ΜΕΡΙΚΑ ΒΑΣΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ (από P.E. Easterling & J.V.Muir (επιµ.), Greek Religion and Society, Κέµπριτζ 1985, σποράδην)

Transcript

1 1 ΜΕΡΙΚΑ ΒΑΣΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ (από P.E. Easterling & J.V.Muir (επιµ.), Greek Religion and Society, Κέµπριτζ 1985, σποράδην) Τι είναι η θρησκεία: είναι όπως η γλώσσα ένα σύστηµα σηµείων που επιτρέπει την επικοινωνία τόσο ανάµεσα στα µέλη της οµάδας στην ερµηνεία και ανταπόκριση της εµπειρίας του εξωτερικού κόσµου και στον εσωτερικό λόγο του ατόµου µε τον εαυτό του σχετικά µε τη συµπεριφορά του, την συναισθηµατική και την ιδιωτική. Η θρησκεία είναι λοιπόν ένας τρόπος να παρουσιάσουµε και να ερµηνεύσουµε (ή και να κατασκευάσουµε) τον εξωτερικό κόσµο και την εµπειρία του ανθρώπου προς αυτόν. Δηλ. η ελλην. θρησκεία δίνει ένα πλαίσιο για απαντήσεις σε κάθετι ανεξήγητο, απειλή για την τάξη, δίνει µία γλώσσα για να καταλάβουµε τον κόσµο. Να σκεφτούµε ότι η θρησκεία έχει να κάνει µε το φόβο του ανθρώπου µπροστά στο χάος. «Θεούς νοµίζειν» δεν σηµαίνει πιστεύω στους θεούς αλλά τους αναγνωρίζω, άρα προσεύχοµαι σε αυτούς, θυσιάζω γι αυτούς, κάνω ναούς γι αυτούς και τους κάνω αντικείµενο λατρείας και τελετής. Η ελληνική ευσέβεια και η ελλην. θρησκεία είναι µία υπόθεση ιεροτελεστιών, εορτών, ποµπών, αγώνων, χρησµών, θυσιών, δηλαδή πράξεων και επίσης ιστοριών, µύθων για συγκεκριµένα γεγονότα που έχουν να κάνουν µε τους θεούς παρά αφηρηµένα δόγµατα (Moses Finley). Από την άλλη, αν δεχθούµε την πληροφορία του Ηρόδοτου, ένα συνεκτικό στοιχείο όλων των Ελλήνων µετά τη γλώσσα είναι η θρησκεία: βλ. την απάντηση των Αθηναίων ότι δεν πήγαιναν ποτέ µε το µέρος των Περσών, επειδή εκείνοι έκαψαν τους ναούς και τις εικόνες των θεών, το «ελληνικόν»ορίζεται από την κοινή γλώσσα, τους βωµούς και τις θυσίες, αυτό είναι η ελληνική ταυτότητα. (Ηρόδ ). Είναι σίγουρο ότι η αρχ. ελλ. θρησκεία δεν άφησε καµία κληρονοµιά στον σύγχρονο κόσµο, κάτι που αντίθετα έκανε ο χριστιανισµός, ακόµη κι αν αυτός υιοθέτησε δεδοµένα αυτής της αρχαίας θρησκευτικής πρακτικής. Συνεπώς τόσο οι ιδέες όσο και η πρακτική των Ελλήνων στη θρησκεία έχουν για µας µια ξένη ποιότητα, είναι εντελώς ξένα προς εµάς. Καταρχάς παραδοσιακά κατά την αποκωδικοποίηση αυτής της θρησκείας γινόταν να προσπάθεια να διακρίνουµε ανάµεσα στις προκαταλήψεις των µαζών και τις

2 2 ορθολογικές πεποιθήσεις των διανοουµένων και γενικώς της κοινωνικής ελίτ (αριστοκρατίας του πνεύµατος). Ενα παράδειγµα: τι είπε ο Σωκράτης στον πλατωνικό Φαίδωνα 118 για τον κόκκορα που οφείλει στον Ασκληπιό. Από την άλλη µπορούµε να κυνηγήσουµε οµοιότητες µε µας. Αλλά αυτό δεν είναι καθόλου ορθό (π.χ. δεν µπορούµε να εξισώσουµε τους ήρωες µε τους δικούς µας αγίους). Μία νέα προσέγγιση της ελλην. θρησκείας είναι να συγκρίνουµε µε αντίστοιχους πολιτισµούς. Σήµερα δεν µιλάµε επ ουδενί για πρωτόγονους ή για ορθολογικά και ίσως και το αντίθετό τους παράλογα σε θέµατα θρησκείας. Αλλά θα πρέπει να θυµόµαστε ότι οι Ελληνες παρήγαγαν λογοτεχνία και τέχνη, ενώ οι άλλοι λαοί ίσως δεν ήταν καν εγγράµµατοι. Ποια είναι εκείνα τα δεδοµένα της ελλην. θρησκείας που είναι ξένα προς εµάς. 1. Η ελλην. θρησκεία δεν έχει ιερά βιβλία (πολύ αργότερα κάτι λεγόµενα ορφικά ή σιβυλλικά). Δεν έχει θεϊκή αποκάλυψη, της λείπει η κεντρική εκκλησιαστική οργάνωση ή η υποστήριξη µιας κεντρικής πολιτικής οργάνωσης. Οπως δεν υπάρχει ορθόδοξη σκέψη έτσι δεν υπάρχουν και αιρετικοί. Δεν υπάρχει δηλ. Εκκλησία. Ο ελλην. κόσµος ήταν µία πνευµατική σύλληψη, µία αφαίρεση. Κατά τον Gould η ελλην. θρησκεία παρέµεινε βασικά αυτοσχεδιαστική. (σελ. 7). Αυτό σηµαίνει ότι όσο κι αν αποκρυστάλλωσε στο µύθο ή το τυπικό (ritual), παραµένει πάντα χώρος για νέα αυτοσχέδια εισαγωγή και παρατηρήσεις. Η ελλ. θρησκεία είναι ένα ανοικτό όχι ένα κλειστό σύστηµα (8). Τα επιµέρους κράτη-πόλεις είχαν θεωρητικά απεριόριστη εξουσία σε θρησκευτικά θέµατα όπως σε κάθετι άλλο. Αλλά δεν υπήρχε σε αυτά ένα σώµα µε την δύναµη ή την εξουσία να επιβάλει νόµους για όλη την Ελλάδα. Εχουµε την κρίση του Ηρόδοτου (2.53) ότι ο Όµηρος και ο Ησίοδος ήταν οι πρώτοι που στερέωσαν για τους Έλληνες τη γενεαλογία των θεών, έδωσαν στους θεούς τους τίτλους τους και µοίρασαν τις τιµές και τις αρµοδιότητές τους και καθόρισαν τις εικόνες τους. Αυτή η κρίση δηλώνει στην πραγµατικότητα ότι µόνον η πολιτιστική αυθεντία των ποιητών ήταν αυτή που διατήρησε ένα µέτρο ενότητας και συνοχής ανάµεσα στις θρησκευτικές ιδέες και πρακτικές των ελληνικών κοινοτήτων που εκτείνονταν από την Μαύρη θάλασσα ώς το Γιβραλτάρ. Τόσο µεγάλη είναι η ποικιλία που φτάνει να αποτελεί βάσανο για τον σύγχρονο µελετητή, π.χ. ο Αναξαγόρας εκδιώκεται από την Αθήνα για

3 3 άθεος και απολαµβάνει τιµές στην Λάµψακο. Ανάλογα ο Πλάτων είπε ότι ο Σωκράτης θα µπορούσε να δραπετεύσει και να βρει καλή υποδοχή σε φίλους του Κρίτωνα στη Θεσσαλία. 2. Παρόλο που πολλοί άνδρες και γυναίκες αναµειγνύονταν στην λατρεία (διοίκηση ναών, εκτέλεση γιορτών και θυσιών), και παρόλο που τους λέµε ιερείς, δεν υπήρχε ιερατείο. Επρόκειτο για απλώς δηµόσιους λειτουργούς των οποίων τα καθήκοντα εξ ολοκλήρου ή προπάντων ενµέρει περιελάµβαναν την ευθύνη για ένα µέρος της θρησκευτικής δραστηριότητας της κοινότητας. Συνήθως τους επέλεγαν µε κλήρο και είχαν την υπηρεσία για ένα χρόνο ή για έξι µήνες (Δελφοί), αν και κατ εξαίρεσιν κάποια αξιώµατα ήταν κληρονοµικά και ίσως κάποιοι γίνονταν και ισόβιοι λειτουργοί. Δεν υπήρχε ιδιαίτερη εξάσκηση/παιδεία ή κλήση. Αρα οι Έλληνες ιερείς δεν ήταν άγιοι άνθρωποι. Ούτε είχαν ιδιαίτερα προσόντα. Δεν ξέρουµε πολλά για τις αρµοδιότητές τους, π.χ. στην Αθήνα οι εξηγηταί. Από την άλλη, υπήρχαν πολλοί ιεροί άνδρες, δηλ. µάντεις και προφήτες που όµως π.χ. ο Θουκυδίδης τους αντιµετώπισε µε πολλή περιφρόνηση για τη δράση τους στη σικελική εκστρατεία του 415 και την καταστροφή του 413. Σε αυτό το σηµείο η αντίθεση µε τη Ρώµη είναι εντυπωσιακή, εκεί η θρησκεία ήταν στα χέρια ειδικών µε κανόνες. 3. Τα µέρη λατρείας ήταν ριζικά διαφορετικά από άλλες εποχές. Φυσικά ο ναός είναι το πιο µεγαλοπρεπές κτίσµα για τον ελλην. πολιτισµό. Αλλά δεν είχε συγκεκριµένη τοποθεσία ή τεχνοτροπία. Καταρχάς ο ναός δεν ήταν µέρος µαζικής λατρείας, µε λίγες εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα, όπως το Ασκληπιείο Επιδαύρου ή το Τελεστήριον της Ελευσίνας. Ηταν ο οίκος του θεού µε το άγαλµά του µέσα και πολλούς θησαυρούς που συχνά ήταν πειρασµός για λεηλασία. Πολύ περιορισµένος αριθµός είχε πρόσβαση στο ιερό αυτό. Ο ναός µπορεί να ήταν στηµένος την ακρόπολη (όχι όλες οι πόλεις είχαν ακρόπολη) µπορεί όµως να ήταν και στις παρυφές της πόλεις, κάποτε ανάλογα µε το θεό: ο ναός ήταν σε τόπο κοντά στη σφαίρα αρµοδιότητάς του (π.χ. Ποσειδών κοντά στη θάλασσα, αλλά και πάλι όχι πάντα). Κέντρο του ναού ήταν ο βωµός. Η κεντρικότητά του έχει δύο συνέπειες, η πρώτη ότι η λατρεία και πολλή ιδιωτική λατρεία λαµβάνει χώρα στον εξωτερικό χώρο. Ποµπές, αγώνες, χοροί ή θυσίες.

4 4 Η δεύτερη ότι η θυσία είναι η κεντρική πράξη στη λατρεία. Οι θυσίες ήταν φυτικές ή ζωικές µε διάφορες χοές και το κάψιµο των ζώων ήταν αρκετός λόγος για να γίνονται έξω. Μετά την προσφορά ακολουθούσε δείπνο µεταξύ των µελών της κοινότητας που εξασφάλιζε τη συνέχεια της κοινότητας που µοιράζονταν και µεταξύ τους και µε τους θεούς τους. 4. Με δεδοµένη την πολιτική αποσπασµατικότητα του ελλην. κόσµου, και την αυτονοµία των εκατοντάδων πόλεων-κρατών, και καθώς η διαχείριση της δηµόσιας λατρείας ήταν στην σφαίρα του κράτους, δεν είναι αξιοθαύµαστο το γεγονός ότι ο αριθµός των εορτών ήταν τεράστιος, µόνο στην Αθήνα π.χ. το 1/3 των ηµερών ήταν αφιερωµένες σε γιορτή, (δηλ. 120 µέρες ηµερολογίου, 33%) - όχι βέβαια ότι όλοι τις γιόρταζαν. Είναι γνωστές 300 δηµόσιες γιορτές σε 250 µέρη για πάνω από 400 θεότητες (π.χ. η Αθηνά Πολιάς διαφορετική από Αθηνά Παρθένο ή Νίκη). Ας έχουµε υπόψη µας ότι οι γιορτές (festivals) λέγονται σύνοδοι, δηλ. συγκεντρώσεις στο ίδιο µέρος, επίσης πανηγύρεις πάλι το ίδιο και εορταί (άλλες λέξεις είναι ἔρανος, αγών, τελετή) -Το εύρος των τελετών ήταν επίσης αξιοθαύµαστο και πολλές φορές, επειδή αναγόταν σε πολύ παλιά χρόνια δεν ήταν κατανοητό στους θιασώτες (ούτε σε µας). Γενικά όµως περιελάµβανε θυσίες, ύµνους, χορούς, ποµπές και κάτι που ήταν αποκλειστικά ελληνικό δεδοµένο αγώνες και το βασικό δεδοµένο του αγωνίζεσθαι που ήταν πολύ σηµαντικό (αθλητικοί, µουσικοί, ορχηστικοί, θεάτρου, όχι όµως σε εικαστικές τέχνες). Είναι αξιοσηµείωτο ότι οι 4 πανελλήνιες γιορτές ήταν σε πόλεις χωρίς πολιτική σηµασία, Ολυµπία από το 776 αδιαλείπτως, για τον Δία, Δελφοί (Πύθια) για Απόλλωνα, Νεµέα για Δία, Ισθµό Κορίνθου (Ισθµια) για Ποσειδώνα. Γιατί συγκεντρώνονταν τόσοι πολλοί Ελληνες από παντού; Π.χ στα Ολύµπια. Όχι για τους ίδιους λόγους. 5. Αµφισηµία είναι εγγενής στον τρόπο της ελλην. θρησκευτικής σκέψης και πρακτικής, οι θεοί είναι εντέλει φορείς και τάξης αλλά και αταξίας και τα ιερά είναι ιερά αλλά και επικίνδυνα µέρη. Όλα αυτά γίνονται φανερά στους µύθους στις διηγήσεις που βρίσκονται πίσω από τα ιερά µέρη και τις πρακτικές. Τι είναι λοιπόν ένας µύθος; Δεν είναι µόνον µία ιστορία, αλλά είναι ο καθιερωµένος ελληνικός τρόπος για να εξηγηθεί κάτι στο χώρο του θεϊκού και του

5 5 θρησκευτικού. Και όπως κάθετι στην ελλην. θρησκεία, ο µύθος είναι ανοικτός ερµηνειών (πβ. Gould, 8: και σε αυτόν απουσιάζει αυτό που λέµε finality, οριστικότηα: µία παραδοσιακή ιστορία µπορεί να αναπλαστεί µε νέα στοιχεία, πρόσωπα ακόµη και µε δοµική αναστροφή παλιών ερµηνειών, όπως στο µύθο της Ελένης ή του Ορέστη, υπάρχει και εδώ αυτοσχεδιαστικό στοιχείο, δεν υπάρχει κανονιστική αυθεντία, αλλά είναι ρευστός και ανοικτός να ανταποκριθεί στην µεταβαλλόµενη εµπειρία του κόσµου). Η δηµιουργία µύθων εκτείνεται σε όλη την ελλην. ιστορία. Η αρχική δηµιουργία µύθων δεν είναι λογοτεχνική, όπως την γνωρίζουµε από τους Έλληνες ποιητές αργότερα. Φυσικά οι ποιητές συνέβαλαν πολύ, όπως προείπε ο Ηρόδοτος για τους Οµηρο και Ησίοδο και τον συνεκτικό τους ρόλο. Αλλά την καθηµερινή ζωή των Ελλήνων δεν την επηρεάζει η λογοτεχνία. Ο µύθος λειτουργεί µε ποικίλους ρόλους και λειτουργίες. Δίνει νόηµα και σχήµα στο παρελθόν, στην ιστορία. Μας ενδιαφέρει ο µύθος ως όχηµα για θρησκευτική ερµηνεία και δεν πρέπει να τον πολυερµηνεύσουµε ορθολογικά µε το να τονίζουµε τις πιο καλλιτεχνικές και διανοητικές του εκφάνσεις. Με άλλα λόγια πρέπει να συνυπολογίζουµε στη µελέτη της ελλην. θρησκείας τη διαφορά που δηµιουργεί το κοινωνικό καθεστώς και η παιδεία, δηλ. είναι διαφορετικός ο Νικίας και ο Ξενοφών που µε τον πλούτο τους είχαν και συµβατική ευλάβεια και αλλιώς ο Σωκράτης που διακωµωδείται στις Νεφέλες του Αριστοφάνη για την περιφρόνησή του στη θρησκεία. Αλλιώς αντιµετωίζονται οι διάσηµοι σκεπτικιστές όπως ο Ξενοφάνης τον 6ο αι. και ο Πρωταγόρας και ο Θουκυδίδης τον 5ο. Ποιοι είχαν µεγαλύτερη επίδραση; 6. Μύθος και τυπικό είναι οι τρόποι της θρησκευτικής απάντησης για να ζήσει κάνεις σε ένα κόσµο στον οποίον το χάος, και η απειλή που τίθεται από τα γεγονότα που είναι ακατανόητα, είναι πάντα κοντά. Σύµφωνα µε την ρήση του Σόλωνα προς τον Κροίσο το θείον είναι φθονερόν και άτακτο (Ηρόδ ). Το θείο συνδυάζει δηλαδή µία ανθρώπινη ιδιότητα µε µία µη ανθρώπινη, το προβλεπτό και το απρόβλεπτο. Αν ο θεός γίνεται καθ οµοίωσιν του ανθρώπου, πρέπει να έχει και κάτι που να ξεπερνά το ανθρώπινο, να έχει κάτι το άλλο. Οι µύθοι αποκαλύπτουν όχι µόνον τα πράγµατα όπως είναι αλλά µε βάση τις εµπειρίες δείχνουν και τις υποφώσκουσες εντάσεις µέσα στην κοινωνία και την

6 6 οικογένεια. Ένα παράδειγµα είναι οι µύθοι διαδοχής όπου φαίνεται η διαµάχη µεταξύ γενεών, γιών εναντίον πατεράδων για έλεγχο της περιουσίας και επικράτειας (η πιο γνωστή πώς ο Δίας παίρνει µε βία την εξουσία του κόσµου από τον πατέρα του Κρόνο). 7. Η ελληνική ποίηση είναι η πιο διεξοδική πηγή που διαθέτουµε για την ελληνική θρησκεία. Υπάρχουν εντούτοις δύο µείζονες δυσκολίες, από τη µία οι διαφορετικές µας απόψεις για το τι είναι ιερό και τι λαϊκό και δεύτερον η τάση µας µε βάση τις δικές µας θρησκευτικές δοξασίες να κοιτάµε µε µονοθεϊστική ή ορθολογική προκατάληψη µε αποτέλεσµα να αναρωτιόµαστε κατά πόσο οι Έλληνες έπαιρναν στα σοβαρά τη θρησκεία τους. Για µας υπάρχει µια σαφής τοµή µεταξύ ιερού και λαϊκού (sacred, secular). Στους Έλληνες δεν υπάρχει σαφής διάκριση, όπως δείχνει π.χ. ο ύµνος στον Ίακχο και τη Δήµητρα των µυηµένων οπαδών όπως τους παρουσιάζει ο Αριστοφάνης στην κωµωδία Βάτραχοι. Από την άλλη, η ιδέα της καθαρότητας. Μία άλλη κατηγορία είναι οι επινίκιες ωδές. Ενώ είναι για θνητούς και η αθλητική νίκη επιφέρει τεράστιο κύρος στον νικητή, αναµειγνύονται και θεοί και ήρωες. Ο καλύτερος τρόπος για να υµνήσεις τον νικητή είναι να ανιχνεύσεις µία θεϊκή του καταγωγή. Ή η νίκη συνοδεύεται µε θρησκευτική ποµπή ή µε απονοµή λατρείας στις τιµώµεµες θεότητες της οικείας πόλης του νικητή. Πολύ συχνά και αναφορά σε ήρωες. Το αποτέλεσµα δεν είναι µόνον εξύψωση του θνητού στα µέτρα του θεού, αλλά και ανάδειξη της θνητής εφηµερότητας -σκιάς όναρ ο άνθρωπος- σε αντίθεση µε τον αθάνατο θεό. Πάντα ο άνθρωπος ορίζεται µε βάση το θείο. Υπάρχει απόσταση θεού και θνητού και υπάρχει και η αίσθηση ότι ο θνητός µπορεί να ανταγωνιστεί µε το θεό. Αν ο θνητός έχει τη δυνατότητα να προσπαθήσει να γίνει ισόθεος, αυτό γίνεται επειδή του έδωσε ο ίδιος ο θεός, έχουν εύνοια από το θεό και ο θνητός πρέπει να το αναγνωρίσει (42-43: If men can hope and try within their limits to be godlike it is only because whatever they have is god-given: the valuable achievement of the victor like that of the poet- is a favour from the gods and must be acknowledged as such).

7 7 παραδείγµατα Nα διαβάσουµε την προσευχή του Χρύση στην Ιλιάδα Α κλῦθί µευ, ἀργυρότοξ, ὃς Χρύσην ἀµφιβέβηκας Κίλλαν τε ζαθέην Τενέδοιό τε ἶφι ἀνάσσεις, Σµινθεῦ, εἴ ποτέ τοι χαρίεντ ἐπὶ νηὸν ἔρεψα, ἢ εἰ δή ποτέ τοι κατὰ πίονα µηρί ἔκηα 40 ταύρων ἠδ αἰγῶν, τόδε µοι κρήηνον ἐέλδωρ τείσειαν Δαναοὶ ἐµὰ δάκρυα σοῖσι βέλεσσιν. Ὣς ἔφατ εὐχόµενος, τοῦ δ ἔκλυε Φοῖβος Ἀπόλλων, βῆ δὲ κατ Ὀλύµπιοι καρήνων χωόµενος κῆρ, τόξ ὤµοισιν ἔχων ἀµφηρεφέα τε φαρέτρην 45 ἔκλαγξαν δ ἄρ ὀϊστοὶ ἐπ ὤµων χωοµένοιο, αὐτοῦ κινηθέντος ὁ δ ἤϊε νυκτὶ ἐοικώς. ( ) Δοµή: επίκληση µε επίθετα και τόπους λατρείας, αίτησις µε υπόµνηση ευσέβειας (προσφορές θυσιών) και τελικά επιφάνεια µε κάποιον τρόπο. πρβλ. ρήµατα δός µοι, κατεύχοµαι, κικλήσκω σε Επιφάνεια θεού Σοφ. Οιδ. Κολ ἦν µὲν σιωπή, φθέγµα δ ἐξαίφνης τινὸς θώϋξεν αὐτόν, ὥστε πάντας ὀρθίας στῆσαι φόβῳ δείσαντας ἐξαίφνης τρίχας καλεῖ γὰρ αὐτὸν πολλὰ πολλαχῇ θεός ὦ οὗτος οὗτος, Οἰδίπους, τί µέλλοµεν χωρεῖν; Σε όλα αυτά υπάρχει ένας συνδυασµός του οικείου και του διαφορετικού, ο θεός µπορεί να προσεγγιστεί και να ανταποκριθεί µε εύνοια αλλά παραµένει µυστηριώδης και τροµακτικός.

8 8 -και επιφάνεια Δήµητρας σε Μετάνειρα για να πει για την λατρεία της στην Ελευσίνα, οµηρ. ύµν. Δήµ. στ ὣς εἰποῦσα θεὰ µέγεθος καὶ εἶδος ἄµειψε γῆρας ἀπωσαµένη, περί τ ἀµφί τε κάλλος ἄητο ὀδµὴ δ ἱµερόεσσα θυηέντων ἀπὸ πέπλων σκίδνατο, τῆλε δὲ φέγγος ἀπὸ χροὸς ἀθανάτοιο λάµπε θεᾶς, ξανθαὶ δέ κόµαι κατενήνοθεν ὤµους, αὐγῆς δ ἐπλήσθη πυκινὸς δόµος ἀστεροπῆς ὥς. 280 βῆ δὲ διὲκ µεγάρων, τῆς δ αὐτίκα γούνατ ἔλυντο, δηρὸν δ ἄφθογγος γένετο χρόνον, οὐδέ τι παιδὸς µνήσατο τηλυγέτοιο ἀπὸ δαπέδου ἀνελέσθαι. Πβ. Αγχίση προς Αφροδίτη σε οµη.ύµν.αφροδ ὁ δ ἐξ ὕπνοιο µάλ ἐµµαπέως ὑπάκουσεν. ὡς δὲ ἴδεν δειρήν τε καὶ ὄµµατα κάλ Ἀφροδίτης τάρβησέν τε καὶ ὄσσε παρακλιδὸν ἔτραπεν ἄλλῃ. ἂψ δ αὖτις χλαίνῃ τε καλύψατο καλὰ πρόσωπα, Σε ολόκληρη την ελληνική ποίηση υπάρχει έµφαση στη δύναµη και εύκολη ανωτερότητα των θεών σε δύναµη, ικανότητα και οµοφιά, άσχετα αν όλα σε αυτούς συλλαµβάνονται µε ανθρωποµορφικό τρόπο. Π.χ. οµηρ.ύµν. Απόλλ όπου τραγουδά ο Απόλλων και έχει ως χορό του διάφορους θεούς, όπως θα συνέβαινε και µεταξύ θνητών τραγουδιστών µε το δικό τους θνητό χορό. Η µόνη διαφορά θνητού και θεϊκού τραγουδιστή είναι όπως λέγει ο Ησίοδος ότι το τραγούδι στους θνητούς λειτουργεί για λησµονιά κακών, ενώ οι θεοί δεν έχουν κάτι να ξεχάσουν. Αυτό το λέγει και στον ύµνο.