πολυάριθμες με αποτέλεσμα να υποβαθμίζεται η εμπορική τους αξία. Η ασθένεια αποδίδεται στο βακτήριο Pseudomonas savastanoi pv. savastanoi. Εκτός από την ελιά, το βακτήριο προσβάλλει το γιασεμί, την πικροδάφνη και τον φράξινο, δημιουργώντας τα χαρακτηριστικά εξογκώματα. Το βακτήριο, που βρίσκεται μέσα στα καρκινώματα βγαίνει όταν αυτά διαβραχούν, μεταφέρεται με τις σταγόνες της βροχής και μολύνει τους φυτικούς ιστούς από πληγές κλαδέματος, ραβδίσματος, χαλαζιού ή παγετού. Οι μολύνσεις γίνονται κυρίως το φθινόπωρο και τον χειμώνα, αλλά και την άνοιξη όταν υπάρχουν βροχές. Οι καρποί μολύνονται από τα φακίδια.υγρός και βροχερός καιρός, ιδιαίτεραόταν ακολουθείται από χαλαζόπτωση ευνοεί την εκδήλωση της ασθένειας. Οι ποικιλίες Καλαμών, Μεγαρίτικη και Θασίτικη της ελιάς θεωρούνται ανθεκτικές. 26

27 Καπνιά Capnodium oleae // Perisporiaceae, Erysiphales, Ασκομύκητες Οι κλαδίσκοι, οι βλαστοί και τα φύλλα καλύπτονται από μαύρο στρώμα καπνιάς. Παθογόνο - Συνθήκες ανάπτυξης: Η καπνιά αναπτύσσεται στα μελιτώδη εκκρίματα των κοκκοειδών και της ψύλλας της ελιάς. Βούλα ή Ξηροβούλα ή Σαποβούλα Camarosporium dalmaticum // Camarosporium dalmaticum συν. Macrophoma dalmaticaσυν. Sphaeropsis dalmatica, Sphaeropsidaceae, Coelomycetes, Αδηλομύκητες Αποτελεί μία από τις πιο διαδεδομένες ασθένειες στην Ελλάδα και τις άλλες Μεσογειακές χώρες. Προσβάλλει μόνο τους καρπούς της ελιάς, άωρους ή και ώριμους. Ήδη υπάρχουσα προσβολή από δάκο αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την εκδήλωση της ασθένειας. Η ασθένεια εκδηλώνεται με δύο μορφές, ανάλογα με την εποχή της προσβολής.το καλοκαίρι και στις αρχές του φθινοπώρου (άωροι καρποί), η μόλυνση είναι εντοπισμένη και εμφανίζεται με τη μορφή της "ξηροβούλας". Παρατηρούνται ξηρής σύστασης (αποφελλωμένες) κηλίδες, επίπεδες ή ελαφρά βυθισμένες, που περιβάλλονται από σκοτεινή άλω. Επάνω στις κηλίδες διακρίνονται μαύρα στίγματα, που είναι οι καρποφορίες (πυκνίδια) του παθογόνου. Το φθινόπωρο και στις αρχές του χειμώνα όταν οι καρποί είναι ώριμοι ή ημιώριμοι, οι κηλίδες επεκτείνονται σε όλη την επιφάνειά του και προκαλείται μαλακή σήψη (σαποβούλα). Στην συνέχεια, οι καρποί αφυδατώνονται, συρρικνώνονται και καλύπτονται από τις μαύρες καρποφορίες του παθογόνου. Έχει περιγραφεί επίσης και μία τρίτη μορφή της ασθένειας, όπου η προσβολή ξεκινά με την μορφή της "ξηροβούλας" και καθώς προχωρεί η ωρίμανση των καρπών και η εποχή αλλάζει, η προσβολή συνεχίζει με την μορφή της "σαποβούλας". Σε κάθε περίπτωση η ασθένεια προκαλεί πρόωρη καρπόπτωση. Η ασθένεια οφείλεται στον αδηλομύκητα Camarosporium dalmaticum. Ο μύκητας μολύνει τους καρπούς στη θέση του νύγματος του δάκου, όπου υπάρχει λύση της συνέχειας των ιστών, εγκαθίσταται κάτω από την επιδερμίδα, στο μεσοκάρπιο και εξαπλώνεται μέχρι τον πυρήνα. Το μόλυσμα μεταφέρεται με το παράσιτο του δάκου Prolasioptera berlesiana. Ο μύκητας αναπτύσσεται πολύ καλά σε θερμοκρασίες από ο C. 27

28 Αδρομυκώσεις - βερτισιλλιώσεις δένδρων Verticillium dahliae, Verticillium albo-atrum // Moniliaceae, Moniliales, Αδηλομύκητες (fungal wilt diseases, vascular wilts, hadromycosis) Θεωρούνται από τις πιο σοβαρές μυκητολογικές ασθένειες των πυρηνοκάρπων, της ελιάς, της φιστικιάς και του αμπελιού και οφείλονται στους προαναφερόμενους μύκητες. Γι' αυτό το λόγο λέγονται και βερτισιλλιώσεις. Οι αδρομυκώσεις εξελίσσονται αργά και προσβάλλουν τα αγγεία των δένδρων προκαλώντας μαρασμό και αποξήρανση κλάδων ή ολόκληρου του δένδρου.συμπτώματα: Στην ελιά, η ασθένεια εκδηλώνεται με δύο τρόπους: Ο πρώτος είναι με την μορφή του απότομου μαρασμού (αποπληξία), όταν προσβάλλεται ολόκληρο το δένδρο. Η αποπληξία παρατηρείται κυρίως σε νεαρά δένδρα και φυτώρια. Σε αυτή την περίπτωση τα φύλλα συστρέφονται προς τα κάτω, παίρνουν ένα σκούρο γκρι ή καστανό χρώμα και αποξηραίνονται, ενώ παραμένουν πάνω στο δένδρο. Ο δεύτερος τρόπος, αφορά την αργή αποξήρανση του δένδρου, ως ημιπληγία σε ένα ή περισσότερα κλαδιά, που με την πάροδο του χρόνου επεκτείνεται σε ολόκληρη την κόμη. Σε αυτή την περίπτωση προκαλείται μαρασμός, τα φύλλα κιτρινίζουν και σε αντίθεση με την προηγούμενη περίπτωση, πέφτουν. Τα ξηρά κλαδιά παραμένουν γυμνά και τελικά επέρχεται ολοκληρωτική ξήρανση του δένδρου. Ο χαρακτηριστικός μεταχρωματισμός των αγγείων του ξύλου, σπάνια παρατηρείται στην ελιά. Οι βερτισιλλιώσεις των δένδρων προκαλούνται από τους αδηλομύκητες Verticillium dahliae και Verticillium albo-atrum. Στη χώρα μας το πρώτο είδος έχει βρεθεί ότι προκαλεί την προσβολή στις πολυετείς καλλιέργειες. Αυτό οφείλεται μάλλον στο γεγονός ότι ο V.dahliae ευνοείται από μέσες θερμοκρασίες, ενώ ο V.albo-atrum είναι περισσότερο διαδεδομένος σε περιοχές με υγρό και ψυχρό κλίμα. Οι βερτισιλλιώσεις είναι τυπικά εδαφογενείς ασθένειες. Το παθογόνο επιβιώνει κυρίως με τα μικροσκληρώτια, αλλά και σαν μυκήλιο και σπόρια (κονίδια) στα προσβεβλημένα υπολείμματα των καλλιεργειών και διατηρείται στο έδαφος για πολλά χρόνια (8-14). Ένας άλλος τρόπος διαιωνίσεώς τους είναι τα διάφορα ζιζάνια - ξενιστές. Τα παθογόνα διασπείρονται με το νερό, τα υπολείμματα της καλλιέργειας, τα ζιζάνια και με το έδαφος το οποίο μεταφέρεται με τα εργαλεία ή τις καλλιεργητικές μηχανές. Σε μεγάλες αποστάσεις η μεταφορά τους γίνεται με μολυσμένο πολλαπλασιαστικό υλικό. Οι μύκητες μολύνουν από τη ρίζα και εγκαθίστανται στα αγγεία του ξύλου, όπου με μικροσκοπική εξέταση μπορούν να διακριθούν οι υφές του μυκηλίου και τα σπόριά του (κονίδια). 28

29 1.6 ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΕΧΘΡΩΝ ΚΑΙ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Αντιμετώπιση των εχθρών Δάκος.Για την αντιμετώπιση του δάκου εφαρμόζεται η μαζική παγίδευση των εντόμων, με θεαματικά αποτελέσματα. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιούνται εντομοπαγίδες κόλας ή με προσελκιστικό υγρό. Σε περίοδες με πολύ μεγάλους πληθυσμούς δάκου μπορούν να γίνουν συμπληρωματικά με τις παγίδες το φθινόπωρο δολωματικοί ψεκασμοί ή και ψεκασμοί κάλυψης με φυσική πυρεθρίνη. Πυρηνοτρήτης. Συνιστώνται ψεκασμοί με σκευάσματα με τον εντομοπαθογόνο βάκιλο Bacillus thuringiensis,εναντίον της ανθόβιας γενεάς στο «κρόκιασμα» (όταν αρχίζουν να «σκάνε» το 5-10% των ανθέων) και εναντίον της καρπόβιας γενεάς στο «σκάγι» (όταν έχει πέσει το % των ανθέων). Λεκάνιο ή μαύρη ψώρα της ελιάς. Το λεκάνιο έχει μεγάλο αριθμό φυσικών εχθρών και παρασίτων που μειώνουν σημαντικά τον πληθυσμός του. Σε περίπτωση που διαπιστωθεί σημαντικός αριθμός εντόμων, τότε συνιστώνται 1-2 ψεκασμοί Ιούλιο- Αύγουστο εναντίον των κινητών προνυμφών της πρώτης γενεάς με θερινό πολτό ή παραφινέλαιο. Το επίκαιρο της επέμβασης είναι όταν έχει εκκολαφθεί το 50% των αυγών. Ψύλλα (Βαμβακάδα) της ελιάς.οι ψεκασμοί για τα άλλα εντομολογικά προβλήματα της ελιάς παρέχουν προστασία και από την ψύλλα. Σε περίπτωση που διαπιστωθεί σημαντικός αριθμός εντόμων, τότε συνιστάται ένας ψεκασμός εναντίον των κινητών προνυμφών με θερινό πολτό ή παραφινέλαιο. Ασπιδιωτός ή λευκή ψώρα εσπεριδοειδών. Γενικά στις βιολογικές καλλιέργειες δεν μας δημιουργεί σοβαρά προβλήματα λόγω της καταπολέμησής του από τους πολυάριθμούς φυσικούς εχθρούς του. Συστήνεται αραίωμα της κόμης του δένδρου και αποφυγή υπερβολικής λίπανσης και άρδευσης. Τέλος όπου ο πληθυσμός του εντόμου είναι υψηλός, συστήνονται ψεκασμοί εναντίον των κινητών προνυμφών ιδιαίτερα της πρώτης γενεάς, τον Απρίλιο, με θερινό πολτό ή παραφινέλαιο. Εναντίον των ευαίσθητων σταδίων της δεύτερης και τρίτης γενεάς συστήνονται ψεκασμοί 29

30 μέσα-τέλη Αυγούστου και μέσα Οκτωβρίου αντίστοιχα. Σε πολύ σπάνιες περιπτώσεις θα χρειασθούν περισσότεροι από ένας, ψεκασμοί. Παρλατόρια. Το έντομο αυτό έχει πολλούς φυσικούς εχθρούς και στις βιολογικές καλλιέργειες δεν μας δημιουργεί σοβαρά προβλήματα λόγω της καταπολέμησής του από αυτούς. Στις περιπτώσεις όμως που εμφανίζεται υψηλός πληθυσμός του εντόμου, είναι δυνατό να περιοριστεί με την εξαπόλυση παρασιτοειδών υμενοπτέρων. Στο τέλος και εάν δεν είναι δυνατός ο περιορισμός του, τότε συστήνονται ψεκασμοί εναντίον των κινητών προνυμφών ιδιαίτερα της πρώτης γενεάς (τέλη Απριλίου-Μάιο) με θερινό πολτό ή παραφινέλαιο. Αντιμετώπιση των ασθενειών Κυκλοκόνιο. Λόγω της μακράς περιόδου μόλυνσης του μύκητα υπάρχει κίνδυνος προσβολής από τον Σεπτέμβριο μέχρι τον Ιούνιο. Απαιτείται προστασία των δένδρων με την εφαρμογή χαλκούχων σκευσμάτων από τις πρώτες προσβολές τουφθινοπώρου (1ος ψεκασμός πριν την έναρξη των βροχών, 2ος ψεκασμός μετά από ένα μήνα), μετά το κλάδεμα (3ος ψεκασμός τέλος χειμώνα) και από τις προσβολές της άνοιξης (4ος ψεκασμός), ανάλογα με τις κλιματικές συνθήκες. Επιπλέον, σχετική αντοχή στην ασθένεια φαίνεται ότι παρουσιάζει η ποικιλία "Κορωνέϊκη". Φυματίωση ή Καρκίνωση. Συνιστάται να αποφεύγεται η εκτέλεση κλαδέματος και η συλλογή με ράβδισμα όταν επικρατεί βροχερός καιρός. Τα προσβεβλημένα κλαδιά που κόβονται πρέπει να καίγονται και να απολυμαίνονται τα εργαλεία. Συνιστάται επίσης κατά το κλάδεμα να λαμβάνεται φροντίδα για τον καλό αερισμό του εσωτερικού της κόμης. Επίσης σε περίπτωση εγκατάστασης νέου ελαιώνα, θα πρέπει τα δενδρύλλια να είναι εντελώς υγιή. Συνιστώνται ψεκασμοί με χαλκούχα σκευάσματα από το φθινόπωρο μέχρι αρχές άνοιξης και ιδιαίτερα μετά από το κλάδεμα και από παγετό ή χαλάζι. Καπνιά. Η καταπολέμηση των κοκκοειδών και των αφίδων σταματάει την επέκταση της καπνιάς. Οι ψεκασµοί µε χαλκούχα, αν εξαλειφθεί η γενεσιουργός αιτία παραγωγής του µελιτώµατος, περιορίζουν πολύ γρήγορα την καπνιά. 30

31 Βούλα ή Ξηροβούλα ή Σαποβούλα. Η καταπολέμηση του δάκου παρέχει προστασία και από αυτή την ασθένεια. Αδρομυκώσεις - βερτισιλλιώσεις δένδρων. Προληπτικά συνιστάται εγκατάσταση των δένδρων μακριά από χωράφια όπου καλλιεργούνται ετήσια φυτά ευαίσθητα στις αδρομυκώσεις και σε εδάφη απαλλαγμένα από μολύσματα (π.χ. με ηλιοαπολύμανση). Επίσης, θα πρέπει να χρησιμοποιείται υγιές πολλαπλασιαστικό υλικό και ανθεκτικές ποικιλίες ή υποκείμενα. Επίσης, θα πρέπει να αποφεύγεται η συγκαλλιέργεια των δένδρων με ευπαθή ετήσια φυτά (π.χ. βαμβάκι). Η άρδευση των δένδρων δεν θα πρέπει να γίνεται με αυλάκια διότι τα μολύσματα μεταφέρονται με το νερό στα υγιή δένδρα. Επίσης θα πρέπει να αποφεύγονται πληγές στο ριζικό σύστημα των δένδρων. Κατασταλτικά συνιστάται ξερίζωμα των προσβεβλημένων δένδρων, κάψιμό τους και απολύμανση του χώρου που καταλάμβανε η προσβεβλημένη ριζόσφαιρα με βορδιγάλειο πολτό. 1.7 ΚΑΙΡΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΤΑ ΕΛΑΙΟΔΕΝΤΡΑ To δέντρο της ελιάς γενικά δεν είναι απαιτητικό όσον αφορά την σύσταση του εδάφους, αλλά για να αναπτυχθεί χρειάζεται ιδιαίτερες κλιµατολογικές συνθήκες. εν ευδοκιµεί σε περιοχές που οι θερµοκρασίες το χειµώνα πέφτουν κάτω από µείον 9. Οι πολύ χαµηλές θερµοκρασίες µπορεί ακόµα και να νεκρώσουν τα δέντρα, ενώ αντίθετα σχετικά χαµηλές θερµοκρασίες είναι απαραίτητες για την καρποφορία του δέντρου. Το πόσο χαµηλές πρέπει να είναι οι θερµοκρασίες καθώς και η διάρκεια τους διαφέρει από ποικιλία σε ποικιλία. Γενικά το δέντρο της ελιάς θέλει ήπιο, ζεστό κλίµα, χωρίς πολλές και απότοµες αλλαγές. Στο ύψος από την θάλασσα που αντέχει η ελιά, κυµαίνεται από τόπο σε τόπο. Όπου το µέρος είναι βορεινό, ψυχρό, ανεµόπληκτο, η ελιά δεν ευδοκιµεί πάνω από τα µ. Σε αντίθεση όπου το µέρος είναι ανατολικό, ζεστό και προφυλασσόµενο από τους ανέµους, η καλλιέργεια φτάνει ως τα µ. Το κλίµα όπως προαναφέρθηκε περιορίζει την καλλιέργεια της ελιάς, δεν συµβαίνει όµως το ίδιο µε την ποιότητα του εδάφους. Η ελιά ευδοκιµεί στους κήπους, στα χωράφια, στις γόνιµες πεδιάδες και στις πλαγιές, σε ποτιστικές και σε ξηρές εκτάσεις, ακόµα και σε πετρώδη εδάφη που είναι δύσκολο ή και αδύνατων να αναπτυχθούν άλλα καρποφόρα δέντρα. Μόνο σε βαλτώδη εδάφη δεν 31

32 καλλιεργείται η ελιά. 1.8 ΤΡΟΠΟΙ ΣΥΓΚΟΜΙΔΗΣ ΚΑΡΠΩΝ Βασικό ρόλο στην αύξηση της ποιότητας των ελιών διαδραματίζει και ο χρόνος και ο τρόπος της συγκομιδής. Οι γεωπόνοι συνιστούν η συγκομιδή να γίνεται την πιο κατάλληλη χρονική στιγμή έτσι ώστε να επιτυγχάνεται η σωστή ωρίμανση, το χρώμα, κ.α., με προσεκτικό τρόπο για να αποφεύγεται ο τραυματισμός του καρπού. Η τοποθέτηση να γίνεται σε καθαρά τελάρα, χωρίς την παρουσία ξένων σωμάτων (σκουπίδια, φύλλα, κ.α.). Η μεταφορά τους πρέπει να γίνεται γρήγορα και οι ελιές να τοποθετούνται πλέον σε νερό ή άλμη γρήγορα. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται και η αποθήκευση με τη συντήρησή τους. Οι παραγωγοί από τη στιγμή που επιθυμούν να κρατήσουν τις ελιές στις αποθήκες τους και να τις πουλήσουν αργότερα, πρέπει να έχουν εξασφαλίσει ορισμένες βασικές προδιαγραφές από πλευράς εξοπλισμού - υγιεινής και ασφάλειας. Κατ αρχήν η όλη συντήρηση - εκπίκρανση για πράσινες ελιές - και ζύμωση των ελιών πρέπει να επιβλέπεται από ειδικό τεχνολόγο. Οι ελιές να τοποθετούνται σε πλαστικές δεξαμενές ή βαρέλια πλαστικά, κατάλληλα για τρόφιμα και καθ' ουδένα τρόπο σε μεταλλικά. Οι δεξαμενές πρέπει να κλείνουν καλά και οι ελιές να μην έρχονται σε επαφή με το περιβάλλον. Ο χώρος της αποθήκης πρέπει να είναι καθαρός, στεγασμένος, να προβλέπεται τρόπος αντιμετώπισης των ποντικιών και γενικά να παρέχει τις βασικές προϋποθέσεις χώρου συντήρησης τροφίμων. Όσον αφορά την διατήρηση των ελιών σε άλμη, πρέπει να γίνεται έλεγχος για την περιεκτικότητα και να διατηρείται σε ορισμένα όρια 7%-9%. Έλεγχος και πορεία της ζύμωσης σε συνεργασία με τεχνολόγο. Συλλογή Η συλλογή είναι η πιο χρονοβόρα και δαπανηρή εργασία στον ελαιώνα. Η δαπάνη της αντιπροσωπεύει µέχρι και το 70% όλων των δαπανών παραγωγής, ανάλογα µε την ποικιλία, το ποσοστό καρποφορίας, τον τρόπο και τα µέσα συλλογής, την κατάσταση του ελαιώνα κ.α. Εφαρµόζονται διάφορες µέθοδοι ελαιοσυλλογής ανάλογα µε την ποικιλία, τις εδαφοκλιµατικές συνθήκες, τις καλλιεργητικές τεχνικές, την πυκνότητα φύτευσης και την οικονοµική κατάσταση του ελαιοπαραγωγού. Η συγκοµιδή του ελαιόκαρπου είναι σηµαντικό να γίνεται στο άριστο στάδιο ωρίµανσης. Αυτό συνδέεται µε τη µεγαλύτερη ελαιοπεριεκτικότητα του καρπού και µε την καλύτερη ποιότητα του ελαιόλαδου. Για τις ελαιοποιήσιµες ποικιλίες, το 32

33 στάδιο αυτό φαίνεται να συµπίπτει µε την αλλαγή του χρώµατος του καρπού από πράσινο-κίτρινο σε µελανοϊώδες. Ενώ για τις επιτραπέζιες ποικιλίες η συλλογή των καρπών γίνεται µετά την συµπλήρωση της αύξησης του µεγέθους και οπωσδήποτε πριν αρχίσει το µαλάκωµα της σάρκας και η µείωση των ποιοτικών χαρακτηριστικών των καρπών. Κατά τη συγκοµιδή του ελαιόκαρπου πρέπει να αποφεύγονται οι τραυµατισµοί. Στον τραυµατισµένο καρπό η δράση των µικροοργανισµών και συνεπώς η µικροβιακή λιπόλυση είναι πολύ εντονότερη απ ότι στον υγιή καρπό. Εκτός αυτού η δράση των µικροοργανισµών συνδέεται και µε ανεπιθύµητες οργανοληπτικές µεταβολές στο ελαιόλαδο. Επιπλέον τα διαστήµατα παραµονής του καρπού στο έδαφος ή στα δίχτυα δεν πρέπει να είναι µεγαλύτερα από 15 µέρες, καθώς οι συνθήκες ευνοούν την αύξηση της οξύτητας και το οξειδωτικό τάγγισµα στο παραγόµενο λάδι. Μέθοδοι συλλογής ελαιόκαρπου α) Συλλογή µε τα χέρια από το έδαφος µετά από φυσιολογική πτώση. Ο τρόπος αυτός ελαιοσυλλογής έχει εγκαταλειφθεί και αντικαταστάθηκε εξ ολοκλήρου από τα δίχτυα µόνιµης κάλυψης του εδάφους. Αυτό έγινε γιατί παρουσίαζε σοβαρά µειονεκτήµατα αλλοίωσης του καρπού, αύξησης της οξύτητας, έναρξης οξείδωσης, δυσάρεστων οσµών και κατώτερης ποιότητας λαδιού. β) ίχτυα ελαιοσυλλογής. Τα δίχτυα ελαιοσυλλογής στη χώρα µας, για ορισµένες περιοχές και ποικιλίες, όπου είναι ανεφάρµοστη άλλη µέθοδος συγκοµιδής, µείωσαν το κόστος συλλογής για ελαιόδεντρα µέσης παραγωγικότητας στο 20-25% του συνολικού κόστους παραγωγής. Επίσης βελτίωσαν σηµαντικά την ποιότητα του ελαιόλαδου σε ανεκτά επίπεδα για βρώσιµο λάδι. γ) Συλλογή µε τα χέρια από το δέντρο.θεωρείται η µέθοδος συγκοµιδής που προκαλεί τις λιγότερες ζηµιές στον ελαιόκαρπο. Γι αυτόν το λόγο χρησιµοποιείται ευρύτατα στις βρώσιµες ποικιλίες. Το µειονέκτηµα της είναι το υψηλό της κόστος που την καθιστά σε πολλές περιπτώσεις ασύµφορη. δ) Συλλογή µε ραβδισµό. Ο τρόπος αυτός συλλογής επηρεάζει την ποιότητα του παραγόµενου ελαιόλαδου ανάλογα µε το βαθµό του τραυµατισµού που προκαλείστον ελαιόκαρπο. ε) Μηχανική συλλογή 1) Χειροκίνητα εργαλεία (κτένες, δικέλλες, κύλινδροι κ.λπ.). Με τα εργαλεία αυτά επιδιώχθηκε, πριν την είσοδο των µηχανοκίνητων εργαλείων, να αντικατασταθούν οι 33

34 τρόποι συλλογής του ελαιόκαρπου µε τα χέρια από το έδαφος και µε ραβδισµό. Σκοπός ήταν η εξοικονόµηση χρόνου και ο περιορισµός των ζηµιών στον καρπό και το δέντρο. 2) Μηχανοκίνητα εργαλεία (παλλόµενα ραβδιά, κύλινδροι, περιστρεφόµενα χτένια, φορητοί δονητές κ.λπ.). Σε µερικά µηχανήµατα η απόσπαση του καρπού γίνεται µε παλµική ή µε συνδυασµό περιστροφικής και παλµικής κίνησης. Τα ελαιοσυλλεκτικά µηχανήµατα γενικά σε ελαιοποιήσιµες ποικιλίες ελιάς χαµηλών σχηµάτων ανάπτυξης, βοηθούν στη συλλογή του ελαιόκαρπου περιορίζοντας τις ζηµιές στο δέντρο και τον καρπό. Η ποιότητα του καρπού και του παραγόµενου λαδιού, µε σωστή χρήση των µηχανηµάτων αυτών, είναι πολύ υψηλή καθώς ο καρπός τραυµατίζεται λιγότερο από το συνήθη τρόπο ραβδισµού. Τα κριτήρια επιλογής ελαιοραβδιστικού είναι τα εξής: Η αρχική τιµή Η ταχύτητα συγκοµιδής Το κόστος συντήρησης Η αντοχή των υλικών Η ευκολία χρήσης Το πόσο κουράζει Η ζηµιά που κάνει στο δέντρο Το πόσο αυτή επιβαρύνει τη µελλοντική καρποφορία Τα πόσα ηµεροµίσθια θα µειώσει 3) Σύνθετα µεγάλα µηχανήµατα (δονητές καρπού και κλαδιών, δονητές αυτοσυλλέκτες). Η µηχανική συγκοµιδή µε τη χρήση µεγάλων µηχανηµάτων για να γίνει πρέπει να το επιτρέπουν η ποικιλία, η ηλικία των δέντρων, ο σχηµατισµός τους, η παραγωγικότητά τους και η µορφολογία του εδάφους. Στην Ελλάδα, παρ όλες τις προσπάθειες, τα µηχανήµατα αυτά δεν αποτελούν πρακτικά εφαρµόσιµη και παραδεκτή οικονοµικά λύση. Ένας βασικός περιοριστικός παράγοντας είναι το ότι πολλοί ελαιώνες στη χώρα µας βρίσκονται σε λοφώδεις και επικλινείς εκτάσεις. Επιπροσθέτως η πυκνότητα φύτευσης των νέων ελαιώνων και η ακανόνιστη φύτευση των παλιών, δυσκολεύουν την κίνηση των βαριών µηχανηµάτων ανάµεσα στα δέντρα. Εξάλλου οι κυριότερες ελληνικές ελαιοποιήσιµες ποικιλίες είναι µικρόκαρπες ( Κορωνέϊκη, Μαστοειδής κ.λπ.) και παρουσιάζουν µεγάλη 34

35 κλιµάκωση στην εποχή ωρίµανσης και ισχυρή πρόσφυση του καρπού στον ποδίσκο του. 4) Εργαλεία και µηχανήµατα που µαζεύουν τον ελαιόκαρπο από το έδαφος (σκούπες, αναρροφητικές µηχανές, περιστρεφόµενοι κύλινδροι µε ακίδες κλπ.). Τα µηχανήµατα αυτά έχουν το µειονέκτηµα ότι αλλοιώνεται η ποιότητα του παραγόµενου ελαιόλαδου, τόσο επειδή ο καρπός παραµένει στο έδαφος για αρκετό διάστηµα, όσο και γιατί παρασύρονται και µαζεύονται και άλλες ξένες ύλες (χώµα, µικρές πέτρες, φύλλα) που τελικά δεν καθαρίζονται απόλυτα. Το παραγόµενο ελαιόλαδο συνήθως παρουσιάζει κακή και ανεπιθύµητη οσµή και γεύση, προκαλώντας υποβάθµιση των οργανοληπτικών του χαρακτηριστικών. 5) Χρησιµοποίηση χηµικών ουσιών (καρποπτωτικά) Η µέθοδος αυτή βασίζεται στην επίδραση διαφόρων χηµικών στη µείωση της αντίστασης απόσπασης του ελαιόκαρπου και στην καρπόπτωση σε διάφορες ποικιλίες ελιάς. Υπάρχουν δύο παράγωγα του αιθυλενίου, το ALSOL και το ETHREL, που είναι αποτελεσµατικά στην ελαιοσυλλογή ορισµένων ποικιλιών. Οι ουσίες αυτές, διαλυόµενες στο νερό, παράγουν αιθυλένιο που δηµιουργεί τοπική χαλάρωση στη συνοχή των κυττάρων τουποδίσκου της ελιάς. Μερικές ποικιλίες ( Μαστοειδής, Αδραµυτινή, Θρουµπολιά, Αγγουροµανακολιά, Λιανολιά Κερκύρας, Μεγαρείτικη, κ.α.) µπορούν µε τη χρησιµοποίηση καρποπτωτικών και µε τίναγµα µε το χέρι ή µε δυνατό άνεµο να δώσουν καρπόπτωση περίπου 85% της ολικής παραραγωγής (η φυλλόπτωση να µην ξεπερνά το 25%). Σε άλλες ποικιλίες (π.χ. Κορωνέϊκη ) η καρπόπτωση κυµαίνεται µόλις στο 40-45%, για να µην έχουµε φυλλόπτωση πάνω από 25% (οριακό ποσοστό για να µην έχουµε δυσµενή επίδραση στην καρποφορία του εποµένου έτους). Κατά την εφαρµογή καρποπτωτικών πρέπει πάντα να λαµβάνεται υπόψη η θερµοκρασία, η ατµοσφαιρική υγρασία, οι ισχυροί άνεµοι και η ωριµότητα του καρπού για να γίνει ψεκασµός µε την κατάλληλη δοσολογία. Προβλήµατα υπολειµµάτων ή επηρεασµός των οργανοληπτικών ιδιοτήτων στο παραγόµενο ελαιόλαδο δεν αναφέρονται. Παρόλ αυτά, εξαιτίας της πιθανότητας επιβάρυνσης του ελαιολάδου και προκειµένου αυτό να µπορεί να χαρακτηριστεί extra παρθένο (σύµφωνα µε του ισχύοντες κανονισµούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ιεθνές Συµβουλίου Ελαιολάδου) δε συνιστάται η χρήση χηµικών ουσιών. Αποτέλεσµα είναι η χρήση καρποπτωτικών για τη συλλογή του ελαιόκαρπου να έχει εγκαταλειφθεί ακόµα και στις ποικιλίες που δίνουν καλά αποτελέσµατα. 35

36 6) Συνδυασµός χηµικών ουσιών και µηχανηµάτων. Για ποικιλίες όπως η Κορωνέϊκη που παρουσιάζει µικρή αντίδραση στις καρποπτωτικές ουσίες και µικρό ποσοστό καρπόπτωσης µε τη χρησιµοποίηση δονητών κορµού, µια λύση αποτελεί ο συνδυασµός καρποπτωτικών ουσιών µε τη µηχανική δόνηση. Μεγάλη σηµασία για µια τέτοια συνδυασµένη µέθοδο έχει ο παράλληλος σχηµατισµός των δέντρων για τη µηχανική συγκοµιδή. 1.9 ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΚΑΡΠΟΥ Το ιδανικό είναι ο ελαιόκαρπος να επεξεργάζεται αµέσως. Συνήθως όµως κάτι τέτοιο δεν είναι εφικτό µε αποτέλεσµα να µεσολαβεί η αποθήκευση του. Σε αυτήν την περίπτωση η αποθήκευση θα πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο σύντοµη και να γίνεται σε χαµηλή σχετικά υγρασία ώστε να εµποδίζεται η ανάπτυξη µυκήτων. Επιπλέον η θερµοκρασία αποθήκευσης να µην είναι µεγαλύτερη από 15 οc ενώ είναι απαραίτητος ο αερισµός του ελαιόκαρπου. Ο πιο καλός τρόπος αποθήκευσης είναι σε διάτρητα πλαστικά ή ξύλινα τελάρα που επιτρέπουν καλό αερισµό του καρπού (όπως προαναφέρθηκε) ακόµα και όταν στοιβάζονται. Για λίγες µέρες ο καρπός µπορεί να αποθηκευτεί πάνω στο δάπεδο σε στρώµα πάχους εκατοστών. Αν όµως το στρώµα υπερβεί τα 50 cm αναπτύσσονται υψηλές θερµοκρασίες οι οποίες ευνοούν τόσο την υδρόλυση όσο και την οξείδωση. Το ίδιο συµβαίνει και όταν ο καρπός αποθηκεύεται σε στοιβαγµένα σακιά που είναι και ο πιο διαδεδοµένος τρόπος αποθήκευσης στη χώρα µας ΛΙΠΑΝΣΗ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Η λίπανση εξαρτάται από την υγρασία, την οξύτητα / αλκαλικότητα (ph) και τη σύσταση του εδάφους, την ποικιλία των δέντρων, την πυκνότητα φύτευσης, την ηλικία των δέντρων, το κλάδεμα που έχει εφαρμοστεί,τις βροχοπτώσεις κτλ. Ξέρουμε βεβαίως ότι η ελιά είναι αχόρταγη σε άζωτο, αλλά αυτό καθόλου δεν σημαίνει ότι πετυχαίνουμε το καλύτερο αποτέλεσμα χρησιμοποιώντας αζωτούχα λιπάσματα (συνήθως θειικήαμμωνία, ασβεστούχο θειική αμμωνία ή ουρία) σε μεγάλες ποσότητες, σε οποιαδήποτε εποχή και υπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Αν και οι λεγόμενες περιβαλλοντικές επιπτώσεις εξαιτίας της χρήσης λιπασμάτων φαίνονται σε αρκετούς από μας ψιλά γράμματα, καλό είναι να ξέρουμε ότι προκαλούνται και μπορεί να είναι μακροχρόνια ολέθριες. Τα λιπάσματα είναι μεν υδροδιαλυτά, αλλά 36

37 αυτό δεν σημαίνει ότι απορροφούνται 100% από το δέντρο. Τα υπολείμματα λιπασμάτων μολύνουν τον υδροφόρο ορίζοντα που με τη σειρά του μολύνει τις λίμνες και τις ακτές της περιοχής με αποτέλεσμα τον σχηματισμό φυτοπλαγκτόν και τον αφανισμό πολλών μορφών ζωής. Η μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα δίνει όλο και πιο συχνά φαινόμενα ακαταλληλότητας του μέχρι προχτές πόσιμου νερού από πηγές ή γεωτρήσεις. Δεν είναι επίσης αμελητέος ο κίνδυνος συσσώρευσης των λεγόμενων βαρέων μετάλλων (αρσενικό, μόλυβδος,κάδμιο, χρώμιο, υδράργυρος, νικέλιο), που ενοχοποιούνται για καρκινογενέσεις κτλ., ενώ, τέλος, τα αζωτούχα τουλάχιστον λιπάσματα ενοχοποιούνται και ως ατμοσφαιρικοί μολυντές με συμβολή στην παραγωγή αερίωντου λεγόμενου θερμοκηπίου (μεθάνιο και υποξείδιο του αζώτου). Σε κάθε περίπτωση η χρήση λιπασμάτων δεν είναι απλή υπόθεση που γίνεται με ελαφριά καρδιά. Επιβάλλεται ανάλυση εδάφους και φυλλοδιάγνωση, ώστε να προσδιοριστούν οι ανάγκες ενίσχυσης. Τα αποτελέσματα αυτών των αναλύσεων σε συνδυασμό με την πείρα του ελαιοπαραγωγού (τουλάχιστον υπό την έννοια ότι έχει το ιστορικό του ελαιώνα) θα πρέπει να αξιολογηθούν από τον γεωπόνο της περιοχής που γνωρίζει τις τοπικές ιδιαιτερότητες και διαθέτει την ανάλογη επιστημοσύνη, ώστε να υποδείξει την μέθοδο λίπανσης (είτε από το έδαφος είτε από το φύλλο), το είδος λιπάσματος, την ποσότητα και τον χρόνοεφαρμογής. Ακολουθώντας αυτή την τακτική λίπανσης σιγουρότατα θα έχουμε μεγάλο οικονομικό όφελος αφού είναι βέβαιο πως θα χρησιμοποιήσουμε πολύ μικρότερες ποσότητες λιπασμάτων (από αυτές πουσυνήθως χρησιμοποιούμε, όταν ενεργούμε εντελώς εμπειρικά), ενώ θαέχουμε αποφύγει τις περισσότερες από τις παραπάνω παρενέργειες. 37

38 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Ο : ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΩΝ ΕΛΙΩΝ 2.1 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΕΛΑΙΟΚΑΡΠΟΥ ΓΙΑ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΑ ΧΡΗΣΗ Όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας είναι γεγονός ότι η ελιά ήταν γνωστή στον άνθρωπο από τα προϊστορικά χρόνια ως φαγώσιμο, ως τροφή για να καλύψει τις πρώτες ανάγκες του. Αρχικά, δεν υπήρχε η κατάλληλη γνώση για την επεξεργασία και το ξεπίκρισμά της. Όπως είναι φυσικό σε πρωτόγονες κοινωνίες, οι ελιές αποτελούσαν εποχικόδιατροφικό είδος και καταναλώνονταν μόνο κατά την περίοδο που ωρίμαζαν και ήτανβρώσιμες. Ασφαλώς, οι πρώτες ελιές που χρησιμοποιήθηκαν ως βρώσιμες, θα πρέπεινα ήταν εκείνες που ωριμάζουν με φυσικό τρόπο πάνω στα δέντρα, οι θρούμπες ήσταφιδολιές, ποικιλία που διατηρείται σήμερα σε πολλές ελληνικές περιοχές. Καθώς οι ελιές δεν μπορούν να διατηρηθούν για πολύ, η πρόοδος του πολιτισμού, επέβαλε την ανάγκη συστηματικών καλλιεργειών, αποθήκευσης και επεξεργασίας της τροφής. Οι αρχαίες τεχνικές επεξεργασίας του ελαιοκάρπου για κατανάλωση, επιβίωσαν για πολλούς αιώνες. Μερικές απ' αυτές διατηρούνται σχεδόν αυτούσιες, ακόμα καισήμερα. Οι αγροτικοί πληθυσμοί, ελάχιστα έχουν εκσυγχρονίσει τη διαδικασίαπαρασκευής βρώσιμης ελιάς. Η χρησιμοποίηση του ασβέστη και της στάχτης στη διαδικασία ξεπικρίσματος της ελιάς, καθιερώθηκαν ως παραδοσιακοί τρόποι, έγιναν γνωστοί σε πολλούς μεσογειακούς λαούς και εξελίχτηκαν αργότερα. Η αντικατάσταση αυτών των παραδοσιακών υλικών, σηματοδότησε και το πέρασμα από την οικοτεχνική παραγωγή στη βιοτεχνική και βιομηχανική, ο ελαιόκαρπος δεν μπορεί να καταναλωθεί άμεσα λόγω της πικρής γεύσης του. Για να καταστούν οι ελιές εδώδιμες, είναι απαραίτητο να αφαιρεθεί το σύνολο ή μέρος της πικράδας. Αυτή η διαδικασία γίνεται συνήθως σε οικιακή κλίμακα με επαναλαμβανόμενες εμβαπτίσεις των καρπών σε νερό. Κατά τη διάρκεια αυτού του παραδοσιακού τρόπου, χρησιμοποιούνται διάφορα αρωματικά χόρτα της μάραθος, θυμάρι, κλπ τα οποία συμβάλλουν με τα χαρακτηριστικά αρώματά της στη γεύση του τελικού προϊόντος. Εντούτοις, η επεξεργασία επιτραπέζιων ελιών σε βιομηχανική κλίμακα, χρησιμοποιεί και άλλα συστήματα για την εκπίκριση του προϊόντος της πολυάριθμες εμπορικές συσκευασίες που βρίσκονται στην αγορά. Σήμερα, η παραγωγή επιτραπέζιων ελιών γίνεται σε μεγάλη κλίμακα παγκοσμίως και αποτελεί σημαντικότομέα της οικονομίας των ελαιοπαραγωγών χωρών. Οι δεξαμενές που χρησιμοποιούνται σήμερα στην επεξεργασία όλων των εμπορικών τύπων ελιάς, εκτός 38

39 από της δεξαμενές οξείδωσης, είναι πολυεστερικοί κυλινδρικοί ή σφαιρικοί ζυμωτήρες, χωρητικότητας κιλών καρπού και λίτρων άλμης. Οι περισσότερες βιομηχανίες τοποθετούν αυτές της δεξαμενές θαμμένες στο έδαφος ή σε στεγασμένους χώρους. Η κυκλοφορία της άλμης και η μεταφορά των καρπών στο εργοστάσιο γίνεταιμε ειδικές αντλίες και σωληνώσεις. Παραδοσιακά, η συγκομιδή του καρπού γίνεται με τα χέρια, με την τεχνική του αρμέγματος. Εντούτοις, το κόστος της διαδικασίας είναι υψηλό καιαντιπροσωπεύει περίπου το 70% του συνολικού κόστους παραγωγής. Προκειμένου να μειωθεί το κόστος, η συγκομιδή γίνεται με δονητές που προσαρμόζονται σε τρακτέρ και δονούν το ελαιόδενδρο, ή με μικρά φορητά ραβδιστικά μηχανήματα. Διαδικασίες της η μεταφορά, το πλύσιμο και η διαλογή ανάλογα με το μέγεθος, είναι συνηθισμένες και της τρεις τύπους επιτραπέζιας ελιάς. Οι νωποί καρποί μεταφέρονται στο εργοστάσιο σε μεταλλικά κιβώτια, χωρητικότητας περίπου 500 kg, με ανοίγματα στα πλάγια τοιχώματα για να κυκλοφορεί εύκολα ο αέρας. Η μεταφορά των καρπών με φορτηγά σε μεγάλες ποσότητες (10-20 τόνους) έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα των καρπών. Στο εργοστάσιο, οι καρποί πλένονται για να απομακρυνθεί η σκόνη, τα φύλλα και τα φερτά υλικά. Χρησιμοποιούνται τα ίδια μηχανήματα της και στην περίπτωση του ελαιολάδου. Στη συνέχεια, οι καρποί ταξινομούνται ανάλογα με το μέγεθός της. Η ενέργεια αυτή έχει ορισμένα πλεονεκτήματα, γιατί αφενός της δίνει πληροφορίες για τα διαθέσιμα μεγέθη και αφετέρου επιτρέπει ομοιόμορφη επεξεργασία εκπίκρισης με το καυστικό νάτριο. 2.2 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ Οι τρεις κύριοι μέθοδοι επεξεργασίας της επιτραπέζιας ελιάς παρουσιάζονται στην εικόνα 1. Η κύρια διαφορά της έγγυται στο βαθμό ωριμότητας της πρώτης ύλης. Τα πράγματα είναι διαφορετικά για τις πράσινες ελιές απ ότι για τις μαύρες ελιές. Για της πράσινες ελιές, το βέλτιστο στάδιο συλλογής είναι όταν οι καρποί έχουν χρώμα πράσινο έως πρασινο-κίτρινο. Οι φυσικές μαύρες ελιές επιλέγονται όταν οι καρποί είναι τελείως ώριμοι και το χρώμα της ποικίλλει από ερυθρόμαυρο έως βαθύκαστανό, ανάλογα με τη ζώνη παραγωγής και την ποικιλία. Οι ώριμες ελιές (που μαυρίζουν με οξείδωση) συγκομίζονται ταυτόχρονα με της πράσινες ελιές. 39

40 Εικόνα 1. Σχεδιάγραμμα ροής των τριών κύριων τύπων επεξεργασίας της επιτραπέζιας ελιάς. Σύμφωνα με το σύστημα που χρησιμοποιείται για την εκπίκριση του καρπού, διακρίνοναι δύο κατηγορίες επεξεργασίας. Η πρώτη κατηγορία είναι οι ελιές επεξεργασμένες με καυστικό νάτριο, στις οποίες η εκπίκριση γίνεται με εμβάπτιση του καρπού σε αραιόδιάλυμα καυστικού νατρίου. Η δεύτερη κατηγορία αφορά τις άμεσα συντηρημένες σε άλμη ή φυσικές ελιές, στις οποίες οι καρποί εμβαπτίζονται απευθείας σε διάλυμα άλμης. Εφαρμόζοντας την πρώτη διαδικασία, η εκπίκριση είναι πλήρης, ενώ με το δεύτερο σύστημα, υπάρχει πάντα μια μικρή συγκέντρωση ελευρωπαΐνης στις ελιές που τους προσδίδει ελαφρά πικρίζουσα γεύση. Οι σπουδαιότερες τρεις μέθοδοι επεξεργασίας της επιτραπέζιας ελιάς, οι οποίες μάλιστα 40

41 καταλαμβάνουν ποσοστό αγοράς 30% στην ΕΕ, είναι οι ακόλουθες και περιλαμβάνουν: - Φυσικές μαύρες ελιές (Ελληνικός τύπος): οι καρποί δεν εμβαπτίζονται σε καυστικό νάτριο, αλλά ζυμώνονται άμεσα σε άλμη, η οποία είναι το μόνο υγρό απόβλητο που παράγεται σε αυτήν την περίπτωση. - Ελιές μαυρισμένες με οξείδωση (Τύπος Καλιφόρνιας): οι καρποί ξεπικρίζουν με εμβάπτιση σε καυστικό νάτριο και μαυρίζουν με οξείδωση. Το τελικό προϊόν δεν είναι ζυμωμένο, για το λόγο αυτό αποστειρώνεται κατά τη συσκευασία του σε μεταλλικούς ή γυάλινους περιέκτες. Η σταθεροποίηση του μαύρου χρώματος γίνεται με προσθήκη διαλυμάτων αλάτων σιδήρου. - Μη ζυμούμενες πράσινες ελιές: οι ελιές ξεπικρίζουν με διάλυμα NaOH και συσκευάζονται χωρίς να ζυμωθούν προηγουμένως. Στις επόμενες παραγράφους, αναλύονται διεξοδικά οι μέθοδοι επεξεργασίας των κυριότερων εμπορικών τύπων επιτραπέζιων ελιών. 2.3 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΜΕΝΕΣ ΠΡΑΣΙΝΕΣ ΕΛΙΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΜΕΝΕΣ ΠΡΑΣΙΝΕΣ ΕΛΙΕΣ ΣΕ ΑΛΜΗ (Ισπανική μέθοδος) Η μέθοδος επεξεργασίας των πράσινων ελιών σε άλμη είναι γνωστή ως Ισπανική μέθοδος. Η κυριότερη διαδικασία επεξεργασίας περιλαμβάνει δυο στάδια, την εκπίκριση του καρπού μεδιάλυμα καυστικού νατρίου και στη συνέχεια την εμβάπτιση σε άλμη όπου υφίστανταιγαλακτικήζύμωση. Η γενική επεξεργασίατης επιτραπέζιας ελιάς με την Ισπανική μέθοδο, περιλαμβάνει τα ακόλουθα στάδια: Συγκομιδή και μεταφορά Ταξινόμηση Επεξεργασία με καυστικό νάτριο Πλύσιμο Τοποθέτηση σε άλμη Ζύμωση Διαλογή και ταξινόμηση Εκπυρήνωση και γέμιση Συσκευασία 41

42 Εικόνα 2. Διάγραμμα ροής επεξεργασίας πράσινου ελαιόκαρπου με τηνισπανική μέθοδο. Πράσινο έως κιτρινοπράσινο χρώμα έχουν οι καρποί που συγκομίζονται για επεξεργασία με την ισπανική μέθοδο και κατά αυτό τον τρόπο οδηγούνται στις μονάδες επεξεργασίας με σκοπό να πραγματοποιηθεί η διαλογή. Η διαδικασία περιλαμβάνει εννέα στάδια. Μετά από το πλύσιμο(1), οι ελιές εμβαπτίζονται σε διάλυμα καυστικού νατρίου (NaOH) για εκπίκριση (2).Το καυστικό νάτριο υδρολύει την ελευρωπαΐνη σε υδροξυτυροσόλη και γλυκοζίτητου ελενολικού οξέως. Οι συγκεντρώσεις καυστικού νατρίου ποικίλλουν ανάλογα με τον βαθμό ωρίμανσης του καρπού, τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος και την ποικιλία. Η επεξεργασία πραγματοποιείται σε δεξαμενές ζύμωσης διαφορετικών μεγεθών στους οποίους το διάλυμα καλύπτει εντελώς τους καρπούς. Στη συνέχεια, οι ελιές ξεπλένονται 2-3 φορές με νερό (3,4,5) για να απομακρυνθεί η περίσσεια του καυστικού νατρίου και εμβαπτίζονται σε άλμη όπου υφίστανται γαλακτική ζύμωση, με τη βοήθεια των γαλακτικών βακτηρίων (6). Παρατεταμένο πλύσιμο του καρπού δεν συνίσταται, γιατί απομακρύνονται τα ζυμώσιμα συστατικά που έχουν απομείνει στη σάρκα και η ζύμωση καθίσταται δύσκολη. Πριν τη συσκευασία αφαιρείται η μητρική άλμη (7), οι ελιές πλένονται (8) και συσκευάζονται σε διάλυμα νέας άλμης(9). Αυτά ήταν τα 9 στάδια επεξεργασίας των ελιών ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΚΑΥΣΤΙΚΟ ΝΑΤΡΙΟ ΚΑΙ ΠΛΥΣΙΜΟ Όσον αφορά την επεξεργασία των ελιών με τη μέθοδο του καυστικού νατρίου και του πλυσίματος, η συγκέντρωση του διαλύματος καυστικού νατρίου ρυθμίζεται έτσι ώστε η επεξεργασία να διαρκεί 5-7 ώρες για τις περισσότερες ποικιλίες, εκτός από τις Gordal και Ascolano, που απαιτούν πιο αργή επεξεργασία (9-10 ώρες με αραιότερο διάλυμα καυστικού νατρίου). Το βάθος διείσδυσης του καυστικού νατρίου πρέπει να 42

43 είναι τα 2/3 ως 3/4 του πάχους της σάρκας. Γενικά, η συγκέντρωση NaOH ποικίλλει μεταξύ 1,3 και 2,6% (w/v) και μπορεί να φθάσει μέχρι 3,5% στις ψυχρότερες περιοχές (Fernández et al., 1985). Η ισορροπία μεταξύ συγκέντρωσης NaOH, διείσδυσης στη σάρκα του καρπού και χρόνου επεξεργασίας, αποτελεί την καλούμενη δύναμη της επεξεργασίας. Χαμηλές συγκεντρώσεις NaOH παράγουν ελιές με αρκετά αποδεκτό χρώμα, ενώ αντίθετα οι υψηλές συγκεντρώσεις προκαλούν ελαττώματα στην υφή και απώλεια ζυμώσιμων συστατικών. Η περίσσεια του αλκάλεως που παραμένει στη σάρκα μετά το χειρισμό πρέπει να απομακρυνθεί. Για το λόγο αυτό, οι καρποί υποβάλλονται σε έκπλυση με νερό. Ο αριθμός και η διάρκεια των πλυσιμάτων είναι σημαντικός, γιατί υπερβολικός αριθμός πλυσιμάτων μπορεί να μειώσει τα διαθέσιμα ζυμώσιμα συστατικά, τα οποία θα πρέπει να προστεθούν αργότερα για να ολοκληρωθεί με επιτυχία η ζύμωση. Πλυσίματα μεγάλης διάρκειας μπορεί να προκαλέσουν ανεπιθύμητη βακτηριακή ανάπτυξη και εκτροπή της ζύμωσης. Σύντομα πλυσίματα οδηγούν σε υψηλή υπολειπόμενη αλκαλικότητα στην άλμη, η οποία μετατρέπεται σε ισχυρό ρυθμιστικό διάλυμα, στο οποίο είναι δύσκολη η μείωση της τιμής ph κατά τη ζύμωση. Ένα γρήγορο ξέπλυμα αμέσως μετά το χειρισμό με το άλκαλι, ακολουθούμενο από ένα πρώτο πλύσιμο μετά από 2-3 ώρες και ένα δεύτερο, μετά από ώρες, είναι ικανοποιητικό. Είναι δυνατόν, το πρώτο πλύσιμο να παραληφθεί και να αντικατασταθεί από μερική εξουδετέρωση του υπολειπόμενου καυστικού νατρίου με ένα οξύ, κυρίως HCl κατάλληλο για τρόφιμα (food grade) (González et al., 1984). Αυτό συμβάλλει στη μείωση του όγκου και του ρυπαντικού φορτίου των υγρώναποβλήτων που δημιουργούνται από αυτά τα διαλύματα ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΣΕ ΑΛΜΗ ΚΑΙ ΖΥΜΩΣΗ Μετά την διαδικασία της επεξεργασίας με καυστικό νάτριο και μετά τη διαδικαδία του πλυσίματος οι ελιές τοποθετούνται σε δεξαμενές ζύμωσης και καλύπτονται μεάλμη. Από τα παλιότερα χρόνια ακόμα παραδοσιακά, αυτό γινόταν σε ξύλινα βαρέλια., τα οποία όμως έχουν αντικατασταθεί από πολυεστερικές δεξαμενές. Τα ζυμώσιμα συστατικά που περιέχονται στη σάρκα του ελαιοκάρπου μετά την εκπίκρινση, μεταφέρονται στην άλμη και την μετατρέπουν σε θρεπτικό υπόστρωμα κατάλληλο για να πραγματοποιηθεί η ζύμωση. Ανάλογα με την ποικιλία και την ωριμότητα των καρπών, η αρχική συγκέντρωση άλατος πρέπει να είναι μεταξύ 10-12% (w/v). Το αλάτι διαπερνά τη σάρκα της ελιάς και η συγκέντρωσή του στην άλμη 43

44 μειώνεται σταδιακά. Η συγκέντρωση άλατος δεν πρέπει να είναι πολύ υψηλή, ώστε να παρεμποδίζει την αύξηση των γαλακτοβακίλλων (< 6%), ούτε πολύ χαμηλή ώστε να επιτρέπει την ανάπτυξη σπορογόνων μικροοργανισμών κατά τη διάρκεια του πρώτου σταδίου της ζύμωσης, όταν το ph παραμένει υψηλό (> 4) (Garrido et al., 1995). Τις πρώτες ημέρες το ph μπορεί να είναι υψηλότερο από 7,0 μέχρι οι μικροοργανισμοί να αρχίσουν την οξίνιση της άλμης. Για να μειωθεί η χρονική διάρκεια του σταδίου αυτού, η αρχική άλμη μπορεί να οξινιστεί με HCl κατάλληλο για τρόφιμα, ή να γίνει διόρθωση του ph της άλμης με έγχυση CO2 στις δεξαμενές ζύμωσης κατά τη διάρκεια της πρώτης εβδομάδας. Η ζύμωση των πράσινων ελιών είναι αυθόρμητη διαδικασία (spontaneous) στις περισσότερες περιπτώσεις. Το διάλυμα της άλμης μετατρέπεται σταδιακά σε θρεπτικό μέσο για την ανάπτυξη των μικροοργανισμών. Τα οσμωτικά φαινόμενα οδηγούν στην εκχύλιση θρεπτικών συστατικών από την ελιά στην άλμη, όπως υδατάνθρακες (κυρίως γλυκόζη, φρουκτόζη, μανιτόλη και σακχαρόζη) και οργανικά οξέα (μηλικό, κιτρικό και οξικό). Υπάρχουν επίσης μικρές ποσότητες φαινολικών ουσιών (ελευρωπαΐνη, υδροξυτυροσόλη, τυροσόλη, κ.ά.). Τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά της άλμης προκαλούν σταδιακά φυσική επιλογή των μικροοργανισμών, καθώς προχωρά η ζύμωση. Η αύξηση της αυτόχθονης μικροχλωρίδας των γαλακτοβακίλλων είναι επαρκής για να εξασφαλίσει ικανοποιητικό αριθμό αυτών των βακτηρίων στην άλμη. Εντούτοις, η χρήση μιας καλλιέργειας εκκίνησης (εμπορική καλλιέργεια) μπορεί να επιταχύνει την επικράτηση των γαλακτικών βακτηρίων. Υπάρχει γενική συμφωνία μεταξύ των ερευνητών ότι η ζύμωση περιγράφεται από τρία διακριτά στάδια. Το πρώτο, χαρακτηρίζεται από την αύξηση των μη σπορογόνων αρνητικών κατά Gram βακτηρίων, των οποίων ο πληθυσμός φθάνει στο μέγιστο περίπου 2 ημέρες μετά την τοποθέτηση του καρπού στην άλμη. Από εκείνη τη στιγμή, ο πληθυσμός τους μειώνεται σταδιακά για να εξαφανιστεί τη 12η 15η ημέρα. Τα βακτήρια αυτά είναι υπεύθυνα για το μεγάλο όγκο αερίων που παράγονται κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών της ζύμωσης. Στην κατηγορία αυτή περιλαμβάνονται τα είδη: Enterobactercloacae, Citrobacterfreundii, Klebsiellaaerogenes, Flavobacteriumdiffusum, Aerochromobactersuperficialis, Escherichiacoli και Aeromonasspp (Fernándezetal., 1985). Το δεύτερο στάδιο αρχίζει όταν το ph φθάσει στην τιμή 6,0. Χαρακτηρίζεται από γρήγορη ανάπτυξη των γαλακτοβακίλλων και των ζυμών, τα οποία καταναλώνουν τα ζυμώσιμα συστατικά και παράγουν γαλακτικό οξύ, με παράλληλη μείωση των αρνητικών κατά Gram βακτηρίων. Έτσι η οξύτητα 44

45 σταδιακά αυξάνει καιτο ph μειώνεται. Ο μεγαλύτερος πληθυσμός των γαλακτικών βακτηρίων παρατηρείται μεταξύ της 7ης - 10ης ημέρας, ενώ παρουσιάζεται σταδιακή μείωση στις ημέρες της ζύμωσης. Στην Ισπανία, το κυριότερο είδος γαλακτοβακίλλων στο στάδιο αυτό είναι κυρίως ο Lactobacillus plantarum. Παρατηρείται επίσης αύξηση και άλλων ειδών γαλακτικών βακτηρίων με ζυμωτική ικανότητα όπως Pediococcus και Leuconostoc. Το τρίτο στάδιο της ζύμωσης διαρκεί μέχρι την εξάντληση των ζυμώσιμων συστατικών. Η επικρατούσα χλωρίδα αποτελείται από γαλακτοβάκιλλους Lactobacillus plantarum, οι οποίοι παράγουν γαλακτικό οξύ από τη γλυκόζη και ολοκληρώνουν τη ζύμωση. Σε όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου, μαζί με τα γαλακτικά βακτήρια συνυπάρχουν και οι ζύμες, η παρουσία των οποίων συμβάλλει στη βελτίωση των οργανοληπτικών χαρακτηριστικών του τελικού προϊόντος. Τα κυριότερα είδη είναι: Hansenula anomala, Candida krusei και Saccharomyceschevalieri. Η ανάπτυξη οξειδωτικών ζυμών στην επιφάνεια της άλμης είναι ανεπιθύμητη, επειδή καταναλώνουν το γαλακτικό οξύ που δημιουργείται κατά τη ζύμωση, αυξάνουν την τιμή του ph και μπορούν να υποβαθμίσουν το τελικό προϊόν. Κατά τη διάρκεια της ζύμωσης, σχεδόν όλοι οι υδατάνθρακες διασπώνται και σχηματίζεται κυρίως D και L-γαλακτικό οξύ, οξικό και ηλεκτρικό οξύ (σε μικρότερες ποσότητες), καθώς επίσης και αιθανόλη. Στο τέλος της ζύμωσης, το ph θα πρέπει να είναι μικρότερο από 4,0 προκειμένου να εξασφαλιστεί η σωστή συντήρηση των ελιών. Το ph και η ογκομετρούμενη οξύτητα, είναι οι παράμετροι που χρησιμοποιούνται περισσότερο για τον έλεγχο της ζύμωσης. Η ογκομετρούμενη οξύτητα βελτιώνεται με ελαφρά θέρμανση της άλμης, όταν η θερμοκρασία είναι χαμηλή ή με την προσθήκη σακχάρων, εάν η μικροβιακή χλωρίδα είναι επαρκής και υπάρχει έλλειψη θρεπτικών ουσιών. Η συγκέντρωση άλατος και η υπολειπόμενη αλκαλικότητα, είναι απαραίτητες για την τελική συντήρηση του προϊόντος. Η ρύθμιση του NaCl επιτυγχάνεται με την προσθήκη άλατος (στερεό ή σε κορεσμένο διάλυμα) και ανακύκλωση της άλμης για τη δημιουργία ομοιογενούς διαλύματος. Η υπολειπόμενη αλκαλικότητα ρυθμίζεται με την αντικατάσταση ενός προκαθορισμένου όγκου της άλμης με φρέσκο διάλυμα NaCl και γαλακτικού οξέος. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί επίσης για το σκοπό αυτό HCl κατάλληλο για τρόφιμα (food-grade). Σε ορισμένες περιπτώσεις, η διαδικασία της ζύμωσης μπορεί να μεταβληθεί από την παρουσία ανεπιθύμητων μικροοργανισμών. Στην περίπτωση 45

46 αυτή έχουμε εκτροπή της ζύμωσης, η οποία μεταβάλει τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά του τελικού προϊόντος και υποβαθμίζει την ποιότητά του ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ ΤΩΝ ΖΥΜΩΜΕΝΩΝ ΚΑΡΠΩΝ Όταν τελειώσει η διαδικασία της ζύμωσης οι ελιές διατηρούνται στη μητρική άλμη μέχρι να πουληθούν. Σε περιπτώσεις που η θερμοκρασία αυξάνει (την άνοιξη και το καλοκαίρι), τα φυσικοχημικάχαρακτηριστικά της άλμης θα πρέπει να ρυθμιστούν, ώστε να αποτραπούν τυχόν αλλοιώσεις. Αυτό περιλαμβάνει τη διόρθωση της υπολειπόμενης αλκαλικότητας, ώστε η τιμή του ph να κυμαίνεται μεταξύ 3,7-4,0, ενώ η συγκέντρωση του άλατος θα πρέπει να είναι 8% ή υψηλότερη. Εάν δεν ρυθμιστούν τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά της άλμης, μπορεί να αναπτυχθούν προπιονικά βακτήρια τα οποία καταναλώνουν το γαλακτικό οξύ (4ο στάδιο της ζύμωσης) και οδηγούν σε ανεπιθύμητες αλλοιώσεις από τις οποίες οι πιο συνηθισμένες είναι η αεριοπάθηση, η βουτυρική ζύμωση και η ασθένεια της δυσοσμίας ή ζαπατέρα ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗ Υπάρχει και μια άλλη διαδικασία που προηγείται πριν την αποθήκευση και την συσκευασία και αυτή ονομάζεται χειρισμός. Οι ελιές υποβάλλονται σε διάφορους χειρισμούς και στη συνέχεια μπορούν να αποθηκευτούν και να συσκευαστούν. Σε πρώτο στάδιοαπαιτείται να αφαιρεθεί ο ποδίσκος από τον καρπό, με τη χρήση ειδικούμηχανήματος. Επιπλέον, με τη βοήθεια μηχανών που φέρουν ειδικά φωτοκύτταρα οι καρποί οι οποίοι δεν έχουν το κατάλληλο χρώμα θα πρέπεινα διαχωριστούν. Το επόμενο στάδιο είναι η πραγματοποίηση της διαλογής και της ταξινόμησης του καρπού. Η διαδικασία αυτή είναι απαραίτητη με σκοπό να παραχθεί προϊόν μεομοιογενές μέγεθος καρπών, καθώς επίσης και να αποφευχθεί η θραύση του πυρήνα κατά τη διαδικασία της εκπυρήνωσης. Οι πράσινες ελιές Ισπανικού τύπου είναι συνήθως εκπυρηνωμένες και γεμιστές με πάστα πιπεριάς. Για τη διεκπαιρέωση της διαδικασίας αυτής υπάρχουν κατάλληλες μηχανές οι οποίες πραγματοποιούν ταυτόχρονα την εκπυρήνωση και την γέμιση του καρπού. 46

47 2.3.6 ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ Παιρνώντας στη διαδικασία της συσκευασίας οι ελιές μπορούν να συντηρηθούν με βάση ταφυσικοχημικά χαρακτηριστικά που έχουν αποκτήσει μετά το τέλος της επεξεργασίας, δηλ. ph< 3,5 και NaCl > 5,0% στη περίπτωση που η ζύμωση είναι πλήρης.έτσι, οι καρποί τοποθετούνται σε περιέκτες (γυάλινα ή μεταλλικά δοχεία, πλαστικές σακούλες) που έχουν καινούργια άλμη με τα απαραίτητα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά, ώστε οι παραπάνω τιμές ph και άλατος να επιτυγχάνονται σε κατάσταση ισορροπίας. Στη περίπτωση που η ζύμωση δεν είναι πλήρης, ή δεν είναι δυνατό να επιτευχθούν τιμές phμικρότερες από 3,5, οι ελιές θα πρέπει να υποβληθούν σε θερμική επεξεργασία(παστερίωση). Οι Gonzalezand Rejano (1984) καθορίζουν τις συνθήκες θερμικής επεξεργασίας. Προκειμένου να ολοκληρώνεται αυτόματα η συσκευασία και η παστερίωση των ελιών σήμερα, η βιομηχανία είναι εξοπλισμένη με κατάλληλες εγκαταστάσεις. 2.4 ΜΑΥΡΕΣ ΕΛΙΕΣ ΦΥΣΙΚΕΣ ΜΑΥΡΕΣ ΕΛΙΕΣ ΣΕ ΑΛΜΗ Ο εμπορικός τύπος της μαύρης επιτραπέζιας ελιάς είναι χαρακτηριστικός στις χώρες της ανατολικής Μεσογείου. Στην Ελλάδα, οι πιο γνωστές ποικιλίες είναι η Κονσερβολιά και η Καλαμών, ενώ στην Τουρκία χρησιμοποιείται η ποικιλία Gemlik. Για την προετοιμασία αυτού του τύπου, οι καρποί θα πρέπει να βρίσκονται στο στάδιο της πλήρους ωριμότητας, χωρίς όμως να είναι υπερώριμοι, επειδή οι ελιές που συγκομίζονται σε προχωρημένο στάδιο διατηρούν μεν καλό χρώμα μετά την επεξεργασία, αλλά η υφή τους δεν είναι συνεκτική. Η συλλογή τους γίνεται οπωσδήποτε πριν από τις χαμηλές θερμοκρασίες του χειμώνα, γιατί οι πρώιμες παγωνιές συρρικνώνουν τον καρπό μόνιμα. Όσο για το χρώμα του καρπού κατά τη συγκομιδή κυμαίνεται από ιώδες μέχρι μελανοϊώδες ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΣΕ ΑΛΜΗ ΚΑΙ ΖΥΜΩΣΗ Όσον αφορά την τοποθέτηση των μαύρων ελιών στην άλμη και στη ζύμωση οι καρποί μεταφέρονται στις μονάδες επεξεργασίας όπου γίνεται η διαλογή, το πλύσιμο και η εμβαπτίση σε διάλυμα πυκνής άλμης. Παραδοσιακά οι ελιές τοποθετούνται σε άλμη με συγκέντρωση άλατος 8-10% (w/v), αν και στις πιο ψυχρές περιοχές χρησιμοποιούνται χαμηλότερες συγκεντρώσεις (περίπου 6%). Οι βιομηχανικές 47

48 εγκαταστάσεις χρησιμοποιούν τσιμεντένιες ή πολυστερικές δεξαμενές ζύμωσης χωρητικότητας τόνων, ενώ οι μικρής κλίμακας εγκαταστάσεις χρησιμοποιούν ακόμα ξύλινες δεξαμενές (κάδες). Κατά τη διάρκεια της ζύμωσης θα πρέπει να εξασφαλίσουμε συνθήκες απουσίας αέρα (αναεροβίωση), για τον λόγο αυτό οι δεξαμενές είναι καλυμμένες και κλεισμένες αεροστεγώς. Η ζύμωση διαρκεί αρκετό χρόνο, επειδή η διάχυση των ζυμώσιμων συστατικών μέσω της επιδερμίδας του καρπού είναι αργή, γιατί οι ελιές δεν έχουν υποστεί χειρισμό με καυστικό νάτριο. Σε αυτήν τη διαδικασία, η άλμη επιταχύνει τη μεταφορά υδατοδιαλυτών συστατικών, συμπεριλαμβανομένης της ελευρωπαΐνης, από τη σάρκα στην άλμη κι έτσι η εκπίκριση του καρπού, επιτυγχάνεται με σταδιακή υδρόλυση της ελευρωπαΐνης στην άλμη. Η διαδικασία όμως αυτή είναι αργή και η ισορροπία επέρχεται σε 8-12 μήνες. Παράλληλα, η εκχύλιση των συστατικών αυτών μετατρέπει την άλμη σε θρεπτικό υπόστρωμα κατάλληλο για την ανάπτυξη μικροοργανισμών. Κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών, επικρατούν τα αρνητικά κατά Gram βακτήρια, ο πληθυσμός των οποίων φθάνει στο μέγιστο την 3η - 4η ημέρα, για να εξαφανιστούν μετά από 7-15 ημέρες. Τα κυριότερα γένη αυτού του σταδίου είναι: Citrobacter, Klebsiella, Achromobacter, Aeromonas και Escherichia. Εντούτοις, σε αυτήν την αυθόρμητη ζύμωση, η επικρατούσα μικροχλωρίδα είναι οι ζύμες. Αρχίζουν να αναπτύσσονται τις πρώτες ημέρες της ζύμωσης, φθάνουν στο μέγιστο πληθυσμό τους μετά από ημέρες και είναι παρούσες για όλο το χρονικό διάστημα που διατηρούνται οι ελιές στις δεξαμενές ζύμωσης. Ο Saccharomyces oleaginosus και Hansenula anomala, μπορεί να θεωρηθούν τα περισσότερο αντιπροσωπευτικά είδη αυτής της ζύμωσης και ακολουθούνται από τα Torulopsis candida, Debaryomyceshansenii, Candidadidensii και Pichiamembranaefaciens. Σε ορισμένες ποικιλίες ελιάς (Gordal, Hojiblanca, κλπ) και σε χαμηλή συγκέντρωση άλατος (κάτω από 5%), υπάρχουν επίσης θετικοί κατά Gram κόκκοι (Pediococcus και Leuconostoc) κατά τη διάρκεια των πρώτων ημερών της ζύμωσης. Επιπλέον, εάν η συγκέντρωση άλατος δεν είναι μεγαλύτερη από 8,0%, είναι δυνατόν να παρατηρηθεί ανάπτυξη γαλακτοβακίλλων σε όλη τη διάρκεια της ζύμωσης (Garrido et al., 1985). Με την πάροδο της ζύμωσης, ένα μέρος από το αλάτι της άλμης περνά στην ελιά και έτσι η συγκέντρωση της άλμης μειώνεται σε 6% ή ακόμη λιγότερο. Στις αρχές όμως της άνοιξης, όταν οι θερμοκρασία αρχίζει να αυξάνει, είναι απαραίτητο να αυξηθεί η περιεκτικότητα σε αλάτι στο 8% ή ακόμα και στο 10%, διαφορετικά οι ελιές θα αλλοιωθούν. Κατά τη διάρκεια της ζύμωσης σε αναερόβιες συνθήκες, ένα ποσοστό καρπών εμφανίζει την αλλοίωση αεριοπάθηση 48

49 (fish-eye). Η αλλοίωση αυτή οφείλεται στη συσσώρευση CO2 που σχηματίζεται κατά την αναπνοή του καρπού και τη δραστηριότητα μικροοργανισμών, κατά τη διάρκεια της ζύμωσης. Για να αποφευχθεί η αλλοίωση, η ζύμωση πραγματοποιείται κάτω από αερόβιες συνθήκες. Για το λόγο αυτό, η δεξαμενή ζύμωσης τροποποιείται με την εισαγωγή μιας κεντρικής στήλης μέσω της οποίας διοχετεύεται αέρας υπό μορφή φυσαλίδων (García et al., 1985). Ο αέρας απομακρύνει το CO2 που παράγεται από την αναπνοή των καρπών και το μικροβιακό μεταβολισμό. Η παροχή του αέρα κυμαίνεται μεταξύ 0,1-0,3 λίτρων αέρα ανά ώρα και λίτρο χωρητικότητας των δεξαμενών. Οι φυσαλίδες του αέρα διατηρούν μία συγκέντρωση διαλυμένου οξυγόνου στην άλμη, που προκαλεί την αύξηση των προαιρετικά αναερόβιων, αντί των ζυμωτικών μικροοργανισμών. Τα είδη των αρνητικών κατά Gram βακτηρίων που αναπτύσσονται ανήκουν στην ίδια οικογένεια με εκείνα που υπάρχουν στην παραδοσιακή διαδικασία (εντεροβακτήρια). Οι ζύμες είναι παρούσες σε όλη τη ζύμωση, σε υψηλότερο όμως πληθυσμό απ' ότι στις αναερόβιες συνθήκες. Τα πιο αντιπροσωπευτικά είδη είναι: Torulopsiscandida, Debaryomiceshansenii, Hansenulaanomala and Candidadiddensii, ενώ με οξειδωτικό μεταβολισμό διακρίνονται οι: Pichiamembranaefaciens, Hansenulamrakii και Candidaboidini. Τα γαλακτικά βακτήρια αναπτύσσονται μόνο όταν η συγκέντρωση άλατος είναι χαμηλή (<8%). Αρχικά εμφανίζονται σχεδόν αποκλειστικά τα Leuconostoc και Pediococcus, αλλά μετά από 20 ημέρες κυριαρχούν οι γαλακτοβάκιλλοι. Τα κύρια πλεονεκτήματα αυτής της διαδικασίας έναντι της αναερόβιαςζύμωσης είναι: (i) μικρότερο ποσοστό εμφάνισης της αεριοπάθησης, (ii) απουσίασυρρικνωμένων καρπών, (iii) μείωση του χρόνου ζύμωσης, επειδή οι φυσαλίδες του αέρα προκαλούν συνεχή επανακυκλοφορία της άλμης, γρήγορη διάχυση των σακχάρων και της ελευρωπαΐνης στην άλμη με αποτέλεσμα την ελαχιστοποίηση του χρόνου ζύμωσης (οι ελιές είναι διαθέσιμες για κατανάλωση σε 3 μήνες μόνο) και (iv) βελτιωμένο χρώμα, γεύση και υφή. Η ζύμωση σε αερόβιες ή αναερόβιες συνθήκες επηρεάζεται από την αρχική συγκέντρωση NaCl και το ph. Προκειμένου να αποτραπεί η υπερβολική αύξηση των αρνητικών κατά Gram βακτηρίων, πρέπει να προστεθεί οξικό οξύ στην άλμη για μείωση της τιμής του ph κάτω από 4,5. Εάν το ph είναι υψηλό, παράγεται μεγάλος όγκος αερίου CO2 λόγω υπερβολικής ανάπτυξης των αρνητικών κατά Gram βακτηρίων, προκαλώντας την αλλοίωση της αεριοπάθησης στις ελιές (Fernández et al., 1985). 49

50 Η συγκέντρωση NaCl εξαρτάται επίσης από τον τύπο της ζύμωσης που επιζητείται. Εάν στοχεύουμε μόνο στην ανάπτυξη των ζυμών, το ποσοστό του άλατος πρέπει να διατηρηθεί πάνω από 8%. Η ανάπτυξη χαμηλής ογκομετρούμενης οξύτητας (0,2-0,4% σε γαλακτικό οξύ) και το σχετικά υψηλό ph (4,3-4,5) στην άλμη, σημαίνει ότι η συγκέντρωση άλατος πρέπει να είναι 8-10% για να εξασφαλίσει επαρκή συντήρηση του προϊόντος. Εάν επιδιώκεται η ανάπτυξη των γαλακτοβακίλλων, η αρχική συγκέντρωση NaCl θα πρέπει να είναι 3-6% και όταν ολοκληρωθεί η ζύμωση θα πρέπει να προστεθεί αλάτι στην άλμη ώστε η αλατοπεριεκτικότητα να φτάσει το 6-8% σε ισορροπία. Σε αυτήν την περίπτωση, το τελικό ph είναι χαμηλότερο (3,9-4,1) σε σχέση με τα υψηλότερα ποσοστά άλατος και η ογκομετρούμενη οξύτητα υψηλότερη από 0,6% (εκφρασμένη σε γαλακτικό οξύ). Η ροή του αέρα ελέγχεται με μετρητή ροής που προσαρμόζεται στο σημείο εισαγωγής του αέρα στο ζυμωτήρα. Συνήθως, ο καθορισμός της ροής γίνεται βάσει προηγούμενης εμπειρίας. Μετά το πέρας της διαδικασίας της ζύμωσης, ο αερισμός είναι αναγκαίος στη μοναδική περίπτωση που η συγκέντρωση του CO2 αυξάνεται ΧΕΙΡΙΣΜΟΙ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ Οι χειρισμοί πριν από τη συσκευασία παίζουν το ρόλο τους. Το χρώμα του καρπού εξασθενίζει λόγω της χαμηλής τιμής ph που διαμορφώνει η άλμη μετά τη ζύμωση και πριν την τελική συσκευασία. Έτσι, πριν συσκευαστούν για το εμπόριο, οι καρποί εκτίθενται στον ατμοσφαιρικό αέρα για ώρες προκειμένου να βελτιωθεί το χρώμα τους με την οξείδωση. Η διαδικασία αυτή είναι απαραίτητη και αν υπερβεί τις 48 ώρες οι ελιές συρρικώνονται. Για αυτό το λόγο είναι απαραίτητο να αποφευχθεί κάτι τέτοιο. Το στάδιο αυτό, δεν είναι απαραίτητο να εφαρμοστεί σε ελιές που έχουν ζυμωθεί σε αερόβιες συνθήκες. Πριν τη συσκευασία, γίνεται ποιοτική διαλογή για να απομακρυνθούν οι καρποί που δεν έχουν καλό χρωματισμό ή έχουν υποστεί ζημίες και έπειτα ταξινομούνται ανάλογα με το μέγεθός τους ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ Το τελευταίο στάδιο είναι αυτό της συσκευασίας. Οι ελιές είναι έτοιμες να συσκευαστούν σε βαρέλια ή λευκοσιδηρά δοχεία, τα οποία γεμίζονται με νέα άλμη που περιέχει αλάτι σε τέτοιο ποσοστό, ώστε μετά την αποκατάσταση του ισοζυγίου μεταξύ σάρκας και άλμης, η συγκέντρωση δεν θα είναι μικρότερη από 8%. Μερικά χρόνια πριν, οι ελιές αυτές δεν συσκευάζονταν, αλλά η διακίνησή τους γίνονταν σε «χύμα» μορφή. Γυάλινοι ή μεταλλικοί περιέκτες χρησιμοποιούνται σπάνια, αν και 50

51 σήμερα υπάρχει αυξανόμενη τάση για συσκευασία του προϊόντος. Συσκευάζονται επίσης σε οξάλμη (ελιές Καλαμών) και οι τελικοί περιέκτες (βάζα) υποβάλλονται σε θερμική επεξεργασία. Οι φυσικές μαύρες ελιές είναι δημοφιλείς στην αγορά λόγω της ελαφρώς πικρής γεύσης και του αρώματος τους. Είναι εντελώς φυσικό προϊόν που δεν επιδέχεται καμιά χημική επεξεργασία. Συνήθως, υπάρχουν δύο εμπορικοί τύποι για το προϊόν αυτό: φυσικές μαύρες ελιές σε άλμη (ελληνικός τύπος) και ελιές Καλαμάτας. Στην πρώτη περίπτωση, τα φυσικοχημικά χαρακτηριστικά είναι: ph 4,0-4,2 και συγκέντρωση άλατος μεταξύ 6-8%. Για τις ελιές Καλαμάτας, οι τιμές ph είναι χαμηλότερες, επειδή προστίθεται ξίδι στην άλμη και επιπλέον ελαιόλαδο. Για την εξασφάλιση της καλής συντήρησης του συσκευασμένου προϊόντος, μπορεί να εφαρμοστεί παστερίωση (όπως στην περίπτωση του πράσινου ελαιοκάρπου), ή προσθήκη σορβικού καλίου σε συγκέντρωση 0,05% (ως σορβικό οξύ) σε κατάσταση ισορροπίας. 2.5 ΕΛΙΕΣ ΜΑΥΡΙΣΜΕΝΕΣ ΜΕ ΟΞΕΙΔΩΣΗ (ΜΑΥΡΕΣ ΩΡΙΜΕΣ ΣΕ ΑΛΜΗ) Η συγκεκριμένη διαδικασία της οξείδωσης ξεκίνησε κυρίως στην Καλιφόρνια, ενώ σήμερα τέτοιες ελιές παρασκευάζονται στην Αλγερία και στην Ισπανία. Συλλογή καρπών Το βέλτιστο χρώμα για τη συγκομιδή των καρπών που παρασκευάζονται σύμφωνα με αυτόν τον τύπο, είναι όταν οι καρποί έχουν χρώμα αχυροκίτρινο, με ελαφρές παραλλαγές ανάλογα με την ποικιλία. Συγκομίζονται πριν την πλήρη ωρίμανση, όταν η σάρκα είναι αρκετά συνεκτική και συμπαγής και δεν έχουν μεγάλη περιεκτικότητα σε λάδι. Εντούτοις, σήμερα η συγκομιδή γίνεται όταν οι καρποί έχουν πράσινο χρώμα, ουσιαστικά ταυτόχρονα με εκείνους που επεξεργάζονται με την Ισπανική μέθοδο. Για να παρασκευαστούν οι ώριμες ελιές, οι καρποί θα πρέπει να υποβληθούν άμεσα σε διαδικασία οξείδωσης, χωρίς προηγούμενη εναποθήκευση. Οι ελιές υφίστανται επεξεργασία με καυστικό νάτριο προκειμένου να ξεπικρίσουν τελείως και αποκτούν μαύρο χρώμα λόγω οξείδωσης με αέρα. Εντούτοις, σε περίπτωση όπου δεν είναι δυνατή η άμεση επεξεργασία, λόγω π.χ. μειωμένων ποσοτήτων καρπού που δεν επαρκούν για να γεμίσει η δεξαμενή, οι ελιές θα πρέπει να συντηρηθούν για μικρότερο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα πριν την επεξεργασία. 51

52 Εναποθήκευση Στην Ισπανία, η διαδικασία που χρησιμοποιείται σε αυτό το στάδιο είναι παρόμοια με αυτήν των φυσικά ώριμων (μαύρων) ελιών. Συνιστάται η τοποθέτηση των καρπών σε δοχεία ζύμωσης με άλμη 4-6%. Η συγκέντρωση άλατος αυξάνεται σταδιακά σε 8-9% και διατηρείται σταθερή σε όλο το στάδιο της εναποθήκευσης. Εντούτοις, το σύστημα αυτό οδηγεί σε σοβαρή υποβάθμιση της ποιότητας, λόγω ζαρώματος των καρπών και αεριοπάθησης (alambrado), που οφείλεται στη συσσώρευση των αερίων της αναπνοής (κυρίως CO2) από τις ελιές και τη δραστηριότητα των αρνητικών κατά Gram βακτηρίων και των ζυμών. Για να αποτραπούν οι δύο παραπάνω τύποι αλλοιώσεων, η μέθοδος εναποθήκευσης τροποποιήθηκε ως εξής. Γίνεται διόρθωση του αρχικού ph της άλμηςστο 3,8-4,0 με προσθήκη οξικού οξέως, που εμποδίζει την ανάπτυξη των αρνητικών κατά Gram βακτηρίων, ενώ παράλληλα γίνεται αερισμός, που αποτρέπει τη συσσώρευση CO2 όπως ακριβώς στις φυσικές μαύρες ελιές. Η χρήση σχετικά χαμηλού αρχικού επιπέδου NaCl (περίπου 4-6%) ενισχύει το ζάρωμα και την αεριοπάθηση. Η συγκέντρωση του άλατος θα πρέπει να αυξηθεί στο 6-7% για να εξασφαλίσει τη συντήρηση των καρπών όταν αυξάνονται οι θερμοκρασίες, ιδιαίτερα την άνοιξη και το καλοκαίρι. Στις ΗΠΑ, η εναποθήκευση γίνεται σε διάλυμα χωρίς αλάτι (salt-free storage), οξινισμένο με γαλακτικό και οξικό οξύ, σε αναερόβιες συνθήκες. Αυτή η μέθοδος αναπτύχθηκε για να μειώσει το πρόβλημα της διάθεσης της άλμης μετά τη συντήρηση. Στο στάδιο αυτό, προστίθεται επιπλέον βενζοϊκό νάτριο καθώς και χλωριούχο ασβέστιο για να βελτιωθεί η υφή των ελιών. Στην Ισπανία, η εναποθήκευση πραγματοποιείται με την προσθήκη οξικού οξέως, σε συγκέντρωση 1,5-3,0%. Σε μερικές περιπτώσεις, προστίθεται χλωριούχο ασβέστιο (0,1-0,3% w/v) για να αποτραπεί η υποβάθμιση της υφής και τέλος η άλμη αερίζεται για να αποφευχθεί η εμφάνιση ζαρωμάτων και αεριοπάθησης ΕΓΚΑΣΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΞΕΙΔΩΣΗ ΤΩΝ ΚΑΡΠΩΝ Όσον αφορά την διαδικασία της οξείδωσης (μαυρίσματος) των καρπών πραγματοποιείται σε οριζόντιες κυλινδρικές δεξαμενές από ανοξείδωτο χάλυβα ή πολυεστέρα. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι δεξαμενές έχουν την ίδια χωρητικότητα με τους ζυμωτήρες (περίπου 10 τόνους) αλλά με όγκο υγρού λίτρα. Προκειμένου η διαδικασία οξείδωσης να είναι ομοιόμορφη εισάγεται αέρας με πίεση μέσω ενός δικτύου σωληνώσεων. 52

53 2.5.2 ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΚΑΥΣΤΙΚΟ ΝΑΤΡΙΟ ΚΑΙ ΟΞΕΙΔΩΣΗ ΜΕ ΑΕΡΑ Στην συνέχεια ακολουθεί η διαδικασία επεξεργασίας των ελιών με καυστικό νάτριο και οξείδωση με αέρα. Η βιομηχανική διαδικασία για την παραγωγή ώριμων ελιών περιλαμβάνει διαδοχικές επεξεργασίες με αραιό διάλυμα NaOH. Στο ενδιάμεσο των χειρισμών με το άλκαλι, οι καρποί εμβαπτίζονται σε νερό στο οποίο διοχετεύεται αέρας. Κατά τη διάρκεια αυτής της επεξεργασίας, οι ελιές μαυρίζουν σταδιακά, λόγω οξείδωσης των ορθοδιφαινολών, της υδροξυτυροσόλης και του καφεϊκού οξέως. Ο αριθμός των χειρισμών στο καυστικό νάτριο κυμαίνεται από δύο έως πέντε. Η διείσδυση στον καρπό ελέγχεται, έτσι ώστε το NaOH του πρώτου χειρισμού μόλις να διαπερνά την επιδερμίδα. Οι επόμενοι χειρισμοί γίνονται ώστε το NaOH να διαπερνά βαθύτερα στην σάρκα του καρπού. Ο τελικός χειρισμός με NaOH θα πρέπει να φθάσει στον πυρήνα. Είναι επίσης δυνατό να γίνει μόνο μια επεξεργασία με άλκαλι. Η συγκέντρωση του NaOH στο διάλυμα (μεταξύ 1-4% w/v) εξαρτάται από τηνωρίμανση των καρπών, την ποικιλία, το σύστημα συντήρησης, τη θερμοκρασία καιτην επιθυμητή ταχύτητα διείσδυσης. Μετά από κάθε επεξεργασία με καυστικόνάτριο, προστίθεται νερό στη δεξαμενή όπου παραμένουν οι καρποί για 24 ώρες. Με σκοπό την ελαχιστοποίηση των υγρών αποβλήτων μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί το νερό που χρησιμοποιείται για την εναποθήκευση των καρπών, αραιωμένο με νερό βρύσης ΕΚΠΛΥΣΗ ΤΩΝ ΥΠΟΛΛΕΙΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΣΟΔΑΣ Σύμφωνα με τη διαδικασία της έκλπυσης των υπολλειμάτων της σόδας, μετά την τελευταία επεξεργασία με NaOH, οι ελιές πλένονται αρκετές φορές με νερό για να απομακρυνθεί το μεγαλύτερο μέρος του NaOH και να μειωθεί η τιμήτου ph στη σάρκα, σε τιμή 8 περίπου. Με την προσθήκη HCl για τρόφιμα στο νερό ή με την έγχυση CO2 στις δεξαμενές, είναι δυνατό να μειωθεί ο αριθμός τωνπλυσιμάτων ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΧΡΩΜΑΤΟΣ Κατά την διαδικασία της σταθεροποίησης του χρώματος, το μαύρο χρώμα της επιδερμίδας του καρπού δεν είναι σταθερό, εξασθενεί σταδιακά μετά την οξείδωση και ιδιαίτερα κατά τη συντήρηση του συσκευασμένου προϊόντος. Μια λύση για να αντιμετωπιστεί αυτό το πρόβλημα αποτελεί η προσθήκη γλυκονικού ή γαλακτικού σιδήρου στην άλμη συσκευασίας, σε συγκέντρωση 0,8-1 και 0,5-0,6 αντίστοιχα. 53

54 Ο σίδηρος διαχέεται στη σάρκα μέτα από 10 ώρες περίπου αλλά κανονικά αυτή η διαδικασία παίρνει 24 ώρες παράταση ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΕΙΡΩΣΗ Το τελευταίο στάδιο είναι η συσκευασία και η αποστείρωση. Η ολοκληρωμένη ελιά δηλαδή το τελικό προϊόν (μαύρες ώριμες ελιές ολόκληρες, εκπυρηνωμένες, κομμένες στη μέση, στα τέσσερα ή σε πάστα), συσκευάζονται σε βερνικωμένα μεταλλικά δοχεία, τα οποία γεμίζονται με άλμη χαμηλής αλατοπεριεκτικότητας (2-4%). Στην σημερινή εποχή με την εξέλιξη της τεχνολογίας χρησιμοποιούνται και γυάλινες συσκευασίες. Όταν κλειστεί η συσκευασία οποιαδήποτε και αν είναι αυτή είναι απαραίτητο να αποστειρωθεί. Για να πραγματοποιηθεί σωστά η διαδικασία της συντήρησης είναι αναγκαίο η ελάχιστη τιμή θνησιμότητας να είναι 15 F0. Κατά γενική ομολογία, η θερμική επεξεργασία (αποστείρωση) διαρκεί 60 λεπτά σε θερμοκρασία ºC. Έτσι με αυτό τον τρόπο η διαδικασία επεξεργασίας και προετοιμασίας της μαύρης ελιάς ολοκληρώνεται. 54

55 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 o : ΑΠΟΒΛΗΤΑ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΑΣ ΕΛΙΑΣ 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στο προτελευταίο κεφάλαιο της πτυχιακής εργασίας γίνεται μια προσπάθεια να αποτυπωθούν τα απόβλητα που προκαλεί η επιτραπέζια ελιά στο φυσικό περιβάλλον. Ο ρόλος που διαδραματίζει η επιτραπέζια ελιά είναι πολύ σημαντικός όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για ολόκληρη την Ευρώπη όπου ο κλάδος του ελαιολάδου και της ελιάς αποτελεί σημαντικό γεωργικό τομέα. Όπως είναι γνωστό το ποσοστό άνω του 82% τουελαιολάδου παράγεται από μικρές, οικογενειακής μορφής επιχειρήσεις στηνευρωπαϊκή περιοχή της Μεσογείου και αντιστοιχεί σε τόνους ελαιολάδου(περίοδος 2003/2004). Επίσης, πάνω από τόνοι ελιών καλλιεργούνταιετησίως στα κράτη-μέλη της ΕΕ., από τις οποίες παράγονται πάνω από τόνοι ελαιολάδου σε περίπου ελαιοτριβεία. Οι περισσότεροι καρποί σε ποσοστό της τάξης του 92% υποβάλλονται σε επεξεργασία για παραγωγή ελαιόλαδου, ενώ για επιτραπέζια χρήση μόνο το 8%. Η Ευρωπαϊκή Ένωση ειδικά στην περίπτωση της επιτραπέζιας ελιάς είναι και πάλι ο μεγαλύτερος παραγωγός διεθνώς (40-45%) παράγωντας ποσότητες κατά την τελευταία παραγωγική περίοδο μεταξύ και τόνων, επί συνόλου παγκόσμιας συνολικής παραγωγής τόνων. Με βάση τις ποσότητες που παράγονται και επεξεργάζονται, προκύπτει το αποτέλεσμα ότι η βιομηχανία της επιτραπέζιας ελιάς και του ελαιολάδου είναι υψίστης σημασίας για την οικονομία της Ε.Ε και την οικονομική της ανάπτυξη, αποτελώντας τον κύριο τομέα εργασίας στην βιομηχανία τροφίμων της ΕΕ και προσφέροντας εργασία σε άτομα εντός της Ε.Ε. Στην κατηγορία των μικρο-μεσαίων επιχειρήσεων ανήκει ένα μεγάλο ποσοστό της τάξης του 90% περίπου των μεταποιητικών μονάδων του κλάδου. Έτσι, οι περιοχές στην Ευρώπη όπου καλλιεργούνται ελαιόδεντρα έχουν διπλασιαστεί από το 1980 μέχρι σήμερα εν έτη 2014 και ανέρχονται σε εκτάρια περίπου. Ο ελαιοκομικός κλάδος είναι ο δεύτερος σημαντικότερος αγρο-διατροφικός κλάδος στην Ε.Ε, με μέσο ετήσιο ποσοστό αύξησης μεγαλύτερο από 4%. Αύξηση επίσης παρατηρήθηκε και στο ποσοστό κατανάλωσης το οποίο αποτελεί σημαντικό μέρος της καθημερινής διατροφής τόσο στις παραδοσιακές μεσογειακές χώρες όσο και στη βόρεια Ευρώπη ενώ η κατανάλωση όλο και αυξάνεται τα 4 τελευταία χρόνια σε ποσοστό πάνω από 35% στην Ευρώπη, και πάνω από 15% στις ΗΠΑ. Όπως διαπιστώνεται η παραγωγή και η κατανάλωση της επιτραπέζιας ελιάς έχει αυξητικούς 55

56 ρυθμούς όσο περνούν τα χρόνια, όμως η κάλλιεργεια της επιτραπέζιας ελιάς έχει και κάποιες επιπτώσεις. Στις επόμενες ενότητες θα διευρυνθούν οι ποσότητες αποβλήτων που αποβάλλονται κάθε χρόνο από την επιτραπέζια ελιά και οι τρόποι με τους οποίους θα μπορούσαμε να τα διαχειριστούμε. Τέλος, θα παρεταθούν οι μέθοδοι και οι τεχνολογίες επεξεργασίας τους ώστε να εξαλειφθούν όλα τα μελανά σημεία στην παραγωγή της επιτραπέζιας ελιάς. 3.2 ΠΟΣΟΤΗΤΕΣ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ Ετησίως, τα απόβλητα της επεξεργασίας του ελαιοκάρπου ανέρχονται σε 30εκατομμύρια m³, εκ των οποίων το 60% είναι υγρά και το 40% στερεά απόβλητα. Η Ισπανία το 2002 παρήγαγε τόνους ελαιοκάρπου, ο συνολικός όγκος αποβλήτων ανήλθε σε 3,5 εκατομμύρια τόνους (~80% της παραγωγής), από τους οποίους 2,1 εκατομμύρια τόνοι ήταν υγρά απόβλητα και 1,4 εκατομμύρια στερεά απόβλητα. Αναλογικά, μόνο ένας στους 10 ελαιόκαρπους καταναλώνεται ως επιτραπέζια ελιά, ενώ το μεγαλύτερο μέρος επεξεργάζεται για παραγωγή ελαιολάδου. Η αύξηση της παραγωγής ελαιοκάρπου συμβαδίζει με την αύξηση του όγκου των αποβλήτων και των υποπροϊόντων, προκαλώντας σημαντική υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Ο όγκος και το είδος των αποβλήτων και των υποπροϊόντων εξαρτάται από τον τρόπο παραγωγής, ο οποίος είναι διαφορετικός στην περίπτωση της επιτραπέζιας ελιάς (8% των καλλιεργούμενων ελαιόδενδρων) και του ελαιολάδου (92% των καλλιεργούμενων ελαιόδενδρων). Οι ποσότητες και η σύνθεση των αποβλήτων ποικίλλουν αρκετά και επηρεάζονται από τους ακόλουθους παράγοντες (Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, 1992): Το είδος της επεξεργασίας Την ποικιλία των καρπών Το μέγεθος της καλλιεργούμενης έκτασης Τη χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων Το χρόνο συγκομιδής και το στάδιο ωριμότητας Το κλίμα και τις καιρικές συνθήκες Στις περιοχές επεξεργασίας της επιτραπέζιας ελιάς και του ελαιολάδου, τα απόβλητα που προέρχονται από την βιομηχανία αντιπροσωπεύουν σχεδόν τα 3/4 της συνολικής παραγωγής αποβλήτων. Αυτό οφείλεται στις μεγάλες ποσότητες νερού που είναι απαραίτητες στα διάφορα στάδια επεξεργασίας του καρπού, καθώς επίσης και για την 56

57 πλύση του εξοπλισμού της μονάδας, ο οποίος πλένεται μέχρι 3 φορές ημερησίως (Mulinacci et al., 2001). Τα απόβλητα περιέχουν στερεά και υγρά συστατικά. Η αναλογία μεταξύελαίου, ύδατος και στερεών συστατικών εξαρτάται κυρίως από την πρώτη ύλη, την τεχνολογία επεξεργασίας και τον τύπο του τελικού προϊόντος. Το στάδιο ωριμότητας επηρεάζει τη σύνθεση του προϊόντος και των αποβλήτων. Ένας καρπός με μέσο βάρος 8,4 g, περιέχει 7 g νερό, 0,57 g έλαιο, 0,47 g υδατάνθρακες, 0,2 g φυτικές ίνες, 0,08 g πρωτεΐνες, 0,083 g ανόργανα άλατα και 0,03 g βιταμίνες. Η περιεκτικότητα σε νερό μειώνεται με την ωρίμανση (από πράσινη σε μαύρη ελιά) μέχρι 2 g ενώ αυξάνεται η περιεκτικότητα του ελαίου (Mulinacci et al., 2001). Το νερό του αλεσμένου ελαιοκάρπου περιέχει ανόργανα συστατικά, όπως άζωτο, σίδηρο, κάλιο και επίσης οργανικά συστατικά όπως σάκχαρα, οργανικά οξέα, πηκτίνη και πολυφαινόλες. Όλα αυτά τα συστατικά αυξάνουν το οργανικό φορτίο των αποβλήτων και οι απλές εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισμού δεν είναι σε θέση να απομακρύνουν τα ρυπογόνα αυτά συστατικά από τα υγρά απόβλητα. Τιμές COD g/l και BOD g/l δεν είναι σπάνιες σε υγρά απόβλητα από την επεξεργασία του ελαιοκάρπου. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε μια μέση μονάδα βιολογικού καθαρισμού αστικών λυμάτων οι τιμές COD και BOD5 κυμαίνονται μεταξύ 400 και 800 mg/l. Επιπλέον, το κύριο φορτίο των αποβλήτων από την επεξεργασία του ελαιοκάρπου επικεντρώνεται σε μια μικρή χρονική περίοδο κατά τη διάρκεια του έτους (από Νοέμβριο μέχρι Φεβρουάριο). Σύσταση παραγόμενων αποβλήτων με ισπανική μέθοδο επεξεργασίας ελιών Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι για την επεξεργασία της επιτραπέζιας ελιάς, κοινό σημείο των οποίων είναι το τελικό στάδιο της διαδικασίας που περιλαμβάνει τη ζύμωση, οι οποίες αναλύθηκαν διεξοδικά στις προηγούμενες παραγράφους. Η συνηθέστερη μέθοδος, όπως αυτή περιγράφηκε διεξοδικά σε προηγούμενο κεφάλαιο, για την παραγωγή επιτραπέζιων ελιών, είναι η Ισπανική μέθοδος, η οποία παρουσιάστηκε διαγραμματικά στο σχήμα 2 του προηγούμενου κεφαλαίου. Από τα συνολικά εννέα στάδια της επεξεργασίας του καρπού, τα πέντε αφορούν πλύσιμο και τη δημιουργία υγρών αποβλήτων. Είναι απαραίτητα τρία πλυσίματα μετά την επεξεργασία με το καυστικό νάτριο (6-10 ώρες), έτσι ώστε να απομακρυνθεί η περίσσεια του αλκάλεως από τη σάρκα του καρπού. Το καυστικό νάτριο υδρολύει την ελευρωπαΐνη, σε υδροξυτυροσόλη και γλυκοζίτη του ελενολικού οξέως. Το καυστικό νάτριο ξεπικρίζει τις ελιές και η ζύμωση διασφαλίζει τη διάχυση της 57

58 υδροξυτυροσόλης και του ελενολικού οξέως από τη σάρκα του καρπού, στο υγρόμέσο της ζύμωσης (άλμη). Η ζύμωση είναι ανάλογη με εκείνη άλλων λαχανικών (π.χ. αγγούρι) και οφείλεται σε γαλακτικά βακτήρια (Lactobacillus plantarum καιlactobacillus pentosus). Η συνολική διάρκεια ζύμωσης κυμαίνεται από 100 έως 200 ημέρες. Η τυπική σύσταση των υγρών αποβλήτων των μεταποιητικών μονάδων επιτραπέζιας ελιάς, παρουσιάζεται στον Πίνακα 1. Εντούτοις, η σύνθεση των χαρακτηριστικών μπορεί να παρουσιάζει διακυμάνσεις ανάλογα με την ποικιλία της ελιάς, τη μέθοδο συγκομιδής, κλπ. Για την επεξεργασία 1 kg επιτραπέζιων ελιών απαιτούνται περίπου 1,2 λίτρα νερού. Η ετήσια παραγωγή επιτραπέζιας ελιάς στην ΕΕ αντιστοιχεί σε ποσό μεγαλύτερο των τόνων υγρών αποβλήτων, που πρέπει να επεξεργαστούν πριν διατεθούν σε κάποιον αποδέκτη. Πίνακας1: Κύρια χαρακτηριστικά των υγρών αποβλήτων από τις επιτραπέζιες ελιές. Στον πίνακα 2 παρουσιάζονται οι ποσότητες αποβλήτων ανά κιλό ελαιόκαρπου, ανάλογα με το είδος αυτού. Πίνακας 2: Ποσότητες υγρών αποβλήτων ανάλογα με είδος ελαιόκαρπου (l/kgκαρπού) 58

59 3.3 ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΒΛΗΤΩΝ Τα υγρά απόβλητα από τις βιομηχανίες επιτραπέζιων ελιών, αποτελούν σημαντικό περιβαλλοντικό πρόβλημα στις νότιες μεσογειακές χώρες, όπως η Πορτογαλία, η Ισπανία και η Ελλάδα. Τα εν λόγω απόβλητα, χαρακτηρίζονται από εποχιακές αιχμές. Αν και η διάρκεια εργασιών, για τη συλλογή και την επεξεργασία των επιτραπέζιων ελιών περιορίζεται σε 2 έως 3 μήνες, εντούτοις τα παραγόμενα υγρά απόβλητα, παρουσιάζουν πολύ υψηλό οργανικό φορτίο (COD, BOD και TC) και υψηλές συγκεντρώσεις φαινολικών ενώσεων, οι οποίες είναι γνωστό ότι προκαλούν τοξικά προβλήματα σε ζώντες οργανισμούς. Επιπλέον, τα στάδια προεργασίας και επεξεργασίας για την παρασκευή των επιτραπέζιων ελιών, χρησιμοποιούν και καταναλώνουν μεγάλες ποσότητες νερού για το πλύσιμο των ελαιόκαρπων, την εκπίκρανση, την πλύση και τη ζύμωση. Στις μεσογειακές χώρες, τα υγρά απόβλητα επεξεργασίας επιτραπέζιων ελιών, απορρίπτονται συνήθως μη επεξεργασμένα σε ποτάμια, μικρά ρέματα ή απευθείαςστη θάλασσα. Στις καλύτερες περιπτώσεις, μεταφέρονται σε λίμνες εξάτμισης, όπου γρήγορα εμφανίζονται αναερόβιες συνθήκες, οι οποίες οδηγούν σε οχλήσεις, όπως άσχημες οσμές και ανάπτυξη εντόμων, ενώ παράλληλα ελλοχεύει ο κίνδυνος της μόλυνσης των επιφανειακών ή/και υπόγειων υδάτων (Kopsidas, 1992 & BeltranHerediaetal., 2000 &Aggelisetal., 2001) Ο ακόλουθος πίνακας αντιπροσωπεύει και συνοψίζει τα αποτελέσματα ερευνών για τον τρόπο διαχείρισης των αποβλήτων που παράγονται κατά την επεξεργασία της 59

60 επιτραπέζιας ελιάς, αλλά και τις τεχνολογίες και τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται αυτήν την περίοδο στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Ιταλία, για την επεξεργασία. Πίνακας3: Τεχνολογίες για την επεξεργασία, διάθεση και εκμετάλλευση των διαλυμάτων της άλμης και του NaOH. Πηγή: INASOOP Από τα απόβλητα που δημιουργούνται κατά την επεξεργασία των επιτραπέζιων ελιών και του ελαιολάδου, οι φαινολικές και οργανικές ουσίες, που είναι υπεύθυνες για τις 60

61 υψηλές τιμές BOD5 και COD, θεωρούνται οι πιο προβληματικές κατά την επεξεργασία. Τα υγρά απόβλητα έχουν υψηλό οργανικό περιεχόμενο και θα υπέθετε κανείς ότι είναι πλήρως βιο-διασπώμενα, όμως μερικά συστατικά όπως οι πολυφαινόλες και τα λιπίδια αποσυντίθενται με βραδύτερο ρυθμό από άλλους τύπους αποβλήτων, π.χ. από την επεξεργασία ζάχαρης. Η αποδοτική επεξεργασία των υγρών αποβλήτων απαιτεί γρήγορη και πλήρη βιοδιάσπαση των ρύπων με οικονομική λειτουργία των μονάδων επεξεργασίας. Η μεγάλη ποικιλομορφία των συστατικών απαιτεί διαφορετικές τεχνολογίες και μεθόδους για την εξάλειψη ή την ελαχιστοποίηση των δυσμενών επιδράσεων στο περιβάλλον. 3.4 ΜΕΘΟΔΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΕΣ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ Παρόλο που τα υγρά απόβλητα ελαιοτριβείων έχουν μελετηθεί εκτενώς καιέχουν προταθεί πολλές εφαρμόσιμες μέθοδοι επεξεργασίας (Piperidou et al., 2000, Sayadi et al., 1992), εντούτοις η επεξεργασία αποβλήτων επιτραπέζιας ελιάς, αποτελεί σχετικά σύγχρονο ερευνητικό ζήτημα (Beltran-Heredia et al., 2000 &Aggelis et al., 2001 & Rivas et al., 2001), με αποτέλεσμα οι αντίστοιχες μελέτες και οι μεθοδολογίες που εφαρμόζονται να είναι ακόμα σε περιορισμένη κλίμακα. Οι περισσότερες μεθοδολογίες μάλιστα από αυτές, στηρίζονται στις γενικές αρχές της επεξεργασίας υγρών αποβλήτων. Οι βιολογικές (αερόβια και αναερόβια επεξεργασία), οι φυσικοχημικές (οξείδωση) και οι μηχανικές (διήθιση) είναι από τις κυριότερες μεθόδους επεξεργασίας υγρών αποβλήτων και χρησιμοποιούνται ευρύτερα για την επεξεργασία αποβλήτων ελαιοτριβείων. Διάφορες μεθοδολογίες έχουν προταθεί για τη διαχείριση των αποβλήτων επεξεργασίας βρώσιμης ελιάς, παρόλο που δεν είναι όλες εφαρμόσιμες στις πράσινες ελιές, καθώς το στάδιο της εκπίκρισης, οδηγεί στην παραγωγή υγρών αποβλήτων με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά (αλκαλικό ph και υψηλότερο φαινολικό φορτίο).ερευνητές έχουν προτείνει αερόβιες και αναερόβιες βιολογικές κατεργασίες (Aggeliset al., 2001, Rivas et al., 2000), επεξεργασίες προχωρημένης οξείδωσης, που περιλαμβάνουν οζονοποίηση, υπεριώδη ακτινοβολία και συστήματα Fenton καιphoto-fenton (Beltranetal., 2001, Rivasetal., 2003), υπερδιήθηση (Brenesetal.,1990), ή συνδυασμένες βιολογικές και χημικές επεξεργασίες (Beltran-Herediaetal., 2000, Rivasetal., 2001, Benitezetal., 1999, Benitezetal., 2001, Kotsouetal.,2004), με ποικίλους βαθμούς επιτυχίας. 61

62 Έχουν ερευνηθεί αρκετές βιολογικές μέθοδοι, όπως η αναερόβια χώνευση (Tsonis & Grigoropoulos, 1988), η συνδυασμένη αναερόβια χώνευση με οζονοποίηση(andreozzi et al., 1998), καθώς και η αναερόβια συγχώνευση αποβλήτων ελαιοτριβείων με άλλα αγρο-βιομηχανικά υγρά απόβλητα (Gavala et al., 1996, 1999, Angelidaki & Ahring, 1997). Η μείωση του χημικά απαιτούμενου οξυγόνου για τα υγρά απόβλητα ελαιοτριβείων, σημειώνει αποτελεσματικότητα μεταξύ 65 και 95% (Tsonis, 1988). Ο Kopsidas (1992), έχει παρουσιάσει μια λεπτομερή περιγραφή, του περιεχομένου των διαφορετικών υγρών αποβλήτων που παράγονται σε αυτά τα στάδια, τόσο για τις πράσινες όσο και για τις μαύρες ελιές. Μεταξύ αυτών των τύπων ελιών, η προετοιμασία της πράσινης ποικιλίας μπορεί να παράγει μέχρι και 7,5 m3 υγρών αποβλήτων ανά τόνο ελιάς. Από την άλλη, τα υγρά απόβλητα από το στάδιο εκπίκρανσης, παρουσιάζουν υψηλότερο COD και BOD, φθάνοντας σε μερικές περιπτώσεις σε τιμές μέχρι και 40 και 20 g/l, αντίστοιχα. Ένα άλλο σημαντικό σημείο που πρέπει να ληφθεί υπόψη, είναι η υψηλή περιεκτικότητα πολυφαινολών αυτών των υγρών απόβλητων με συγκεντρώσεις που φτάνουν μέχρι και 6 g/l (Garcia et al.,1989). Τα περισσότερα υγρά απόβλητα που παράγονται σε αυτές τις διαδικασίες απορρίπτονται χωρίς επεξεργασία σε υδάτινους αποδέκτες, ή παραμένουν σε λίμνες σταθεροποίησης για το υπόλοιπο του έτους με φυσικά επακόλουθα τις άσχημες και δυσάρεστες μυρωδιές αλλά και τον πιθανό κίνδυνο για το περιβάλλοντα χώρο. Με βάση τα παραπάνω, η επεξεργασία των υγρών αποβλήτων επιτραπέζιων ελιών, κρίνεται ιδιαιτέρως απαραίτητη. Στην πραγματικότητα, διαφορετικές διαδικασίες επεξεργασίας έχουν ήδη μελετηθεί σε εργαστηριακή κλίμακα, με στόχο τη μείωση του επιπέδου των μολυσματικών παραγόντων τους ή την επαναχρησιμοποίηση των υγρών αποβλήτων (Garrido, 1975). Έτσι, η καθίζηση (Gomez-Millan et al., 1983), η προσρόφηση σε ενεργοποιημένο άνθρακα (Brenes &Carrido, 1988), οι ρητίνες ιοντικής ανταλλαγής, η υπερ-διήθηση έχουν δοκιμαστεί κυρίως σε υγρά απόβλητα του σταδίου της ζύμωσης των επιτραπέζιων ελιών (Gomez-Millanetal., 1983, Brenesand Garrido, 1988a, Brenes and Garrido, 1988b, Brenesetal., 1990). Η υγρή οξείδωση έχει χρησιμοποιηθεί επίσης, επιτρέποντας τη μείωση κατά 99% της περιεκτικότητας των πολυφαινολών, στα υγρά απόβλητα εκπίκρανσης, εφόσον τα νερά διατηρούνται σε ένα υψηλό ph, αλλά τα επίπεδα TC παραμένουν σχεδόν αμετάβλητα (García et al., 1989). Σε μια άλλη ενδιαφέρουσα μελέτη, ο Kopsidas (1990) δίνει μερικές λύσεις στη διαχείριση των υγρών αποβλήτων της ελληνικής 62

63 βιομηχανίας επιτραπέζιων ελιών. Όλες αυτές οι τεχνολογίες, εντούτοις, οδηγούν σε περιορισμένα επίπεδα απορρύπανσης. Η χημική οξείδωση που χρησιμοποιεί όζον, ή οι προηγμένες τεχνολογίες οξείδωσης βασισμένες στην παραγωγή ριζών υδροξυλίου (δηλ. από το συνδυασμόόζοντος και υπεροξειδίου υδρογόνου ή υπεριώδους ακτινοβολίας), είναι ένας άλλος πιθανός τρόπος να μειωθεί η περιεκτικότητα σε COD και πολυφαινόλες και, επιπλέον, να βελτιωθεί η ικανότητα βιο-αποσύνθεσης των υγρών απόβλητων επιτραπέζιων ελιών, όπως έχει αποδειχθεί σε άλλες περιπτώσεις (Narkis andschneider-rotel, 1980, Stoveretal., 1982). Α priori, το όζον μπορεί να είναι ένα κατάλληλο χημικό οξειδωτικό των υγρών απόβλητων εκπίκρανσης επιτραπέζιων ελιών, λόγω της παρουσίας πολυφαινολών και του πολύ υψηλού ph (περίπου 12) αυτών των απόβλητων. Κατά συνέπεια, οι προηγούμενες ενώσεις αντιδρούν πολύ γρήγορα με το όζον μέσω της αρωματικής αντικατάστασης ή/και των διπολικών αντιδράσεων κυκλοπροσθήκης (Langlais et al., 1991), των οποίων οι σταθερές είναι υψηλότερες από 108 M-1 s-1 σε ph 12 (Hoigné andbader, 1983). Μια παρόμοια εικόνα παρουσιάζεται όταν οι ρίζες υδροξυλίου, που παράγονται από τις προχωρημένες χημικές διαδικασίες οξείδωσης, είναι τα κύρια οξειδωτικά αντιδραστήρια (Buxton etal., 1988). Τα αποτελέσματα της χημικής οξείδωσης αυτών των τύπων έχουν ήδη παρατηρηθεί, τόσο σε πειραματικές εγκαταστάσεις, όσο και σε πραγματική κλίμακα, σε διαφορετικά υγρά απόβλητα (Rice, 1981, Eckenfelder, 1992, Tanaka et al., 1992,Beltránetal., 1997a,b, Oelleretal., 1997). Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι βιολογικές διεργασίες εμπεριέχουναν άμεικτους μικροβιολογικούς πληθυσμούς, προσαρμοσμένους στα δημοτικά λύματα ή σε αναερόβιους χωνευτήρες, με περιορισμένη ικανότητα βιολογικής αποδόμησης πολυφαινολών. Οι φαινολικές ενώσεις είναι γνωστό ότι είναι τοξικές στις διεργασίες βιολογικής επεξεργασίας (Rodriguez et al., 1988, Borja R. et al., 1990) και η παρουσία τους περιορίζει την ικανότητα βιοαποσύνθεσης πολλών υγρών αποβλήτων φυσικής προέλευσης, όπως τα υγρά απόβλητα επεξεργασίας βρώσιμης ελιάς (Beltran- Herediaetal., 2000, Rivasetal., 2001, Benitezetal., 1999), τα απόβλητα ελαιοτριβείων (Assasetal., 2002, Israilidesetal., 1997) και οι μελάσσες (Mirandaet al., 1996). Επεξεργασία με μύκητα Aspergillus niger 63

64 Μερικές μεθοδολογίες που έχουν εφαρμοστεί στη διαχείριση υγρών αποβλήτων ελαιοτριβείων, συγκεκριμένα η αερόβια προ-επεξεργασία με διάφορους τύπους μυκήτων για την απομάκρυνση φαινολών (Assas et al., 2002, Aggelis et al., 2001, Hamdi et al., 1991), μπορούν να εφαρμοστούν και στην επεξεργασία των επιτραπέζιων ελιών. Ένας τρόπος προσέγγισης, που εφαρμόζεται συχνά σε τέτοιες μελέτες, είναι η βιολογική επεξεργασία με μικροβιακά στελέχη του μύκητα Aspergillus spp., συνήθως ως το στάδιο προ-επεξεργασίας που ακολουθείται από αναερόβια αποδόμηση (Borjaetal., 1995, Hamdietal., 1991). Έχει αποδειχθεί ότι διάφορα είδη του γένους Aspergillus, έχουν την ικανότητα να αποδομούν φαινόλες και να από χρωματίζουν πλήθος υγρών αποβλήτων, πιθανώς λόγω της ιδιότητάς τους να εκκρίνουν μια ποικιλία ενζύμων (Borjaetal., 1995, Hamdietal., 1991, Borjaetal., 1990, Mirandaetal., 1996). Οι βιολογικές διεργασίες των βιομηχανικών υγρών αποβλήτων συγκεκριμένης σύνθεσης, όπως τα υγρά απόβλητα επεξεργασίας επιτραπέζιων ελιών, απαιτούν παρατεταμένη περίοδο εγκλιματισμού για τη βιομάζα, ακόμη κι αν προηγείται στάδιο προ-επεξεργασίας (Beltran-Heredia, 2000, Rivasetal., 2000, Rivasetal., 2001). Ένα σημαντικό πλεονέκτημα για τη χρήση ενός επιλεγμένου είδους, όπως ο A. niger γιατη βιολογική επεξεργασία, είναι η άμεση έναρξη της διαδικασίας, η οποία μπορεί να είναι πολύ σημαντική στην περίπτωση της εποχιακής παραγωγής μεγάλων ποσοτήτων υγρών αποβλήτων. Aspergillus niger: ζύμωση, χρήση και εφαρμογές Το γένος Aspergillus περιλαμβάνει περίπου 200 νηματοειδείς μύκητες, φτιαγμένους από αλυσίδες κυττάρων. Ο φυσικός βιότοπός του είναι στο σανό και το οργανικό λίπασμα. Τα είδη Aspergillus είναι ομάδα νηματοειδών μυκήτων, που βρίσκονται παντού και συνήθως απομονώνονται από το χώμα, τα μπάζα, και σε εσωτερικούς χώρους. Ο A. niger αυξάνεται γρήγορα σε ποικίλα τεχνητά υποστρώματα, παράγοντας αποικίες που αποτελούνται από συμπαγή άσπρη ή κίτρινη βάση, καλυμμένη από πυκνό στρώμα σκούρων καφέ έως μαύρων κονιδίων. Πολλά είδη Aspergillus είναι ξηρόφιλοι, θερμο-ανθεκτικοί και παρουσιάζουν αξιοπρόσεκτη ανοχή στον πάγο. Μαζί με τα Penicillium, είναι τα κυρίαρχα γένη που βρίσκονται στα αποθηκευμένα γεωργικά προϊόντα. Διάφορα είδη είναι σε θέση να παράγουν δευτερεύοντες μεταβολίτες που είναι επιβλαβείς στους ανθρώπους. Το A. flavus και το A. parasiticus είναι ιδιαίτερα ξεχωριστά για την παραγωγή των αφλατοξινών, οι 64

65 οποίες είναι μεταξύ των πιο καρκινογόνων ουσιών που είναι γνωστών στον άνθρωπο. Μερικά είδη, συμπεριλαμβανομένου του A. fumigatus, του A. flavus, του A. niger, του A. nidulans και του A. terreus, έχουν προσδιοριστεί ως σημαντικά παθογόνα, και μάλιστα στα άτομα με ήδη αποδυναμωμένο ανοσοποιητικό σύστημα, προκαλούν ασθένειες, τις λεγόμενες ασπεργιλλώσεις. Εκτός από την ανάπτυξή τους σε πηγές άνθρακα όπως γλυκόζη, φρουκτόζη, μαλτόζη και άμυλο, πολλά είδη Aspergillus παρουσιάζουν ολιγοτροφία, δηλαδή είναι σε θέση να αναπτυχθούν σε περιβάλλοντα με μειωμένα θρεπτικά, ή σε περιβάλλοντα στα οποία υπάρχει πλήρης έλλειψη βασικών θρεπτικών ουσιών. Ο Aspergillus niger είναι τέτοιο παράδειγμα: μπορεί να βρεθεί σε υγρούς τοίχους, και αποτελεί το σημαντικότερο συστατικό της μούχλας. Αυξάνεται επίσης σε περιβάλλοντα που στερούνται πηγή άνθρακα, χρησιμοποιώντας αντ' αυτού άλατα και πηγές αζώτου, όπως αμμωνία και νιτρικό άλας, τόσο γιατηναύξηση, όσο και για την πρωτεϊνική παραγωγή. Η ζύμωση είναι αποσύνθεση οργανικών ουσιών, που συνοδεύεται από παραγωγή αερίου. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι η αλκοολική ζύμωση, κατά την οποία η γλυκόζη μετατρέπεται σε αλκοόλη και διοξείδιο του άνθρακα. Κατά τη διάρκεια της ζύμωσης η οργανική ουσία αποσυντίθεται απουσία οξυγόνου. Μερικά από τα υποπροϊόντα (π.χ. αλκοόλη και γαλακτικό οξύ) είναι σημαντικά στους ανθρώπους, και επομένως η ζύμωση, έχει χρησιμοποιηθεί για την παρασκευή τους σε βιομηχανική κλίμακα. Ταυτόχρονα, είναι η διαδικασία κατά την οποία το κύτταρο παράγει ενέργεια, απουσία οξυγόνου, μέσω της διάσπασης της γλυκόζης και άλλων απλών σακχάρων και κατά τη διάρκεια της οποίας, παράγεται γαλακτικό οξύ. Αυτή η διαδικασία, αποκαλούμενη ως ζύμωση γαλακτικού οξέος (ή οξυγαλακτική ζύμωση), εμφανίζεται επίσης σε πολλούς μικροοργανισμούς και στα κύτταρα των περισσότερων ανώτερων ζώων. Στην αλκοολική ζύμωση, η παραγωγή του γαλακτικού οξέος παρακάμπτεται. Η αλκοολική ζύμωση είναι μια διαδικασία που ήταν γνωστή στην αρχαιότητα. Πριν το 2000 π.χ., οι αρχαίοι Αιγύπτιοι, ήξεραν ότι τα πολτοποιημένα φρούτα που αποθηκεύονται σε μια θερμή θέση, θα παρήγαν μια ουσία με ευχάριστη οινοπνευματώδη δύναμη. Από το 1500 π.χ., η παραγωγή της μπύρας από βύνη και η προετοιμασία κρασιών από συντεθλιμμένα σταφύλια, ήταν καθιερωμένες τέχνες στο μεγαλύτερο μέρος της Μέσης Ανατολής. Ο Αριστοτέλης θεώρησε ότι ο χυμός των σταφυλιών ήταν μια παιδική μορφή κρασιού και ότι η ζύμωση ήταν, επομένως, η ωρίμανση του εκχυλίσματος σταφυλιών. Το ενδιαφέρον στη διαδικασία της ζύμωσης 65

66 έχει συνεχιστεί, διαμέσου των αιώνων, και ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης βιοχημείας, ειδικά οι ενζυμικές μελέτες, έχει προκύψει άμεσα από τις πρώτες μελέτες για τη διαδικασία ζύμωσης. Η βιομηχανική ζύμωση καλλιεργειών Aspergillus, παράγει πολυάριθμα και σημαντικά εμπορικά ένζυμα και μεταβολίτες, όπως κιτρικό οξύ, α-αμυλάση, γλυκοαμυλάση, γλυκανάση, λιπάση, ημικυταρρίνη, ουδέτερες πρωτεάσες καιξυλανάσες. Η ζύμωση του A.niger και A.Oryzae, θεωρείται ως ασφαλής (GenerallyRegarded As Safe - GRAS) από το FDA (Food and Drug Administration). Τα είδη Aspergillus είναι χωρίς αμφιβολία οι σημαντικότεροι εμπορικοί μύκητες στον κόσμο, που χρησιμοποιούνται σε πληθώρα βιοτεχνολογικών εφαρμογών για την παραγωγή κυρίως αρχικών και δευτερευόντων μεταβολιτών και εξωκυτταρικών ενζύμων. Η βασικότερη κατηγορία δευτεροταγών μεταβολικών ουσιών είναι τα οργανικά οξέα, τα οποία χρησιμοποιούνται ευρέως στη βιομηχανία τροφίμων, ως βελτιωτικά οσμής, ρυθμιστικά οξίνισης, συντηρητικά, συνεργιστικοί παράγοντες αντιοξειδωτικών, κ.ά. (Bennett, 1985). Την πιο κοινή εφαρμογή αποτελεί χωρίς αμφιβολία, η παραγωγή κιτρικού οξέος από επιλεγμένα στελέχη του μικροοργανισμού, και μάλιστα για πάνω από το 99% της συνολικής παραγωγής, ή περισσότερα από 4,5 εκατομμύρια τόνους το χρόνο. Η όλη διεργασία βρίσκεται ήδη από χρόνια στο στάδιο της βιομηχανικής παραγωγής, έχει αριστοποιηθεί και έχει φτάσει σε επίπεδα αποδόσεων που ξεπερνούν το 90% (ως προς την κατανάλωση της πηγής άνθρακα, η οποία είναι κατά κύριο λόγο η σακχαρόζη) (Kubicek and Rohr,1982). Εκτός από το κιτρικό οξύ, ένας μεγάλος αριθμός οργανικών οξέων και άλλων προϊόντων που χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία τροφίμων, παράγονται από το γένος Aspergillus και κυρίως από τον A. Niger (πίνακας 4). Πίνακας 4. Προϊόντα που παράγονται από την κλάση των Aspergillus καιχρησιμοποιούνται στη βιομηχανία τροφίμων (Bennett, 1985). 66

67 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 : ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΤΡΑΠΕΖΙΑΣ ΕΛΙΑΣ 67

68 Στο τελευταίο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας θα αναλυθούν οι προοπτικές και οι τάσεις ανάπτυξης του κλαδου της επιτραπέζιας ελιάς. Είναι ευρέως γνωστό ότι η Ελλάδα κατέχει τη δεύτερη θέση στην Ε.Ε. όσον αφορά την παραγωγή επιτραπέζιας ελιάς μετά την Ισπανία, ενώ σημαντική είναι και η παρουσία της στη διεθνή αγορά. Στον εξεταζόμενο κλάδο δραστηριοποιείται σημαντικός αριθμός επιχειρήσεων επεξεργασίας ή και τυποποίησης επιτραπέζιων ελιών, ενώ υπάρχουν και εταιρείες οι οποίες ασχολούνται αποκλειστικά με το χονδρικό εμπόριο των εν λόγω προϊόντων. Οι περισσότερες επιχειρήσεις αναπτύσσουν έντονη εξαγωγική δραστηριότητα, καθώς διαθέτουν το μεγαλύτερο μέρος των προϊόντων τους σε αγορές του εξωτερικού, σε χύμα ή τυποποιημένη μορφή. Η εγχώρια αγορά (κατανάλωση) επιτραπέζιων ελιών θεωρείται αρκετά ώριμη και ως εκτούτου δεν αναμένεται να παρουσιάσει αξιόλογη μεταβολή τα προσεχή 1-2 έτη, παραμένοντας στα επίπεδα των χιλ. τόνων ετησίως. Όπως εκτιμούν παράγοντες της αγοράς, οι επιχειρήσεις επεξεργασίας - τυποποίησης επιτραπέζιων ελιών θα πρέπει να δώσουν ιδιαίτερη βαρύτητα στη διεύρυνση των εξαγωγών τους, προκειμένου να αυξήσουν τις συνολικές τους πωλήσεις. Είσοδος Νέων Ανταγωνιστών Στον κλάδο της επεξεργασίας και τυποποίησης επιτραπέζιων ελιών δεν υπάρχουν θεσμικά εμπόδια εισόδου. Παράγοντες της αγοράς αναφέρουν ότι η πρόσβαση των επιχειρήσεων σε πρώτες ύλες (ελιές) χαρακτηρίζεται από σχετική ευκολία. Βεβαίως οι νεοεισερχόμενες επιχειρήσεις που επιθυμούν να έχουν περιφερειακή ή εθνική παρουσία πρέπει να αντιμετωπίσουν το όνομα των εδραιωμένων εταιρειών του κλάδου. Έμφαση θα πρέπει να δοθείστα δίκτυα διανομής ιδιαίτερα για την κατηγορία των τυποποιημένων ελιών. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να δώσουν ιδιαίτερη βαρύτητα στις ενέργειες που θα πρέπει να ακολουθήσουν για τη διαφημιστική προβολή και προώθηση των προϊόντων, γεγονός που αυξάνει σημαντικά το κόστος πωλήσεων. Κίνδυνοι από Υποκατάστατα Προϊόντα Στον κλάδο των επιτραπέζιων ελιών, οι επιχειρήσεις δεν αντιμετωπίζουν ανταγωνισμό από υποκατάστατα προϊόντα. Διαπραγματευτική Δύναμη Προμηθευτών Προμηθευτές των επιχειρήσεων επεξεργασίας και τυποποίησης ελιών είναι οι ελαιοπαραγωγοί και οι ενώσεις αγροτικών συνεταιρισμών. Σύμφωνα με παράγοντες του κλάδου, ο μεγάλος αριθμός προμηθευτών καθώς και το μη σημαντικό κόστος μετακίνησης από τον έναν προμηθευτή στον άλλον, περιορίζουν τη διαπραγματευτική 68

69 δύναμη των τελευταίων. Ιδιαίτερα, η διαπραγματευτική δύναμη των μεγαλύτερων μεταποιητικών επιχειρήσεων είναι ακόμη πιο ισχυρή έναντι των προμηθευτών τους. Οι επιχειρήσεις αυτές μπορούν να επιτύχουν καλύτερες τιμές (προς όφελός τους), ανάλογα με το μέγεθος των ποσοτήτων που προμηθεύονται για να τυποποιήσουν. Διαπραγματευτική Δύναμη Αγοραστών Οι αγοραστές των προϊόντων που διαθέτουν οι επιχειρήσεις επεξεργασίας και τυποποίησης ελιών είναι κυρίως τα σουπερμάρκετ και γενικότερα τα καταστήματα τροφίμων. Όπως επισημαίνουν παράγοντες της αγοράς, τα σουπερμάρκετ διαθέτουν ισχυρή διαπραγματευτική δύναμη. Σε αυτό συμβάλλει η μεγάλη προσέλευση καταναλωτών στα συγκεκριμένα καταστήματα καθώς και ο σημαντικός όγκος πωλήσεων που πραγματοποιείται μέσα από αυτά. Παράλληλα, όπως έχει ήδη αναφερθεί, μεγάλο μέρος των εξεταζόμενων προϊόντων διακινείται σε χύμα μορφή, γεγονός που επηρεάζει αρνητικά τη διαπραγματευτική δύναμη των εταιρειών του κλάδου απέναντι στα σουπερμάρκετ και ιδιαίτερα απέναντι στις μεγάλες αλυσίδες καταστημάτων. Ανταγωνισμός μεταξύ Επιχειρήσεων του Κλάδου Οι επιχειρήσεις τυποποίησης επιτραπέζιων ελιών αντιμετωπίζουν έντονο ανταγωνισμό από τις επιχειρήσεις που διαθέτουν στην αγορά χύμα προϊόντα. Ωστόσο, σε αντίθεση με το ελαιόλαδο, η ποιότητα της επιτραπέζιας ελιάς είναι σχετικά εύκολο να ελεγχθεί, γεγονός που περιορίζει τα κρούσματα νοθείας του προϊόντος. Σημειώνεται ότι, στον κλάδο των επιτραπέζιων ελιών δεν υφίσταται η απαγόρευση της διακίνησης χύμα προϊόντος σε επίπεδο λιανικού εμπορίου, όπως ισχύει για το ελαιόλαδο από το Ανάλυση SWOT Δυνατά Σημεία Σύμφωνα με παράγοντες της αγοράς, το πλέον δυνατό σημείο του εξεταζόμενου κλάδου είναι η πολύ καλή ποιότητα των ελληνικών ελιών. Τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των ελληνικών επιτραπέζιων ελιών τις διαφοροποιούν συγκριτικά με αντίστοιχα προϊόντα άλλων χωρών (π.χ.μεσογειακών), προσδίδοντας έτσι ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα στα ελληνικά προϊόντα. Επίσης, ως δυνατό σημείο μπορεί να αναφερθεί και η απουσία υποκατάστατωνπροϊόντων. Αδύνατα Σημεία 69

70 Βασικό πρόβλημα του κλάδου των επιτραπέζιων ελιών αποτελεί η διακίνηση κυρίως σεχύμα μορφή των εν λόγω προϊόντων και στο εξωτερικό, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει η σχετική αναγνωρισιμότητα. Παράγοντες της αγοράς επισημαίνουν το υψηλό (συγκριτικά) κόστος που χαρακτηρίζειτην όλη διαδικασία, από την πρωτογενή παραγωγή ως την τυποποίηση του προϊόντος, μεσυνέπεια τη μείωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας, ιδίως σε σχέση με άλλες μεσογειακέςχώρες (π.χ. Τουρκία, Μαρόκο) με καλύτερες συνθήκες κόστους παραγωγής. Ευκαιρίες Σημαντικός παράγοντας για την περαιτέρω ανάπτυξη του κλάδου είναι εκείνος της διεύρυνσης των εξαγωγών, παράλληλα με την επιδίωξη για τη μεγαλύτερη διείσδυση των τυποποιημένων προϊόντων στην εγχώρια αγορά. Απειλές Απειλή για τον κλάδο γενικότερα είναι οι απρόσμενες και μη ελεγχόμενες καιρικές συνθήκες, οι οποίες αποτελούν καθοριστικό παράγοντα τόσο του ύψους της παραγωγής, όσο και της ποιότητας των παραγομένων προϊόντων. Επίσης, σύμφωνα με παράγοντες της αγοράς, απειλή για τον κλάδο αποτελεί και η διεύρυνση των μεριδίων ανταγωνιστριών χωρών στην παγκόσμια αγορά επιτραπέζιων ελιών, με αποτέλεσμα να επηρεάζεται το μερίδιο των ήδη υφιστάμενων ελληνικών εξαγωγικώνεπιχειρήσεων. Προοπτικές ανάπτυξης Η αγορά του ελαιολάδου θα συνεχίσει να αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς για να καλύψει τις ανάγκες μια αναδυόμενης καταναλωτικής ομάδας με υψηλό εισόδημα που έχει στρέψει το ενδιαφέρον της στην εξασφάλιση μιας πιο υγιεινής διατροφής. Το ελαιόλαδο, ως συστατικό στοιχείο της μεσογειακής διατροφής, μπορεί να αναδειχθεί ως μια υγιεινή καθημερινή «πολυτέλεια» για ένα ευάριθμο κομμάτι των καταναλωτών σε όλο τον κόσμο, αλλά δεν μπορεί να αποτελέσει καθημερινή διατροφική συνήθεια για την πλειονότητα, λόγω της υψηλής τιμής του. Από ελληνικής πλευράς, η αύξηση ή έστω διατήρηση του μεριδίου αγοράς θα επιτευχθεί μέσα από τη βελτίωση του εξαγόμενου προϊοντικού μείγματος και την ανάδειξη των πλεονεκτημάτων της μεσογειακής διατροφής, εν γένει, μέσα από προωθητικές ενέργειες μεγάλης (π.χ. Kerasma, διαφήμιση στην τηλεόραση) και μικρής έντασης (in-storepromotion). Όσον αφορά τους παραγωγούς ή εμπόρους ελαιολάδου, υπογραμμίζεται η σημασία εξεύρεσης ενός αξιόπιστου συνεργάτη με γνώση της 70

71 αγοράς και δυνατότητα προώθησης του προϊόντος στις αλυσίδες λιανικής και τους χώρους μαζικής εστίασης. Η Ελλάδα έχει να αντιμετώπισει έντονο πρόβλημα ανταγωνιστικότητας που αφορά στη διάθεση του ελαιόλαδου και της βρώσιμης ελληνικής ελιάς στις χώρες της Ευρωπαϊκής Κοινότητας από τον ανταγωνισμό ομοειδών προϊόντων που προέρχονται από συστήματα εναλλακτικών μορφών ελαιοκαλλιέργειας. Η χώρα μας θα μπορούσε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα αυτό με διάφορους τρόπους όπως η εφαρμογή εναλλακτικών μορφών καλλιέργειας της ελιάς. (Ολοκληρωμένη Παραγωγή Ελαιοκομικών Προϊόντων και Βιολογική καλλιέργεια της ελιάς), η καλύτερη οργάνωση της εμπορίας καθώς και η αναζήτηση νέων αναπτυσσόμενων αγορών. Η σύγχρονη καλλιέργεια της ελιάς αποσκοπεί στην παραγωγή κυρίως υψηλής ποιότητας ελαιόκαρπου και λαδιού και δευτερευόντως σε επαρκείς ποσότητες, αύξηση του οικογενειακού εισοδήματος, βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, αποτελεσματικότερη χρήση της γης, διατήρηση φιλικής σχέσης μεταξύ γεωργίας και περιβάλλοντος, μείωση ρύπανσης περιβάλλοντος, διατήρηση γονιμότητας εδαφών, διατήρηση οικολογικής ισορροπίας. Η εναλλακτική καλλιέργεια της ελιάς είτε ως ολοκληρωμένη ή ως βιολογική παραγωγή λαδιού είναι πλέον μονόδρομος. Το καταναλωτικό κοινό πρέπει να ενημερωθεί, να ευαισθητοποιηθεί και να ζητά υγιεινά προϊόντα, απαλλαγμένα από ανεπίτρεπτα τοξικά υπολείμματα. Να δοθούν ερεθίσματα στους αγρότες ώστε να στραφούν προς τις εναλλακτικές μορφές ελαιοκαλλιέργειας εκτιμώντας την ωφέλεια που θα προκύψει από την συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση τέτοιων προϊόντων. Σημαντικός θα είναι στην προσπάθεια αυτή ο ρόλος των αγροτικών συνεταιρισμένων. Η ιρανική πλευρά όσον αφορά την προοπτική ανάπτυξης της ελιάς Παρά τον έντονο ανταγωνισμό η ελληνική επιτραπέζια ελιά, (κυρίως η πράσινη ελιά Χαλκιδικής σε άλμη) αρχίζει και βρίσκει το δρόμο της στο ράφι του εγχώριου mini market και των ελάχιστων προς το παρόν μεγαλύτερης εμβέλειας καταστημάτων τύπου υπεραγορών- και στο τραπέζι της μεσαίας και ανώτερης κοινωνικής τάξης. Οι εισαγωγές από τη χώρα μας αφορούν κατά κύριο λόγο σε προϊόντα από τις περιοχές της Χαλκιδικής ( οι περισσότερες) και της Καλαμάτας και παρουσιάζουν αυξημένη απορρόφηση στις περιφέρειες Golestan, Fars & Zanjan. 71

72 Σημαντικές προοπτικές για : - σύσταση μεικτών επιχειρήσεων για εγκατάσταση /εκσυγχρονισμό, λειτουργία και συντήρηση ελαιομύλων. Η ιρανική πλευρά δεν φαίνεται ικανοποιημένη με το σημερινό επίπεδο λειτουργίας και κυρίως συντήρησης των υφισταμένων ελαιομύλων, κυρίως ισπανικής και ιταλικής προέλευσης και τεχνολογίας και ευχαρίστως θα εξέταζε τη προοπτική δραστηριοποίησης ελληνικών επιχειρήσεων. - μεταφορά γονιδιακών τύπων ελληνικού ελαιολάδου για τον εμπλουτισμό της υπό σχεδιασμό διεθνούς τραπέζης γονιδίων ελαιολάδου στο Ιράν - παροχή τεχνογνωσίας για την υποστήριξη ευρείας κλίμακας ενημερωτικής καμπάνιας σχετικά με τη θρεπτική σημασία του ελαιολάδου. Η ιρανική πλευρά στο τομέα αυτό αναγνωρίζει την έλλειψη εξειδίκευσης και αρκείται σε ορισμένες διαλέξεις εγχώριων εμπειρογνωμόνων σε επιχειρηματίες παραγωγούς του κλάδου, περιοδικές ενημερώσεις καταναλωτικού κοινού σε επιλεγμένα πολυκαταστήματα και σχετικές δημοσιεύσεις σε ΜΜΕ και κλαδικές εκδόσεις. - πύκνωση των επαφών μεταξύ των παραγωγών και επιχειρηματιών των δύο χωρών, τόσο στο χώρο του ελαιολάδου όσο και στο κλάδο του απαραίτητου εξοπλισμού με τη διοργάνωση στοχευμένων κλαδικών επιχειρηματικών αποστολών και ενημερωτικών συνεδρίων. -αύξηση των εισαγωγικών ροών ποιοτικού ελαιολάδου από τη χώρα μας, με δεδομένη και την ευνοϊκή συγκυρία της ενίοτε κατά διαστήματα προσωρινής κατάργησης των υψηλών εισαγωγικών δασμών. Στη παρούσα συγκυρία πάντως η ιρανική πλευρά αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην επενδυτική συνεργασία και την αξιοποίηση της τεχνογνωσίας των ελληνικών επιχειρήσεων, που μακροπρόθεσμα θα της επιτρέψει την παραγωγική της αυτάρκεια και δευτερευόντως και ίσως συγκυριακά αποβλέπει στην αύξηση των εισαγωγικών ροών ελληνικού ελαιολάδου. 72

73 4.1 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Σύμφωνα με έρευνες στον ισολογισμό εταιρειών επεξεργασίας και τυποποίησης επιτραπέζιων ελιών προκύπτουν τα εξής: οι συνολικές πωλήσεις των επιχειρήσεων αυξήθηκαν το 2008 κατά 8,16%, ενώ το μικτό κέρδος αυξήθηκε με χαμηλότερο ρυθμό, μόλις 3,5%. Οι χρηματοοικονομικές δαπάνες αυξήθηκαν το ίδιο έτος κατά 24,84% καθώς και τα λοιπά λειτουργικά έξοδα κατά 8,90%. Αποτέλεσμα των ανωτέρω ήταν η μείωση του λειτουργικού αποτελέσματος κατά 21,53% το Η πτώση αυτή σε συνδυασμό και με την αύξηση (κυρίως) των μη λειτουργικών εξόδων οδήγησαν στην επιδείνωση των συνολικών καθαρών κερδών των επιχειρήσεων του δείγματος το 2008 (μείωση κατά 35,18%). Τα κέρδη EBITDA αυξήθηκαν κατά 3,02% το 2008/2007. Στον πίνακα 5 παρουσιάζεται ο ομαδοποιημένος ισολογισμός των κερδοφόρων επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης επιτραπέζιων ελιών για τη διετία (28 εταιρείες το 2008 και 27 εταιρείες το 2009). Οι πωλήσεις των εν λόγω εταιρειών το 2009 διαμορφώθηκαν στα 178 εκατ. περίπου, αντιπροσωπεύοντας το 86% περίπου των συνολικών πωλήσεων των 33 επιχειρήσεων. Το συνολικό κέρδος (προ φόρου εισοδήματος) διαμορφώθηκε στα 4,9 εκατ. Στον πίνακα 6 παρουσιάζεται ο ομαδοποιημένος ισολογισμός των ζημιογόνων επιχειρήσεων τη διετία (5 εταιρείες το 2008 και 6 εταιρείες το 2009). Οι συνολικές ζημιές των εν λόγω εταιρειών το 2009 ανήλθαν σε 5,4 εκατ. το Πίνακας 5. Ομαδοποιημένος ισολογισμός κερδοφόρων επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης επιτραπέζιων ελιών ( ). 73

74 74

75 Πίνακας 6. Ομαδοποιημένος ισολογισμός ζημιογόνων επιχειρήσεων επεξεργασίας τυποποίησης επιτραπέζιων ελιών ( ) 75

76 Η εγχώρια κατανάλωση επιτραπέζιων ελιών διαμορφώθηκε στους 21 χιλ. τόνους την περίοδο 2009/10, αυξημένη κατά 5% σε σχέση με το 2008/09. Η αξία της συγκεκριμένης αγοράς (σε τιμές χονδρικής) εκτιμάται την ίδια περίοδο σε 41 εκατ., αυξημένη κατά 2,5% σε σχέση με το 2008/09. 76

Πριν τη δηµιουργία ή εγκατάσταση νέου ελαιώνα βιολογικής παραγωγής είναι απαραίτητο να µελετηθούν και συνεκτιµηθούν οι εδαφοκλιµατολογικές συνθήκες

Πριν τη δηµιουργία ή εγκατάσταση νέου ελαιώνα βιολογικής παραγωγής είναι απαραίτητο να µελετηθούν και συνεκτιµηθούν οι εδαφοκλιµατολογικές συνθήκες Πριν τη δηµιουργία ή εγκατάσταση νέου ελαιώνα βιολογικής παραγωγής είναι απαραίτητο να µελετηθούν και συνεκτιµηθούν οι εδαφοκλιµατολογικές συνθήκες της περιοχής. Τοποθεσίες µε περιορισµένη ηλιοφάνεια,

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογική καλλιέργεια ελιάς

Βιολογική καλλιέργεια ελιάς ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ - ΣΥΝΕΧΙΖΟΜΕΝΗ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗ ΣΤΙΣ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Βιολογική καλλιέργεια ελιάς 1 2 Περιεχόμενα 1. Οικολογικό περιβάλλον... 4 2. Θρεπτική κατάσταση και καρποφορία της Ελιάς...

Διαβάστε περισσότερα

Α Χ Λ Α Δ Ι Α - Μ Η Λ Ι Α

Α Χ Λ Α Δ Ι Α - Μ Η Λ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ Δ/ΝΣΗ ΑΠΟΚ. ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ & ΣΤ. ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡ/ΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

Α Χ Λ Α Δ Ι Α - Μ Η Λ Ι Α

Α Χ Λ Α Δ Ι Α - Μ Η Λ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ Δ/ΝΣΗ ΑΠΟΚ. ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ & ΣΤ. ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡ/ΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

Οικολογικό περιβάλλον της ελιάς Γεωγραφικό πλάτος

Οικολογικό περιβάλλον της ελιάς Γεωγραφικό πλάτος Οικολογικό περιβάλλον της ελιάς Κλίμα Γεωγραφικό πλάτος μεταξύ 30 ο και 45 ο, τροπικές περιοχές (ισημερινός) αναπτύσσεται αλλά δεν καρποφορεί λόγω έλλειψης ψύχους για διαφοροποίηση ανθοφόρων οφθαλμών ή

Διαβάστε περισσότερα

Ασθένειες της Κερασιάς

Ασθένειες της Κερασιάς Ασθένειες της Κερασιάς ΚΟΡΥΝΕΟ Stigmina carpophila ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΡΥΝΕΟΥ Συνθήκες αναπτύξεως: Ο υγρός και βροχερός καιρός αποτελεί καθοριστικό παράγοντα στην ανάπτυξη της ασθένειας. Οι μολύνσεις

Διαβάστε περισσότερα

ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΕΛΙΑΣ. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 3 o

ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΕΛΙΑΣ. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 3 o ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΕΛΙΑΣ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 3 o ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ ΕΛΙΑΣ Μύκητες Κυκλοκόνιο, Βούλα, Γλοιοσπόριο, Βερτισιλλίωση, Σηψιρριζίες, Φόμα, Κερκόσπορα, Καπνιά. Βακτήρια Φυματίωση-Καρκίνωση. Ιώσεις Διάφορες-ασήμαντες. ΚΥΚΛΟΚΟΝΙΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ & ΝΕΕΣ ΑΠΕΙΛΕΣ ΠΡΟ ΤΩΝ ΠΥΛΩΝ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ. Ειρήνη Βλουτόγλου LIFE09 ENV/GR/000302/SAGE10

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ & ΝΕΕΣ ΑΠΕΙΛΕΣ ΠΡΟ ΤΩΝ ΠΥΛΩΝ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ. Ειρήνη Βλουτόγλου LIFE09 ENV/GR/000302/SAGE10 LIFE09 ENV/GR/000302 SAGE10 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ & ΝΕΕΣ ΑΠΕΙΛΕΣ ΠΡΟ ΤΩΝ ΠΥΛΩΝ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ Ειρήνη Βλουτόγλου LIFE09 ENV/GR/000302/SAGE10 ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ (FinalReport) Ιούνιος

Διαβάστε περισσότερα

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗΣ ΑΦΙΔΩΝ ΣΤΑ ΒΑΜΒΑΚΙΑ

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗΣ ΑΦΙΔΩΝ ΣΤΑ ΒΑΜΒΑΚΙΑ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗΣ ΑΦΙΔΩΝ ΣΤΑ ΒΑΜΒΑΚΙΑ ΑΦΙΔΑ ΤΟΥ ΒΑΜΒΑΚΙΟΥ Aphis gossypii (Hemiptera-Homoptera,Aphididae) Βιολογία Aphis gossypii στο βαμβάκι 2.Με την άνοδο της θερμοκρασίας και τη δράση των φυσικών

Διαβάστε περισσότερα

Διαχειμάζει ως νύμφη σε λευκό βομβύκιο 3 γενεές το έτος και στις νοτιότερες περιοχές 4 Τα ενήλικα της διαχειμάζουσας γενιάς εμφανίζονται Απρίλιο

Διαχειμάζει ως νύμφη σε λευκό βομβύκιο 3 γενεές το έτος και στις νοτιότερες περιοχές 4 Τα ενήλικα της διαχειμάζουσας γενιάς εμφανίζονται Απρίλιο Lobesia botrana (Lepidoptera: Tortricidae) κν. Ευδεμίδα της αμπέλου Διαχειμάζει ως νύμφη σε λευκό βομβύκιο 3 γενεές το έτος και στις νοτιότερες περιοχές 4 Τα ενήλικα της διαχειμάζουσας γενιάς εμφανίζονται

Διαβάστε περισσότερα

φυτοπαθολογία ανθοκηπευτικών

φυτοπαθολογία ανθοκηπευτικών φυτοπαθολογία ανθοκηπευτικών κλάση: Deuteromycetes θαλλός: πολυκύτταρο μυκήλιο σαπρόφυτα παράσιτα αναπαραγωγή: κυρίως αγενώς (ατελής μορφή) τέλεια μορφή: Ασκομύκητες (κυρίως), Βασιδιομύκητες τάξη: Moniliales

Διαβάστε περισσότερα

ΜΗΛΟΕΙΔΗ Ν ο 2 /

ΜΗΛΟΕΙΔΗ Ν ο 2 / ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Δ/ΝΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ & ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΦΥΤΩΝ, ΠΟΙΟΤΙΚΟΥ & ΦΥΤΟΫΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ ΑΧΑΪΑΣ Πανεπιστημίου 334,

Διαβάστε περισσότερα

Ο.Ε.Φ. Α.Σ. ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ

Ο.Ε.Φ. Α.Σ. ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ Ο.Ε.Φ. Α.Σ. ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΦΥΤΟΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΡΙΤΗ 26 ΙΟΥΛΙΟΥ 2016 2ο έτος υλοποίησης Πρόγραμμα συγχρηματοδοτούμενο από την Ε.Ε. και την Ελλάδα Καν.(ΕΚ) 611/2014

Διαβάστε περισσότερα

15/1/2010. Φυτοπροστασία Δενδρωδών Εχθροί. Εισαγωγή. Πασχάλης Γιαννούλης 2009

15/1/2010. Φυτοπροστασία Δενδρωδών Εχθροί. Εισαγωγή. Πασχάλης Γιαννούλης 2009 15/1/2010 Φυτοπροστασία Δενδρωδών Εχθροί Εισαγωγή Πασχάλης Γιαννούλης 2009 1 15/1/2010 MΙΚΡΟΒΙΑΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ EXΘΡΩΝ ΔΕΝΔΡΩΔΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ 2 15/1/2010 3 15/1/2010 4 15/1/2010 5 15/1/2010 6 15/1/2010

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΔΑΦΟΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΔΑΦΟΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΕΔΑΦΟΚΛΙΜΑΤΙΚΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΑΜΠΕΛΟΥ ΕΔΑΦΟΣ Φυσικές ιδιότητες Δομή και σύσταση Χρώμα Βάθος Διαπερατότητα Διαθέσιμη υγρασία Θερμοκρασία Χημικές ιδιότητες ph Αλατότητα Γονιμότητα

Διαβάστε περισσότερα

Κλιματική αλλαγή και ελαιοπαραγωγή (Διαχειριστικές πρακτικές στις νέες συνθήκες)

Κλιματική αλλαγή και ελαιοπαραγωγή (Διαχειριστικές πρακτικές στις νέες συνθήκες) Κλιματική αλλαγή και ελαιοπαραγωγή (Διαχειριστικές πρακτικές στις νέες συνθήκες) Κωνσταντίνος Ζουκίδης, M.Sc. Γεωπόνος-Σύμβουλος Γεωργικών Εκμεταλλεύσεων Σχολή Επαγγελματικής Εκπαίδευσης Αμερικανική Γεωργική

Διαβάστε περισσότερα

Η ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ

Η ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Η ΣΥΓΚΟΜΙΔΗ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Οι ελιές και το ελαιόλαδο αποτελούν βασικό στοιχείο της διατροφής των Ελλήνων από την αρχαιότητα ακόμη. Επίσης αποτελούν ουσιαστικό μέρος της Μεσογειακής δίαιτας για την οποία τόσο

Διαβάστε περισσότερα

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΣΤΑ ΠΥΡΗΝΟΚΑΡΠΑ

ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΣΤΑ ΠΥΡΗΝΟΚΑΡΠΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΣΤΑ ΠΥΡΗΝΟΚΑΡΠΑ ΠΡΟΣΒΟΛΕΣ ΚΛΑΔΙΣΚΩΝ ΡΟΔΑΚΙΝΙΑΣ Χειμώνας / Ανοιξη Άνθηση Ανάπτυξη καρπών ΦΟΥΖΙΚΟΚΚΟ ΜΟΝΙΛΙΑ ΠΤΩΣΗ ΦΥΛΛΩΝ ΦΟΥΣΚΩΜΑ ΜΑΤΙΩΝ ΡΟΔΙΝΗ ΚΟΡΥΦΗ ΑΝΘΗΣΗ-ΠΤΩΣΗ ΠΕΤΑΛΩΝ ΠΤΩΣΗ ΚΑΛΥΚΑ

Διαβάστε περισσότερα

Μέρη Δένδρου. Υπόγειο. Επίγειο

Μέρη Δένδρου. Υπόγειο. Επίγειο Μέρη Δένδρου Υπόγειο Επίγειο Μέρη καρπού Περικάρπιο: Εξωκάρπιο Μεσοκάρπιο Ενδοκάρπιο Σπόρος: Κάλυμμα σπερμάτων Έμβρυο Ενδοσπέρμιο Αντιστοιχία μερών άνθους με καρπού Είδη καρπών καρποφόρων δέντρων Γνήσιοι:

Διαβάστε περισσότερα

Ζωϊκοί εχθροί της ελιάς

Ζωϊκοί εχθροί της ελιάς Ζωϊκοί εχθροί της ελιάς Ο ΡΥΓΧΙΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Rhynchites cribripennis Κηκιδόμυγα των βλαστών της ελιάς, Resseliella oleisuga Αντώνης Παρασκευόπουλος, Γεωπόνος Δ/ντής Αγροτικής Οικονομίας & Κτηνιατρικής

Διαβάστε περισσότερα

Ελένη Μιλή. Λειτουργός Γεωργίας Α Τμήμα Γεωργίας

Ελένη Μιλή. Λειτουργός Γεωργίας Α Τμήμα Γεωργίας Ελένη Μιλή Λειτουργός Γεωργίας Α Τμήμα Γεωργίας To ελαιόδεντρο Η ελιά και τα προϊόντα της στην Κύπρο Olea europea, Oleaceae Αειθαλές, υποτροπικό. Σχήμα και μέγεθος σε δέντρο ή θάμνο Υπεραιωνόβιο Ριζικό

Διαβάστε περισσότερα

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme econteplusproject Organic.Edunet ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΕ ΕΣΠΕΡΙΔΟΕΙΔΕΩΝΕΣ 1. ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Δ/ΝΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΠΕΡΙΦ/ΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΦΥΤΩΝ ΠΟΙΟΤΙΚΟΥ & ΦΥΤΟΫΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΥ

Διαβάστε περισσότερα

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΜΕΛΙΤΖΑΝΑΣ 1

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΜΕΛΙΤΖΑΝΑΣ 1 econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΜΕΛΙΤΖΑΝΑΣ 1 econteplusproject Organic.Edunet ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΣΟΛΑΝΩΔΩΝ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ Χαράλαμπος

Διαβάστε περισσότερα

Α Χ Λ Α Δ Ι Α Μ Η Λ Ι Α

Α Χ Λ Α Δ Ι Α Μ Η Λ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Δ/ΝΣΗ ΑΠΟΚ. ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ & ΣΤ. ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡ/ΚΟ

Διαβάστε περισσότερα

Γ1, 3 ο Δημοτικό σχολείο Αρτέμιδας

Γ1, 3 ο Δημοτικό σχολείο Αρτέμιδας Γ1, 3 ο Δημοτικό σχολείο Αρτέμιδας Η φραουλιά Η φράουλα ένα φυτό της άνοιξης. Είναι πολυετές, έρπον κυρίως αλλά και αναρριχώμενο ποώδες φυτό με τριχωτά σύνθετα φύλλα που αποτελούνται από 3 φυλλάρια που

Διαβάστε περισσότερα

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme econteplusproject Organic.Edunet ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΚΑΙ ΕΧΘΡΩΝ ΣΤΗΝ ΟΠΩΡΟΚΟΜΙΑ 2. ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ

Διαβάστε περισσότερα

ειδική φυτοπαθολογία οπωροκηπευτικών και φυτών μεγάλης καλλιέργειας 3. Περονόσποροι

ειδική φυτοπαθολογία οπωροκηπευτικών και φυτών μεγάλης καλλιέργειας 3. Περονόσποροι ειδική φυτοπαθολογία οπωροκηπευτικών και φυτών μεγάλης καλλιέργειας 3. κλάση: Oomycetes θαλλός: κοινοκύτταρο μυκήλιο με πλούσια διακλάδωση κυτταρικά τοιχώματα με κυτταρίνη αντί για χιτίνη σαπρόφυτα παράσιτα

Διαβάστε περισσότερα

ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ & ΕΧΘΡΟΙ ΠΥΡΗΝΟΚΑΡΠΩΝ

ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ & ΕΧΘΡΟΙ ΠΥΡΗΝΟΚΑΡΠΩΝ Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΓΕΝΙΚΗ Δ/ΝΣΗ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Δ/ΝΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ & ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΠΕΡ/ΚΟ ΚΕΝΤΡΟ

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΙΣΧΥΕΙ ΓΙΑ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΙΣΧΥΕΙ ΓΙΑ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Παρασκευή, 12 Μαΐου 2017 Σελίδα 1 από 5 ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΠΟΚΕΝΤΡΩΜΕΝΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ - ΘΡΑΚΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ

Διαβάστε περισσότερα

Αρωματικά Φυτά στην Κουζίνα

Αρωματικά Φυτά στην Κουζίνα Αρωματικά Φυτά Αρωματικά Φυτά στην Κουζίνα Η προσθήκη του κατάλληλου βοτάνου μπορεί να κάνει πιο γευστικό και πιο ελκυστικό κάποιο φαγητό. Η γεύση, όμως, είναι ζήτημα προσωπικής προτίμησης και υπάρχει

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΚΙΑ ΣΥΚΙΑ - ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ

ΣΥΚΙΑ ΣΥΚΙΑ - ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ ΣΥΚΙΑ Καταγωγή: Ν. Αραβία Βοτανική ταξινόµηση: Οικ.: Moraceae FicuscaricaL. Βοτανικοί Χαρακτήρες Θηλυκοδίοικο (αρρενοσυκιά-µόνοικο, ηµεροσυκιά θηλυκά άνθη) Φυλλοβόλο Μέτριο έως µεγάλο µέγεθος, µαλακό ξύλο

Διαβάστε περισσότερα

ΡΟΥΣΣΟΣ ΠΕΤΡΟΣ. Άρδευση

ΡΟΥΣΣΟΣ ΠΕΤΡΟΣ. Άρδευση Άρδευση Δένδρο ανθεκτικό σε ξηρασία και άλατα Ανταποκρίνεται στην άρδευση με αυξημένη παραγωγή και ποιότητα προϊόντων Μέθοδος άρδευσης κυρίως με σταγόνες και εκτοξευτήρες Σε περιοχές με ετήσιο ύψος βροχόπτωσης

Διαβάστε περισσότερα

ειδική φυτοπαθολογία οπωροκηπευτικών και φυτών μεγάλης καλλιέργειας 5. Rhizoctonia spp. Sclerotium spp. Sclerotinia spp.

ειδική φυτοπαθολογία οπωροκηπευτικών και φυτών μεγάλης καλλιέργειας 5. Rhizoctonia spp. Sclerotium spp. Sclerotinia spp. ειδική φυτοπαθολογία οπωροκηπευτικών και φυτών μεγάλης καλλιέργειας 5. Rhizoctonia spp. Sclerotium spp. Sclerotinia spp. Rhizoctonia spp. R. solani τέλεια μορφή Βασιδιομύκητας Thanatephorus cucumeris ασθένεια

Διαβάστε περισσότερα

ζωικοί εχθροί ανθοκηπευτικών

ζωικοί εχθροί ανθοκηπευτικών ζωικοί εχθροί ανθοκηπευτικών Τάξη: Diptera πτέρυγες: πρόσθιες μεμβρανώδεις, οπίσθιες ελλείπουν (διαμορφωμένες σε αλτήρες) στοματικά μόρια: νύσσο - μυζητικού τύπου ολομετάβολα προνύμφη: ακέφαλη - άποδη

Διαβάστε περισσότερα

φυτοπαθολογία ανθοκηπευτικών

φυτοπαθολογία ανθοκηπευτικών φυτοπαθολογία ανθοκηπευτικών κλάση: Oomycetes θαλλός: κοινοκύτταρο μυκήλιο με πλούσια διακλάδωση κυτταρικά τοιχώματα με κυτταρίνη αντί για χιτίνη σαπρόφυτα παράσιτα περιβάλλον: υψηλή υγρασία αγενής αναπαραγωγή

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗΣ Η αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων: ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ - βλάπτει την υγεία των & ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

Τεχνολογία Προϊόντων Φυτικής Προέλευσης

Τεχνολογία Προϊόντων Φυτικής Προέλευσης Τεχνολογία Προϊόντων Φυτικής Προέλευσης Τεχνολογία Επιτραπέζιας Ελιάς Ιστορικά Η Ελιά (Olea europea) είναι από τις σηµαντικότερες καλλιέργειες στην χώρα µας όπως και στην Μεσόγειο γενικότερα. Τα ελαιόδεντρα

Διαβάστε περισσότερα

Ασθένειες της μηλιάς

Ασθένειες της μηλιάς Ασθένειες της μηλιάς Οι ασθένειες μηλιάς με το μεγαλύτερο ενδιαφέρον από δενδροκομικής και οικονομικής πλευράς είναι: το φουζικλάδιο, το ωίδιο, το βακτηριακό κάψιμο και οι σηψιριζίες (σημαντικότερη η Φυτόφθορα).

Διαβάστε περισσότερα

ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΑΚΤΙΝΙΔΙΩΝ

ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΑΚΤΙΝΙΔΙΩΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΑΚΤΙΝΙΔΙΩΝ Το ακτινίδιο είναι θάμνος με άνθη χρώματος λευκού. Τα φύλλα του έχουν ωοειδές σχήμα και στο κάτω μέρος τους έχουν χνούδι. Ο καρπός του είναι εδώδιμος, με γλυκόξινη γεύση. Το εξωτερικό

Διαβάστε περισσότερα

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΑΓΚΙΝΑΡΑ 1

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΑΓΚΙΝΑΡΑ 1 econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΑΓΚΙΝΑΡΑ 1 econteplusproject Organic.Edunet ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΠΟΛΥΕΤΩΝ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ Χαράλαμπος

Διαβάστε περισσότερα

Προληπτικές εφαρμογές καταπολέμησης αφίδων σε πυρηνόκαρπα και γιγαρτόκαρπα

Προληπτικές εφαρμογές καταπολέμησης αφίδων σε πυρηνόκαρπα και γιγαρτόκαρπα Προληπτικές εφαρμογές καταπολέμησης αφίδων σε πυρηνόκαρπα και γιγαρτόκαρπα Ανήκει στην υποκατηγορία cyanomidines των νεονικοτινοειδών και γι αυτό: 1. Δεν εφαρμόζεται στο έδαφος 2. Δεν θεωρείται πολύ τοξικό

Διαβάστε περισσότερα

ζωικοί εχθροί ανθοκηπευτικών

ζωικοί εχθροί ανθοκηπευτικών ζωικοί εχθροί ανθοκηπευτικών τετράνυχοι Tetranychus urticae (κοινός τετράνυχος) Panonychys citri (κόκκινος τετράνυχος) οικ.: Tetranychidae κοινός τετράνυχος μορφολογία ακμαίο σχήμα ωοειδές μέγεθος 0,5

Διαβάστε περισσότερα

Αφίδες Υπεροικογένεια Aphidoidea (Hemiptera: Sternorrhyncha)

Αφίδες Υπεροικογένεια Aphidoidea (Hemiptera: Sternorrhyncha) Αφίδες Υπεροικογένεια Aphidoidea (Hemiptera: Sternorrhyncha) Οικογένεια Aphididae Έντομα γνωστά ως αφίδες, μελίγκρες ή φυτόφθειρες Οι πιο πολλές αφίδες φέρουν σιφώνια, εκφορητικούς αγωγούς αδένων που παράγουν

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΙΣΧΥΕΙ ΓΙΑ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΙΣΧΥΕΙ ΓΙΑ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Παρασκευή, 3 Μαΐου 2019 Σελίδα 1 από 5 ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. Θέμα: Νέος αλευρώδης απειλεί την καλλιέργεια των εσπεριδοειδών

ΔΕΛΤΙΟ ΤΥΠΟΥ. Θέμα: Νέος αλευρώδης απειλεί την καλλιέργεια των εσπεριδοειδών ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΓΕΝΙΚΗ Δ/ΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΚΤΗΝΙΑΤΡΙΚΗΣ Δ/ΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΚΤΗΝΙΑΤΡΙΚΗΣ ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ ΤΜΗΜΑ: Ποιοτικού & Φυτοϋγειονομικού Ελέγχου Ταχ.Δ/νση :

Διαβάστε περισσότερα

ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ. Χρήστος Γ. Αθανασίου Κ. Ζάρπας

ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ. Χρήστος Γ. Αθανασίου Κ. Ζάρπας ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ Χρήστος Γ. Αθανασίου Κ. Ζάρπας Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Γεωπονίας, Φυτικής Παραγωγής και Αγροτικού Περιβάλλοντος, Εργαστήριο Εντομολογίας και Γεωργικής Ζωολογίας ΕΝΤΟΜΑ ΕΛΙΑΣ Κύριοι εχθροί

Διαβάστε περισσότερα

Μελισσοκομικά Φυτά Eucalyptus torquata Ευκάλυπτος ο κολλαρωτός Γιαννάκης Βαρνάβα

Μελισσοκομικά Φυτά Eucalyptus torquata Ευκάλυπτος ο κολλαρωτός Γιαννάκης Βαρνάβα Μελισσοκόμος Μελισσοκομικά Φυτά Eucalyptus torquata Ευκάλυπτος ο κολλαρωτός Γιαννάκης Βαρνάβα Ο Ευκάλυπτος ο torquata όπως όλοι σχεδόν οι ευκάλυπτοι κατάγεται και αυτός από την μακρινή Αυστραλία, και συγκεκριμένα

Διαβάστε περισσότερα

Μεγάλη παραγωγή σε Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, Κίνα (5 εκατ. τόν.), ΗΠΑ (675 χιλ. τόν.). Υπάρχουν ποικιλίες Ευρωπαϊκές ( Prunus domestica

Μεγάλη παραγωγή σε Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, Κίνα (5 εκατ. τόν.), ΗΠΑ (675 χιλ. τόν.). Υπάρχουν ποικιλίες Ευρωπαϊκές ( Prunus domestica αμασκηνιά Μεγάλη παραγωγή σε Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, Κίνα (5 εκατ. τόν.), ΗΠΑ (675 χιλ. τόν.). Υπάρχουν ποικιλίες Ευρωπαϊκές (Prunus domestica) όπως είναι τα αποξηραινόμενα (Stanley ωρίμανση τέλη

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΑΙΘΡΙΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΠΙΠΕΡΙΑΣ. Δημήτρης Σάββας Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Εργαστήριο Κηπευτικών Καλλιεργειών

ΥΠΑΙΘΡΙΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΠΙΠΕΡΙΑΣ. Δημήτρης Σάββας Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Εργαστήριο Κηπευτικών Καλλιεργειών ΥΠΑΙΘΡΙΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΠΙΠΕΡΙΑΣ Δημήτρης Σάββας Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Εργαστήριο Κηπευτικών Καλλιεργειών Καταγωγή του φυτού Η πιπεριά κατάγεται από την κεντρική Αμερική. Αρχικά η πιπεριά χρησιμοποιήθηκε

Διαβάστε περισσότερα

Τεχνολογία Προϊόντων Φυτικής Προέλευσης

Τεχνολογία Προϊόντων Φυτικής Προέλευσης Τεχνολογία Προϊόντων Φυτικής Προέλευσης Τεχνολογία Επιτραπέζιας Ελιάς Ιστορικά Η Ελιά (Olea europea) είναι από τις σημαντικότερες καλλιέργειες στην χώρα μας όπως και στην Μεσόγειο γενικότερα. Πάνω από

Διαβάστε περισσότερα

ΒΥΣΣΙΝΙΑ ΒΥΣΣΙΝΙΑ - ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ. Βοτανικοί Χαρακτήρες Φυλλοβόλο Μικρού µεγέθους, βλάστηση πλαγιόκλαδη. Καταγωγή: Κασπία

ΒΥΣΣΙΝΙΑ ΒΥΣΣΙΝΙΑ - ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ. Βοτανικοί Χαρακτήρες Φυλλοβόλο Μικρού µεγέθους, βλάστηση πλαγιόκλαδη. Καταγωγή: Κασπία Καταγωγή: Κασπία ΒΥΣΣΙΝΙΑ Βοτανική ταξινόµηση: Οικ.: Rosaceae Prunus cerasus P2 Βοτανικοί Χαρακτήρες Φυλλοβόλο Μικρού µεγέθους, βλάστηση πλαγιόκλαδη Φύλλα Απλά, κατ εναλλαγή, ελλειψοειδή και διπλά διπλά

Διαβάστε περισσότερα

ΠΟΛΥΣΤΙΓΜΩΣΗ ΑΜΥΓΔΑΛΙΑΣ

ΠΟΛΥΣΤΙΓΜΩΣΗ ΑΜΥΓΔΑΛΙΑΣ ΠΟΛΥΣΤΙΓΜΩΣΗ ΑΜΥΓΔΑΛΙΑΣ Η ασθένεια προσβάλλει αποκλειστικά τα φύλλα της αμυγδαλιάς και μπορεί να προκαλέσει έντονη φυλλόπτωση και εξασθένηση του δέντρου. ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ Αργά την άνοιξη ή αρχές του καλοκαιριού

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΦΥΤΩΝ & ΠΟΙΟΤΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Έκδοση 1η 10/4/2017

ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΦΥΤΩΝ & ΠΟΙΟΤΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Έκδοση 1η 10/4/2017 ΠΕΡΟΝΟΣΠΟΡΟΣ Παθογόνο αίτιο: Plasmopara viticola Σε πολλές αµπελουργικές χώρες θεωρείται η σπουδαιότερη ασθένεια του αµπελιού. Στην Κρήτη κατά κανόνα δεν δηµιουργεί µεγάλα προβλήµατα χωρίς να λείπουν όµως

Διαβάστε περισσότερα

Ανάπτυξη Συγκομιδή ελαιόκαρπου ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ

Ανάπτυξη Συγκομιδή ελαιόκαρπου ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ Ανάπτυξη Συγκομιδή ελαιόκαρπου Ανάπτυξη Συγκομιδή ελαιόκαρπου Η ανάπτυξη και η ωρίμανση του καρπού Χαρακτηριστικό της ποικιλίας Επηρεάζει το περιβάλλον Επηρεάζουν οι καλλιεργητικές πρακτικές Ανάπτυξη ελαιόκαρπου

Διαβάστε περισσότερα

ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ & ΕΧΘΡΟΙ ΠΥΡΗΝΟΚΑΡΠΩΝ

ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ & ΕΧΘΡΟΙ ΠΥΡΗΝΟΚΑΡΠΩΝ Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Δ/ΝΣΗ ΑΠΟΚ. ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ & ΣΤ. ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡ/ΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΠΑΤΑΤΑΣ 1

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΠΑΤΑΤΑΣ 1 econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΠΑΤΑΤΑΣ 1 econteplusproject Organic.Edunet ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΑΡΩΜΑΤΙΚΩΝ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ Χαράλαμπος

Διαβάστε περισσότερα

Α Χ Λ Α Δ Ι Α Μ Η Λ Ι Α

Α Χ Λ Α Δ Ι Α Μ Η Λ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ Δ/ΝΣΗ ΑΠΟΚ. ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ & ΣΤ. ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡ/ΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΙΣΧΥΕΙ ΓΙΑ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΙΣΧΥΕΙ ΓΙΑ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Τρίτη, 8 Μαΐου 2018 Σελίδα 1 από 5 ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

Ασθένειες ροδακινιάς

Ασθένειες ροδακινιάς Ασθένειες ροδακινιάς Εξώασκος (Leaf Curl, Taphrina deformans), προκαλεί έντονες παραμορφώσεις των φύλλων τον Απρίλιο. Ακολουθεί φυλλόπτωση των προσβεβλημένων δέντρων. Όχι σοβαρό πρόβλημα τις περισσότερες

Διαβάστε περισσότερα

ΑΚΤΙΝΙ ΙΟ ΑΚΤΙΝΙ ΙΑ - ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ. Καταγωγή: Κίνα. Βοτανική ταξινόµηση: Οικ.: Actinidiaceae Actinidia chinensis var. hispida τύπου hispida L.

ΑΚΤΙΝΙ ΙΟ ΑΚΤΙΝΙ ΙΑ - ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ. Καταγωγή: Κίνα. Βοτανική ταξινόµηση: Οικ.: Actinidiaceae Actinidia chinensis var. hispida τύπου hispida L. Καταγωγή: Κίνα ΑΚΤΙΝΙ ΙΟ Βοτανική ταξινόµηση: Οικ.: Actinidiaceae Actinidia chinensis var. hispida τύπου hispida L. Καρπός πλούσιος σε βιταµίνη C ΒοτανικοίΧαρακτήρες ίοικο Φυλλοβόλο, αναρριχώµενο, πολυετές

Διαβάστε περισσότερα

ΚΑΤΕΡΓΑΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ ΑΡΔΕΥΣΗ

ΚΑΤΕΡΓΑΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ ΑΡΔΕΥΣΗ ΚΑΤΕΡΓΑΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ ΑΡΔΕΥΣΗ ΚΑΤΕΡΓΑΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ ΧΕΙΡΩΝΑΚΤΙΚΑ Ξελάκκωμα (λεκάνη βάθους 10 cm) Σκάψιμο (σε βάθος 15-20 cm μετά το κλάδεμα) Σκάλισμα (σε βάθος 5-8 cm μετά την καρπόδεση) ΜΕ ΕΛΚΥΣΤΗΡΕΣ Δίυνα

Διαβάστε περισσότερα

Ο.Ε.Φ. / Α.Σ. ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ

Ο.Ε.Φ. / Α.Σ. ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ Ο.Ε.Φ. / Α.Σ. ΤΥΜΠΑΚΙΟΥ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΚΑΤΕΡΓΑΣΙΑ ΕΔΑΦΟΥΣ ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: ΤΡΙΤΗ 22 ΜΑΡΤΙΟΥ 2016 1 ο έτος υλοποίησης Πρόγραμμα συγχρηματοδοτούμενο από την Ε.Ε. και την Ελλάδα Καν.(ΕΚ) 611/2014

Διαβάστε περισσότερα

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΜΑΤΑΣ 1

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΟΜΑΤΑΣ 1 econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΤΟΜΑΤΑΣ 1 econteplusproject Organic.Edunet ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΣΟΛΑΝΩΔΩΝ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ Χαράλαμπος

Διαβάστε περισσότερα

Η αχλαδιά αφού φυτευτεί στο χωράφι κλαδεύεται στα 70εκ-120εκ από το έδαφος. Έκτοτε αφήνουμε το δέντρο να αναπτυχθεί μέχρι την αρχή του 3 ου

Η αχλαδιά αφού φυτευτεί στο χωράφι κλαδεύεται στα 70εκ-120εκ από το έδαφος. Έκτοτε αφήνουμε το δέντρο να αναπτυχθεί μέχρι την αρχή του 3 ου Αχλάδι Έχει πάρα πολλές ποικιλίες και υποποικιλίες. Είναι φυλλοβόλο δέντρο και ευδοκιμεί σε μέρη που δεν χαρακτηρίζονται ούτε από την υπερβολική ζέστη ούτε από το υπερβολικό κρύο. Καλλιεργείται σε όλη

Διαβάστε περισσότερα

Παραγωγική Ανθοκομία. Ορτανσία. Εργαστήριο Παραγωγική Ανθοκομία. Γεώργιος Δημόκας. * Καθηγητής Εφαρμογών - Τ.Ε.Ι. Πελοποννήσου

Παραγωγική Ανθοκομία. Ορτανσία. Εργαστήριο Παραγωγική Ανθοκομία. Γεώργιος Δημόκας. * Καθηγητής Εφαρμογών - Τ.Ε.Ι. Πελοποννήσου TEI Πελοποννήσου Εργαστήριο Παραγωγική Ανθοκομία Θέμα Παραγωγική Ανθοκομία Ποικιλίες Καλλιέργεια Απαιτήσεις Ορτανσία Προβλήματα Ασθένειες Εχθροί Γεώργιος Δημόκας * Καθηγητής Εφαρμογών - Τ.Ε.Ι. Πελοποννήσου

Διαβάστε περισσότερα

ΕΠΙΤΡΑΠΈΖΙΑΣ Ε Μ Ι Τ.

ΕΠΙΤΡΑΠΈΖΙΑΣ Ε Μ Ι Τ. ΕΠΙΤΡΑΠΈΖΙΑΣ Ε Μ Ι Τ. Καβάλα 1993 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α Α) ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΙΤΟΥΝΤΟΣ Β) ΠΟΙΚΙΛΙΑ ΚΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΖΗΤΕΙΤΑΙ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗ Γ) ΖΩΝΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ Δ,. ΠΟΙΚΙΛΙΑ ΕΛΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΕΛΙΑΣ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ. ΙΩΑΚΕΙΜ ΜΟΥΤΑΦΗ Γεωπόνου Δ/νση Αγροτικής Οικονομίας & Κτηνιατρικής ΠΕ Χαλκιδικής

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΕΛΙΑΣ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ. ΙΩΑΚΕΙΜ ΜΟΥΤΑΦΗ Γεωπόνου Δ/νση Αγροτικής Οικονομίας & Κτηνιατρικής ΠΕ Χαλκιδικής ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΠΟΙΚΙΛΙΕΣ ΕΛΙΑΣ ΣΤΟ ΝΟΜΟ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ ΙΩΑΚΕΙΜ ΜΟΥΤΑΦΗ Γεωπόνου Δ/νση Αγροτικής Οικονομίας & Κτηνιατρικής ΠΕ Χαλκιδικής Οδεσμόςτηςελιάςμετη Χαλκιδική ξεκίνησε στα βάθη των αιώνων αποδείξεις για

Διαβάστε περισσότερα

Εικ. 1: Τέλειο έντομο E. orientalis με χαρακτηριστικό καστανό χρωματισμό.

Εικ. 1: Τέλειο έντομο E. orientalis με χαρακτηριστικό καστανό χρωματισμό. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ ΓΕΝΙΚΗ Δ/ΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΚΤΗΝΙΑΤΡΙΚΗΣ Δ/ΝΣΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ & ΚΤΗΝΙΑΤΡΙΚΗΣ Π.Ε. ΑΡΓΟΛΙΔΑΣ Ταχ. Δ/νση : Παρ. οδός Ναυπλίου-Νέας Κίου Ταχ.Κωδ.

Διαβάστε περισσότερα

ΕίδηΚερασιάς SABRINA SUMN 314CH C.O.V

ΕίδηΚερασιάς SABRINA SUMN 314CH C.O.V ΤοΚεράσι Ηκερασιά είναι αγγειόσπερµο δικότυλο φυτό που ανήκει στο γένοςπρούµνη (Prunus), στην οικογένεια των Ροδοειδών (Rosaceae), και είναι δε συγγενής τηςβυσσινιάς. Είναι φυλλοβόλο δέντρο µε ύψος που

Διαβάστε περισσότερα

Το κλάδεμα καρποφορίας στα Μονόκλωνα δένδρα κερασιάς

Το κλάδεμα καρποφορίας στα Μονόκλωνα δένδρα κερασιάς Το κλάδεμα καρποφορίας στα Μονόκλωνα δένδρα κερασιάς Κωνσταντίνος Καζαντζής 1 και Πασχάλης Αποστόλου 2 1 ΕΘ.Ι.ΑΓ.Ε., Ινστιτούτο Φυλλοβόλων Δένδρων, Τ.Θ. 122, 592 00 Νάουσα 2 «Φυτώρια Αποστόλου», 592 00

Διαβάστε περισσότερα

ΒΕΡΙΚΟΚΙΑ ΒΕΡΙΚΟΚΙΑ - ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ. Βοτανικοί Χαρακτήρες Φυλλοβόλο Μετρίου έως µεγάλου µεγέθους, βλάστηση πλαγιόκλαδη

ΒΕΡΙΚΟΚΙΑ ΒΕΡΙΚΟΚΙΑ - ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ. Βοτανικοί Χαρακτήρες Φυλλοβόλο Μετρίου έως µεγάλου µεγέθους, βλάστηση πλαγιόκλαδη ΒΕΡΙΚΟΚΙΑ Καταγωγή: Κεντρική Ασία Βοτανική ταξινόµηση: Οικ.: Rosaceae Prunus armeniaca Βοτανικοί Χαρακτήρες Φυλλοβόλο Μετρίου έως µεγάλου µεγέθους, βλάστηση πλαγιόκλαδη Φύλλα Απλά, κατ εναλλαγή, καρδιόσχηµα,

Διαβάστε περισσότερα

Α Χ Λ Α Δ Ι Α Μ Η Λ Ι Α

Α Χ Λ Α Δ Ι Α Μ Η Λ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ Δ/ΝΣΗ ΑΠΟΚ. ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ & ΣΤ. ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΕΡ/ΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΑΜΥΓ ΑΛΙΑ ΑΜΥΓ ΑΛΙΑ - ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ. Βοτανικοί Χαρακτήρες Φυλλοβόλο Μικρό έως µεγάλο µέγεθος. Καταγωγή: Ασία

ΑΜΥΓ ΑΛΙΑ ΑΜΥΓ ΑΛΙΑ - ΠΕΤΡΟΣ ΡΟΥΣΣΟΣ. Βοτανικοί Χαρακτήρες Φυλλοβόλο Μικρό έως µεγάλο µέγεθος. Καταγωγή: Ασία Καταγωγή: Ασία ΑΜΥΓ ΑΛΙΑ Βοτανική ταξινόµηση: Οικ.: Rosaceae Prunus amygdalus (Prunus communis, Amygdalus communis). Βοτανικοί Χαρακτήρες Φυλλοβόλο Μικρό έως µεγάλο µέγεθος Φύλλα Απλά, κατ εναλλαγή, οδοντωτά,

Διαβάστε περισσότερα

Στοιχεία Φυσιολογίας 1

Στοιχεία Φυσιολογίας 1 Στοιχεία Φυσιολογίας 1 Διαφοροποίηση ανθοφόρων οφθαλμών τον Ιούνιο. Ελάχιστη ανάπτυξη ανθοφόρων οφθαλμών όλο το καλοκαίρι. Συλλογή ωρών χαμηλών θερμοκρασιών το Χειμώνα και ελάχιστη ανάπτυξη. Πέρας ληθάργου

Διαβάστε περισσότερα

Οι καλλιεργητικές εργασίες του εδάφους που πρέπει να προηγούνται της εγκατάστασης των δενδρυλλίων είναι οι εξής:

Οι καλλιεργητικές εργασίες του εδάφους που πρέπει να προηγούνται της εγκατάστασης των δενδρυλλίων είναι οι εξής: Διαχείριση εδάφους Επιλογή κατάλληλης θέσης για την εγκατάσταση νέων ελαιώνων Για την εγκατάσταση νέων ελαιώνων πρέπει να επιλέγεται η κατάλληλη θέση για την καλή ανάπτυξη και καρποφορία των δέντρων, την

Διαβάστε περισσότερα

Kαθοριστικός παράγοντας για την εμπορική καλλιέργεια της

Kαθοριστικός παράγοντας για την εμπορική καλλιέργεια της του Δρ. Σπύρου Λιονάκη, Γεωπόνου Καθηγητή Δενδροκομίας Τροπικά, Υποτροπικά & Μεσογειακά Καρποφόρα Δένδρα Σχολή Τεχνολογίας Γεωπονίας Τμήμα Φυτικής Παραγωγής ΤΕΙ Κρήτης (πρώην Ερευνητή στο Ινστιτούτο Ελιάς

Διαβάστε περισσότερα

ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΧΘΡΩΝ - ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΟΥ ΑΜΠΕΛΙΟΥ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 2017 (Συνοπτική περιγραφή) Πληροφορίες: Νικόλαος Ι.

ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΧΘΡΩΝ - ΑΣΘΕΝΕΙΩΝ ΤΟΥ ΑΜΠΕΛΙΟΥ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΤΗΝ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ 2017 (Συνοπτική περιγραφή) Πληροφορίες: Νικόλαος Ι. ΑΣΗΜΙ ΤΥΜΠΑΚΙ ΗΡΑΚΛΕΙΟ ΑΝΩ ΒΙΑΝΝΟΣ ΣΗΤΕΙΑ ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ ΚΟΛΥΜΠΑΡΙ ΧΑΝΙΩΝ ΓΕΩΡΓΙΚΕΣ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Δ/ΝΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ & ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΚΑΣΤΑΝΙΑ. Καταγωγή: Μ. Ασία Βοτανική ταξινόμηση:

ΚΑΣΤΑΝΙΑ. Καταγωγή: Μ. Ασία Βοτανική ταξινόμηση: ΚΑΣΤΑΝΙΑ Καταγωγή: Μ. Ασία Βοτανική ταξινόμηση: Οικ.: Faqgaceae Castanea mollissima (κινέζικη Καστανιά) Α: έλκος και μελάνωση C. crenata (Ιαπωνική Καστανιά) Α: έλκος και μελάνωση C. sativa (Ευρωπαϊκή Καστανιά)

Διαβάστε περισσότερα

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΞΕΡΟΥ ΚΡΕΜΜΥΔΙΟΥ 1

econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΞΕΡΟΥ ΚΡΕΜΜΥΔΙΟΥ 1 econteplusproject Organic.Edunet Χρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση econtentplus programme ΞΕΡΟΥ ΚΡΕΜΜΥΔΙΟΥ 1 econteplusproject Organic.Edunet ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΒΟΛΒΩΔΩΝ ΛΑΧΑΝΙΚΩΝ Χαράλαμπος

Διαβάστε περισσότερα

Μέλη ομάδας: Θεοφανίδη Χαρά Ηλιάδης Γιάννης Γιάτα Ένι Κυριακόπουλος Αντώνης

Μέλη ομάδας: Θεοφανίδη Χαρά Ηλιάδης Γιάννης Γιάτα Ένι Κυριακόπουλος Αντώνης Μέλη ομάδας: Θεοφανίδη Χαρά Ηλιάδης Γιάννης Γιάτα Ένι Κυριακόπουλος Αντώνης Περιεχόμενα 1 Εισαγωγή 2 Κύκλος ζωής 3 Καλλιέργεια 4 Συγκομιδή-Παραγωγή 5 Παράγωγα και χρήσεις 6 Ιστορία Ολυμπιακοί αγώνες και

Διαβάστε περισσότερα

ΣΗΨΙΡΡΙΖΙΕΣ ΑΣΙΚΩΝ ΕΝΤΡΩΝ ΑΠΟ ΜΥΚΗΤΕΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ARMILLARIA

ΣΗΨΙΡΡΙΖΙΕΣ ΑΣΙΚΩΝ ΕΝΤΡΩΝ ΑΠΟ ΜΥΚΗΤΕΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ARMILLARIA ΣΗΨΙΡΡΙΖΙΕΣ ΑΣΙΚΩΝ ΕΝΤΡΩΝ ΑΠΟ ΜΥΚΗΤΕΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ ARMILLARIA Εικ.1. Ελάτη προσβεβληµένη από το µύκητα Armillaria mellea. ιακρίνονται οι λευκές µυκηλιακές πλάκες στη βάση του κορµού. Μαίναλο. Εικ.2. Μυκηλιακές

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων: & ΤΡΟΦΙΜΩΝ - βλάπτει την υγεία των καταναλωτών Δ/ΝΣΗ

Διαβάστε περισσότερα

Α.Σ. ΑΓΓΕΛΙΑΝΩΝ ΔΡΑΣΗ «Γ.ΙΙΙ.1. ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΣΤΟΝ ΑΓΡΟ» (ΚΑΝ. (ΕΕ) 611/2015)

Α.Σ. ΑΓΓΕΛΙΑΝΩΝ ΔΡΑΣΗ «Γ.ΙΙΙ.1. ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΣΤΟΝ ΑΓΡΟ» (ΚΑΝ. (ΕΕ) 611/2015) Ο.Ε.Φ. Α.Σ. ΑΓΓΕΛΙΑΝΩΝ ΔΡΑΣΗ «Γ.ΙΙΙ.1. ΔΙΕΞΑΓΩΓΗ ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΩΝ ΣΤΟΝ ΑΓΡΟ» () Ο.Ε.Φ. Α.Σ. ΑΓΓΕΛΙΑΝΩΝ Σκοπός της δράσης της εκπαίδευσης: η διάδοση της γνώσης και της πληροφορίας για τις

Διαβάστε περισσότερα

ΟΔΗΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 15 (ΟΕ-15) ΑΡΔΕΥΣΗ Κωδικός Έκδοση Έγκριση ΣΟΔ-Λ-ΕΓΧ 1 η /2016 ΟΕΦ-ΕΑΣ ΛΑΚΩΝΙΑΣ ΑΕ ΑΕΣ -ΕΟΠ

ΟΔΗΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 15 (ΟΕ-15) ΑΡΔΕΥΣΗ Κωδικός Έκδοση Έγκριση ΣΟΔ-Λ-ΕΓΧ 1 η /2016 ΟΕΦ-ΕΑΣ ΛΑΚΩΝΙΑΣ ΑΕ ΑΕΣ -ΕΟΠ 1. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΟΔΗΓΙΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 15 (ΟΕ-15) H άρδευση έχει ευνοϊκή επίδραση στη βλάστηση, ανθοφορία και καρποφορία των ελαιόδεντρων. Η ελιά διαθέτει πολύ καλό μηχανισμό άμυνας στην ξηρασία και για αυτό είναι

Διαβάστε περισσότερα

Α Χ Λ Α Ι Α Μ Η Λ Ι Α

Α Χ Λ Α Ι Α Μ Η Λ Ι Α Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑ ΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΓΕΝΙΚΗ /ΝΣΗ ΤΡΟΦΙΜΩΝ /ΝΣΗ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ & ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΠΕΡ/ΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ

Διαβάστε περισσότερα

A Β C D E1 E2 F G A B C D E1 E2 F G A Β C D E1 E2 F G A Β C D E1 E2 F G ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

A Β C D E1 E2 F G A B C D E1 E2 F G A Β C D E1 E2 F G A Β C D E1 E2 F G ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑi ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΠΕΡ/ΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΦΥΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΙΚΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ ΒΟΛΟΥ Ταχ. Δ/νση:

Διαβάστε περισσότερα

Πατάτες Ποιότητα 3 Να έχουν χαμηλό ποσοστό νιτρικών αλάτων (που ως γνωστό είναι βλαβερά για την υγεία των νεαρών ατόμων) και να μην έχουν υπολείμματα

Πατάτες Ποιότητα 3 Να έχουν χαμηλό ποσοστό νιτρικών αλάτων (που ως γνωστό είναι βλαβερά για την υγεία των νεαρών ατόμων) και να μην έχουν υπολείμματα Πατάτες Πατάτες Ποιότητα 3 Να έχουν χαμηλό ποσοστό νιτρικών αλάτων (που ως γνωστό είναι βλαβερά για την υγεία των νεαρών ατόμων) και να μην έχουν υπολείμματα φυτοφαρμάκων πέραν των επιτρεπτών ορίων, σύμφωνα

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΚΙΑ. Γραμματικός Διονύσιος, Γεωπόνος, Msc Τμήμα Αμπέλου & Ξ. Κ. Δ/νση ΠΑΠ Δενδροκηπευτικής

ΣΥΚΙΑ. Γραμματικός Διονύσιος, Γεωπόνος, Msc Τμήμα Αμπέλου & Ξ. Κ. Δ/νση ΠΑΠ Δενδροκηπευτικής ΣΥΚΙΑ Γραμματικός Διονύσιος, Γεωπόνος, Msc Τμήμα Αμπέλου & Ξ. Κ. Δ/νση ΠΑΠ Δενδροκηπευτικής ΒΟΤΑΝΙΚΟΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ Τάξη των Αγγειόσπερμων Δικότυλων φυτών. Οικογένεια Moraceae, γένος Ficus, είδος Carica.

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΣΗ ΤΟΥ ΑΚΟΥ (Bactrocera oleae)

ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΣΗ ΤΟΥ ΑΚΟΥ (Bactrocera oleae) ΣΥΛΛΟΓΙΚΗ ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΣΗ ΤΟΥ ΑΚΟΥ (Bactrocera oleae) Τµήµα Προστασίας Φυτικής Παραγωγής /νση Προστασίας Φυτικής Παραγωγής ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & ΤΡΟΦΙΜΩΝ Καλλιέργεια-Έκταση ΥΦΗΛΙΟΣ 100 εκ. Στρέµµατα

Διαβάστε περισσότερα

Δενδροκομικές τεχνικές

Δενδροκομικές τεχνικές Δενδροκομικές τεχνικές Αραίωμα Υπό κανονικές συνθήκες ένα δέντρο παράγει πολλούς καρπούς αλλά δεν μπορεί να τους θρέψει επαρκώς για να φτάσουν να έχουν εμπορεύσιμα χαρακτηριστικά (μέγεθος, χρώμα, γεύση

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων: - βλάπτει την υγεία των καταναλωτών

ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ. ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων: - βλάπτει την υγεία των καταναλωτών Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων: & ΤΡΟΦΙΜΩΝ - βλάπτει την υγεία των καταναλωτών ΓΕΝΙΚΗ

Διαβάστε περισσότερα

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΝΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΝΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΝΩΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΠΑΓΚΥΠΡΙΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2007 ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ (ΙΙ) ΠΡΑΚΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Μάθημα: Ανθοκομία - Κηποτεχνία ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Διαβάστε περισσότερα

ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ

ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ Γ Ε Ω Ρ Γ Ι Κ Ε Σ Π Ρ Ο Ε Ι Δ Ο Π Ο Ι Η Σ Ε Ι Σ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΕΧΝΙΚΟ ΔΕΛΤΙΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Η αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων: & ΤΡΟΦΙΜΩΝ - βλάπτει την υγεία των καταναλωτών Δ/ΝΣΗ

Διαβάστε περισσότερα

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΛΑΔΕΜΑΤΟΣ ΣΤΑ ΕΛΑΙΟΔΕΝΤΡΑ

ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΛΑΔΕΜΑΤΟΣ ΣΤΑ ΕΛΑΙΟΔΕΝΤΡΑ Φυσιολογία της ελιάς. ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΚΛΑΔΕΜΑΤΟΣ ΣΤΑ ΕΛΑΙΟΔΕΝΤΡΑ Για να γίνουν πιο κατανοητά αυτά στα οποία θα αναφερθούμε παρακάτω επιβάλλεται πριν όλων να κάνουμε μια περιγραφή της φυσιολογίας της Ελιάς. Σε

Διαβάστε περισσότερα

ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΤΗΜΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΛΙΑΣ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΛΑΔΙ ΤΟ 2011 ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ 2008

ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΤΗΜΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΕΛΙΑΣ ΚΑΙ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ ΛΑΔΙ ΤΟ 2011 ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟ 2008 ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΩΠΟΝΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΦΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΟΠΩΡΟΚΗΠΕΥΤΙΚΩΝ - ΒΟΤΑΝΙΚΗΣ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΤΗΜΗΣΕΩΝ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΤΗΝ

Διαβάστε περισσότερα

Forum 15 DC. Διασυστηματική προστασία από τη φυτόφθορα

Forum 15 DC. Διασυστηματική προστασία από τη φυτόφθορα Forum 15 DC Διασυστηματική προστασία από τη φυτόφθορα Προστασία διαρκείας από τη φυτόφθορα Εργαλείο πρόληψης της ανθεκτικότητας Με προληπτική, θεραπευτική και αντισποριογόνο δράση Forum 15 DC Φυτόφθορα

Διαβάστε περισσότερα

ειδική φυτοπαθολογία οπωροκηπευτικών και φυτών μεγάλης καλλιέργειας 8. Νηματώδεις Εργαστήριο Φυτοπαθολογίας Δρ Βασίλειος Δημόπουλος

ειδική φυτοπαθολογία οπωροκηπευτικών και φυτών μεγάλης καλλιέργειας 8. Νηματώδεις Εργαστήριο Φυτοπαθολογίας Δρ Βασίλειος Δημόπουλος ειδική φυτοπαθολογία οπωροκηπευτικών και φυτών μεγάλης καλλιέργειας 8. Νηματώδεις χρυσονηματώδης της πατάτας Globodera rostochiensis (συν. Heterodera rostochiensis) οικ. Heteroderidae χρυσονηματώδης της

Διαβάστε περισσότερα

Μυκητολογικές ασθένειες φυτών μεγάλης καλλιέργειας

Μυκητολογικές ασθένειες φυτών μεγάλης καλλιέργειας ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΑΝΟΙΧΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Μυκητολογικές ασθένειες φυτών μεγάλης καλλιέργειας Ενότητα 8 η : Αδρομυκώσεις Αναστασία Λαγοπόδη Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό

Διαβάστε περισσότερα

Το κόστος του κλαδέματος, αν βάλλουμε μέσα και την λειψή παραγωγή που προκύπτει από τα λαθεμένα κλαδέματα, μπορεί να φράσει το κόστος της συλλογής.

Το κόστος του κλαδέματος, αν βάλλουμε μέσα και την λειψή παραγωγή που προκύπτει από τα λαθεμένα κλαδέματα, μπορεί να φράσει το κόστος της συλλογής. Το κλάδεμα της ελιάς Tο κλάδεμα είναι ίσως η σπουδαιότερη σε σχέση με όλες τις άλλες ελαιοκαλλιεργιτικές εργασίες. Απ αυτό εξαρτάται σε πολύ μεγάλο βαθμό η καρποφορία και η μακροζωία των ελαιοδέντρων.

Διαβάστε περισσότερα